Wp/rsk/100 роки од виходзеня "Граматики бачваньско-рускей бешеди"

Др. Ґабор Костельник: Граматика бачваньско-рускей бешеди, друкована 1923.року

Руснаци у Войводини 2023. року означели 100-рочнїцу од часу кед була видана Граматика бачваньско-рускей бешеди Гавриїла Костельника хтора вдерела фундамент литературному язику югославянских Руснацох. Робота Г. Костeльника була подїя од окремней важносци и значносци за формованє и дальши розвой култури и просвити медзи цалим руским жительством Югославиї.

Од часу кед ше перши Руснаци приселєли на предїли Войводини та по Першу шветову войну, вони доминантно були парасти. Їх ремеселнїки о 100 роки од присельованя були орґанизовани до еснафох, а священїкох и учительох було барз мало. З часом Руснаци напредовали у економским, националним и културним живоце. Удало ше им очувац свой идентитет. Формовали свой язик и, дзекуюци насампредз о. др Гавриїлови Костельникови, подзвигли го на одредзени уровень же би го могли хасновац за учебнїки, кнїжки и часописи.

Монументални историйни памятнїк язику, Граматика бачваньско-рускей бешеди др Ґабра Костельника, як на кнїжки пише – професора у Львове (видатель и властитель РНПД Р. Керестур, друковала Српска манастирска штампарија у Сремским Карловцима 1923. року) и нєшка, после 100 рокох од виходзеня, шведочи же лєм особна мотивация власного прешвеченя хтора истей резонанциї у найширшим кругу ученого швета рижних прешвеченьох и опредзелєньох ма найлєпши преференциї буц удатна и прилапена, односно победзиц и остац тирваци здобуток нашого жица и найподполнєйше витворенє нашого жемского посланя.

З Костельникову руку зарисовани язични модалитети – веренє до logosu, моци слова, свидомосци о нєпреценлївей вредносци знаня и одкриваня наукових правдох, з прешвеченьом же думки порушую шерцо на вельки подняца и же просвищена свидомосц оплеменює чловека, та же "спредз мушиме научиц граматику тей бешеди хтору найлєпше знаме. А така бешеда тота, зос хтору ше од дзециньства послугуєме,- мацериньска бешеда". – давали моц и плеяди його нашлїдовательох. Прето ше, озда, анї нєшка нє боїме и нє унїмаме основоположнїка нашей писменосци поволац медзи нас живих за шведка най пресудзи и потвердзи же зме ше нє запущели и же зме Богу на славу и шицким нам на "ползу" добри дїла, по його шлїдох, робели и унапредзовали.

Дозреванє идеї о нормованю руского язика

История литературно-уметнїцкей творчосци при югославянских Руснацох ма свой початок, як познате, дакус скорей – од 1904. року – кед млади Керестурец Габор Костельник видава перши поетични зборнїк на руским язику 3 мойого валала. Родзенє єдней з наймладших литературох хторе почало зоз тим зборнїком, нє значело, розуми ше, зявенє литературного язика, як то думаю дзепоєдни авторе. У спомнутей етапи мож бешедовац лєм о зявеню кнїжково-писаней форми руского язика, тє. народного язика, язика руского жительства Югославиї. А о литературним язику югославянских Руснацох, кед же го сцеме похопиц зоз позицийох сучасней линґвистики як "jezik koji se razvio na osnovu narodnog jezika, koji je gramatički pravilan i čist od tuđih elemenata, koji je brižno razvijan i usavršavan i kojim se služe u govoru i pisanju obrazovani slojevi naroda", мож бешедовац лєм од зявеня Граматики бачваньско-рускей бешеди Г. Костельника, хтора уведла и утвердзела основни лексични, фонетични и ґраматични (морфолоґийни и синтаксични) и словотворни норми. Праве од Костельниковей Граматики язик югославянских Руснацох достава подполну цалосц диференциялних характеристикох литературного язика: нормованосц (иснованє обробеней форми и свидоми вибор язикових формох и єдинкох) и обща обовязковосц за шицких членох заєднїци: хасновац запровадзени норми, цо бул єй циль; функционованє у дружтвених, гоч и огранїчених, сферох (школа, литературно-уметнїцка творчосц итд.), иснованє писменосци (хтора уж, правда, мала свою историю) и инше. З другима словами, "историю стандардного (тє. литературного) язика – як дума югославянски линґвиста Д. Брозович – треба починац од того момента кед вон почина облапяц у основи цалу територию и кед ше стабилизує його субстанца и структура".

