Wp/wls/Talanoa ki 'Uvea nei

Ko te Talanoa ki 'Uvea nei ko he tohi a Pātele Joseph Henquel ne'e tohi i te ta'u 1910 i Lano.

'Uhiga

Ko te tohi ne'e fai i te lea faka'uvea pea e ina fakatu'u pepa te talatuku a te haha'i 'uvea.

Ko he tohi e ina fakamatala te 'u hako mo te hisitolia a 'Uvea talu mai te temi mu'a. Ne'e ko te 'uluaki tohi ne'e fai ki te hisitolia o 'Uvea.

Gaue a Patele Henquel

Ko Sōsefo Henquel ne'e tupu i te kolo ko Nancy i Falanise i te ta'u 1850.

Ne'e hoko leva o pelepitelō pea ne'e hū o kau ki te kautahi o te fa'ahiga o Malia. Ne'e folau ki Ha'amoa ka kei ta'u 'uafulu mā valu pē o pule palōkia i Leulumoega.

Pea hili ni ta'u e hogofulu mā valu pea folau mai leva ki 'Uvea i te 1896. O nofo ai leva i 'Uvea nei o a'u ai ki tana takoto mahaki, he ne'e kau foki ia Pātele i te mahaki o te va'e fuá.

Ne'e gāue ia Pātele o taupau ki te seminālio o Lano mai te ta'u 1896 ki te 1908 pea ne'e toe gāue pē foki kiā palōkia e tolú.

'E taupau pē i Lano iā ni koloa tuku 'āfea ne'e tohi e Pātele, o 'iloga ai pē foki tana 'ala'ala kiā me'a 'aia pea mo tona 'atamai tānaki pē lava. 'E tānaki ai ni 'ana fakamatala ki te 'ū manú mo te 'ulufenuá mo te fa'ahi o te leá, pea mo te kai me'akaí mo ni 'ihi atu me'a.

Kae tāfito pē lava tana tohi te ha'u'aga o te 'Uvea fuli mo tana fa'ahiga tāpiki kiā hōloga 'aliki mo hōloga hau.

Ko kaupepa fakamatala 'aia a Pātele, kua ma'uhiga kehe age foki iā 'aho nei.

Kae ko te tupu'aga tāfito o te lava lelei o tana gāue o tānaki mo tā'ofi ia talanoa fakahisitolia a 'Uvea, ko tana kua mahino fe'auga i te lea faka'uvea.

O fīmālie ai foki tana fe'alu'aki o fekumi mo fehufehu'i logo ki te kāiga mo ina to'o ai te 'ū tala a te kau mātu'á o hiki ki tana kaupepá.

Ko ni fakamatala gutu pē ne'e fakamā'opo'opo e Pātele pea ina fa'u leva te tohi 'aenī ko te Talanoa ki 'Uvea nei.

Ne'e iai ni mātu'a ne'e kau ki te gāué o natou foaki age ki ai ni fakamatala. 'E kau lā ki ai te 'ū mātu'a o hagē : ko Hoko mo Fotu'atamai mo te faipule o

Mu'a mo Tuihoua mo Penisio mo Silino mo Muko'ifenua pea mo ni 'ihi atu.

Ko he tohi ma'uhiga 'aupito ia pea ne'e fa'u iā ta'u 'aenī mai te 1896 ki te 1910.

Toho pepa

Ne'e ko te tohi o te Talanoa ki 'Uvea nei ne'e 'uluaki toho pepa i Lano i te 1910.