Таки момент за литературни руски язик, як зме уж подцагли, настал кед 1923. року вишла Граматика бачваньско-рускей бешеди Г. Костельника.

Зявеню Граматики, а вєдно з тим и стандардизациї язика югославянских Руснацох, предходзели велї важни подїї. Аж и сам Г. Костельник обрацел свою увагу на власни язик вельо скорей як цо була видрукована Граматика.

Нужносц писац на власним язику зявела ше при Костельникови ище под час ґимназийских рокох:

"Сам нье знам, як то було, а я нараз влонѣ (кед зме учели у ґимназиѣ поётику) добил дзеку за шпиваньом – и то цо ище нѣхто на тото анѣ нье подумал, по руски т. ё на моѣм мацеринским язику. И зашпивал я. З початку чежко ишло, бо анѣ граматики, анѣ кнѣшкох на наричию ньет, та сом ше нье могол помагац. Но о дас кельо тижнѣ було ми уж льехко" – писал вон зоз Заґребу у писме Володимирови Гнатюкови 23. IV 1904. року. Нє обрацаюци увагу на тото же "други ту ми ше видрижняли, же я по циґаньски шпивам – з язиком цоцековнм!", Г. Костельник уж у тих рокох бул твардо ришени бранїц право на иснованє и хаснованє (у поезиї) власного язика.

"Кед би ше нашло, – предлужує вон у наведзеним писме В. Гнатюкови – хтори би нападал на писанье нье льем шпиванкох алье и наш язик, я приставам з помоцу Бога Вишнього обрану за себе, и готови сом зос пирком у руки обранѣц нужну потребу нашого язика".

Нужносц нормованя руского язика и його правопису Г. Костельник почувствовал ище на самим початку своєй литературней творчосци. Г. Костельник, як цо познате, думал же у поетичним зборнїку З мойого валала применєл фонетични принцип писаня:

"Правопис сом шицок хасновал фонетички (по гласу, як ше вигваря)".

У ствари принцип хтори Г. Костельник декларовал "пиш як бешедуєш" ("по гласу, як ше вигваря") сам вон дошлїдно нє запровадзел до живота, о чим вон, нєодлуга по виходу кнїжки З мойого валала, писал:

"За правопис сом бул у велькей нужди, та як видзице, звед сом го на досц льехки и ёдноставни, алье би ше мушело вецей того применѣц".

И Г. Костельник предлужує глєдац и обробйовац прилаплїви и лєпши принципи писаня руских словох. Источасно вон виучує ґраматични прикмети власного язика; сам ришує або ше зоз своїма сотруднїками з хторима ше дописує догваря о окремних питаньох пременки и твореня словох, о принципох вибору итд. Так уж 1904. року, у писме визначному русийскому линґвистови А. Шахматову, Г. Костельник описал окремни фонетични, часточно и ґраматични зявеня у своїм диялекту. Так, наприклад, Г. Костельник видзелює вокали (букви): а, е, и, о. у, ю, ь = ји, је, ја; споминаюци консонанти, вон лєм наглашує же ґ одвитує (g), а г (h). Далєй автор писма констатує таки фонетични пременки як: т >ц,с> ш, з > ж; спомина мегки характер консонантох л, т, н нє конкретизуюци, заш лєм, и нє уходзаци до детальох позицийох при хторих тоти фонетични пременки наставаю. Г. Костельник указує и на статичну наглашку у руским язику – вше на предостатнїм складзе.

А цо ше дотика ґраматичних особеносцох руского язика, Г. Костельник визначує таки характеристични прикмети як суфикс -ц у инфинитиве, зявенє под уплївом сербскогорватского язика другоступньовей (секундарней) припадковей флексиї при даєдних меновнїкох: на гробҍ (е), алє на гробу, у Заґребҍ (е), алє у Заґребу и инше.

Дакус познєйше "линґвистични розгварки" Г. Костельник предлужує у писме В. Гнатюкови (напр. од 15. VI 1904).

Почежкосци и замервеносци ґраматичного и лексичного стану, на хтори наиходзел Г. Костельник, нє були превозидзени з його першим поетичним твором 1904. року. Кед бизме преанализовали язиково особеносци у писмох Г. Костельника того часу, без даякей почежкосци могли бизме у нїх найсц велї ґраматични форми и лексични єдинки хтори познєйше нє прилапени. Так у писмох В. Гнатюкови Г. Костельник хаснує и таки форми: каждодзеньни место каждодньови, поётически место поетични (поетски), наричҍ и нарҍче, величайносц место велїчезносц итд. Ище барз вельо слова Г. Костельник пожичує з других язикох, найчастейше зоз сербскогорватского: писми место писнї, писник место поета/поет, плашлїво место бояжлїво, чланак место статя, захвалносц место подзекованє, звершел сом место (за)кончел сом и инше.

Робота Г. Костельника на нормованю власного язика могла би буц закончена даґдзе двацетих рокох XX ст. кед би за тото исновали одвитуюци обєктивни социялни условия. Друга, односно перша кнїжка духовного характеру, Правди католицкей вiри владики Дионизия Нярадия публикована 1912. року. Лєм рок по публикованю Правдох католицкей вiри о. Дюра Биндас порушал инициятиву же би ше почали видавац новини на руским язику. Инициятиву дюрдьовского пароха привитал и Гавриїл Костельник. Заш лєм векша часц рускей интелиґенциї (ту мож раховац и старших людзох) була катеґорично процив хаснованя власного язика у преси. Так дзепоєдни з нїх ше борели же би язик у руских новинох бул русийски литературни язик; було и прихильнїкох за українски литературни язик. Вибиванє Першей шветовей войни 1914. року вшелїяк уплївовало на тото же би инициятива священїка Дюри Биндаса нє була и витворена.

На концу Першей шветовей войни Австроугорска монархия ше розпадла. По конєц Першей шветовей войни, шицки нєшкайши конари руского/русинского народу существвали и розвивали ше у рамикох єдней держави, Габсбурґскей монархиї. Од 1918. року, даскельо конари нашого народу були на одредзени способ одрезани. Русини/Руснаци у Бачкей мушели найсц свою власну драгу.

У Сербиї (або у Кральовини Сербох, Горватох и Словенцох, або, познєйше, у институциї на основи колективних правох шицких националних меншинох, цо нє бул случай у їх старим краю. Вони достали статус националней меншини славянского походзеня 1919. року, перши и, у длугшим периодзе, єдини медзи своїма сонароднїками у Карпатским ареалє. Руснаци "у новей держави були припознати як меншина славянского походзеня на уровню тедишнїх похопеньох, за розлику од їх сонароднїкох хтори у `старим краю`, подзелєни на даскельо держави, на припознанє чекали до пременкох 1989/1990/1991. року, а дзепоєдни го нє достали по нєшка". Вшелїяк же то була подїя од значеня найвисшого ступня хтора трасовала драгу националного и културного розвою Руснацох.

Аж 1919. року, нєодлуга по препасци Австро-Угорскей империї и формованя Югославиї, зявели ше обєктивни условия за творенє и розвой рускей култури и просвити. Лєм цо орґанизоване, Руске народне просвитне дружтво (РНПД) прилапює (з векшину гласох) як язик култури и просвити шицких югославянских Руснацох народни язик и видава на нїм перши руски календар. Дюра Биндас и перши предсидатель РНПД о. Михайло Мудри модля Г. Костельника же би написал ґраматику литературного язика югославянских Руснацох. Г. Костельник ше швидко одозвал на тоту молбу. Заш лєм ше з видаваньом Граматики одцагло.