Ko fa'ahiga tohi ne'e palalau ki te Talanoa ki 'Uvea nei:

• 1937 : Ethnology of Uvea, Wallis Island, Edwin Burrows, Bulletin of the Bernice P.Bishop Museum, n°145, Honolulu, 137 p.
• 1966-1968 : i te nusipepa fakatelituale o 'Uvea mo Futuna, mai te numelo 28 ki te numelo 42 (faka'uvea mo fakafalani).
• Histoire succincte de l'île de Wallis. Ko te hiki fakafalani o he koga o te Talanoa ki 'Uvea nei e Moseniolo Alexandre Poncet, pea mo he fa'ahi mai te Lotú (1837) ki te 'aho nei.
• 1971 : i te Semeur calédonien, ne'e tala faka'uvea aipē.
• 1973 : i te Fetu'u 'Aho, ne'e fakahāhā aipē ni koga o te Talanoa e Polikalepo Muliava, ko te pule ia o te nusipepa 'aia.
• 1973 : ko te tā fakafo'ou o te Talanoa (te 'uluaki koga o te tohí) i Lano, ke faka'āoga e te akó.
• 1982 : Talanoa ki 'Uvea (ko te hisitolia ne'e tohi e Pātele Henquel), Karl Rensch (ed.) Canberra, Australian National University, Archipelago Press.

Kua teuteu'i e Sioli Pilioko mo Daniel Frimigacci i te 'u ta'u 2000 he toho pepa fo'ou o te tohi i te lea faka'uvea mo fakafalani pea sivi tona fa'ahiga tohi e Claire Moyse-Faurie kae mole he'eki tufa ki te kaiga.

Vahe

'E vahe te tohi iā vaega lalahi e lua :

• ko 'Uvea nei mai 'ona 'ahó, o a'u ki te temi ne'e 'aumai ai te lotu.
• ko 'Uvea nei talu mai te lotú i te ta'u 1837 foki ne'e folau mai ai 'Enosi

Ko te 'uluaki vaega e kāpite 7:

1. Ko te tupu'aga o 'Uvea nei
2. Ko te 'u hau āfea (1450-1600)
3. Te fa'ahiga o Takumasiva (1600-1660)
4. Te fa'ahiga o Vehi'ika
5. Te fa'ahiga o Takumasiva (Tu'alua) - Lavelua
6. Vaimu'a Soane Patita Lavelua, mai tona fakanofo o 'au ki te ha'u a 'Enosi
7. Ko te pagani i 'Uvea nei

Ko te lua vaega kua puli ia. Ne'e he'eki ma'u te kaupepa 'aē ne'e tohi nima e Henquel o 'uhiga mo te lua vāega o te hisitoliá. 'E manu'ia he'e ma'u tona ki'i tohi fakafalani ne'e teuteu'i e Mōseniolo Poncet ko te Histoire succincte de Wallis.

'Aoga

E mahino mai te 'u gaue fekumi a Sophie Chave-Dartoen (2017) ne'e ko te tohi aeni a pātele ne'e faka'aoga'i tāfito e te kau pelepitelo ki te tekeni o tānatou gaue mo pule i te fenua.

Ne'e hagē kiā Pātele ia te 'ū fāganá mo te 'ū talatukú, ko ni me'a pagani pea 'e kei nofo'i ia e temonio.

Pea ko te fa'ahi ne'e fia fakahā mai e Patele kiā tātou i tana tohí, ne'e mālohi age pē te Lotu a Kilisitō 'aē ne'e 'aumai e te 'ū Pelepitelō i te gāue a te Filí. Ko'enā mo tana fakatokaga i te kamata'aga o tana tohí :

« kae tohi pē ni 'ihi me'a i henī. Ko te me'a ke 'ilo'i ai te 'ū fa'ahiga talanoa ne'e fai i 'Uvea nei ».

Ne'e feala pē lā ke ina si'aki he ko te 'ū koloa 'aia 'e feagai foki mo tana tui fakapelepitelō, o hagē lā ko te fakamatala o te fakatupu o te tagatá mai te 'ugagá. Kae ne'e kua sio fakatomu'a pē leva ia Pātele.

Ko te tahi gāue faka'ofa'ofa ne'e fai e Pātele, ko te tānaki o te 'ū hologa o te haha'i 'uveá. Pea ko te tohi 'aia 'e tuku pē i Lano.