Надпомнїме же наведзене о правопису подполно характеристичне и при хаснованю ґраматичних формох и лексичних єдинкох у перших руских виданьох РНПД.

Шицки тоти проблеми длужна була ришиц Граматика бачваньско-рускей бешеди Г. Костельника, хтора була видрукована 1923. року у Сримских Карловцох.

1919. року, витаюци заключенє на зашеданю (схадзки) о прилапйованю власного язика за язик култури и просвити медзи руским жительством у Югославиї, Г. Костельник писал Дю. Биндасови о задачох своєй Граматики на шлїдуюци способ:

"Добре сце зробели же сце вжали наш живи язик... Вон далєко од главного руского швета, па бисце нїґда нє могли добре научиц нїяки литературни язик (українски або московски), а прето би вас превладал сербски язик. Лєпше и правда, же у висших класох треба будзе читац кнїжки на українским язику, же бисце ше цалком нє одорвали од кореня и же би людзе могли читац шветово кнїжки на руским язику. Я так зробел ґраматику, же би тота задача була лєгка за наших людзох".

У уводним слове ґу Граматики Г. Костельник шири круг задачох хтори пред себе поставел:

"1. Граматика диялекту, хтори так далєко од кнїжковей бешеди як наша бачваньскоруска бешеда муши буц ширше написана уж прето же би ше могло розпознац дзе заправо спада тот диялект? Яки у ньому цудзи елементи и одкаль вони походза?

2. По моєй думи тота граматика мушела буц так написана, же би отверала драгу до кнїжкового руско-українского язика, як тиж до сербского чито горватского язика: а прето тота граматика муши и глїбше и ширше бешеду розпатрац".

Структура Граматики

Граматика бачваньско-рускей бешеди (ма 112 боки) состої ше зоз шейсцох часцох.

Перша часц ("О писаню и вигваряню", б. 7–25) облапя податки о рускей азбуки и гласох у руским язику, анализую ше тиж и дзепоєдни фонетични закони, дзелєнє словох на склади и наглашка.

Друга часц ("О значеню и твореню словох", б. 26–43) облапя лексично-семан тичну и словотворну анализу руского язичного материяла.

Треца часц, такволана "Одменка словох" (б. 44–84) то, у сущносци, морфолоґия шицких файтох пременлївих словох, тє. меновнїкох, прикметнїкох, заменовнїкох, числовнїкох, дїєсловох (и дїєприкметнїкох).

У штвартей часци Граматики ("О словох през одменки", б. 85–89) дати нєпременлїви файти словох – присловнїки, применовнїки, злучнїки, словка, а тиж так и викричнїки.

Пията часц пошвецена синтакси простого и зложеного виреченя (Складня, б. 90–96).

Остатня, шеста часц Граматики ("Писовня", б. 97–106), облапя кодекс правописних правилох. У "Граматики" дата церковна азбука (б. 107) и "Титли, або знаки за скраценє словох" (б. 108).

На яки способ представени ґраматични и инши материял у Костельниковей Граматики? Чи ше вше єй авторови удава "глїбше и ширше бешеду розпатрац"? Критична анализа Граматики, хтору зме дали скорей, указує же єй автор, понеже углавним дал опис власного язика, нє у шицким и нє до конца бул дошлїдни. Дзепоєдни становиска Граматики третую ше у нєшкайшим чаше як застарени, кед же их поровнаме з материялом сучасного руского литературного язика. Ми ше ту затри маме лєм на окремних нєдостаткох и нєвиєдначеносцох у Граматики.

Други два характеристики Граматики то єй нєпотребна ширина и диялектизуюци циль руского язика. Пре тоту ширину Костельник розплїнює текст своєй ґраматики на поровнованє зоз славянскима язиками а же би, поведзме, "доказал" "матичносц" (як то познєйше други културни дїяче интерпретовали) українского язика, вон описує полногласє, хторе за українски язик, алє нє и за руски. Так у першей часци, котра пошвецена класификациї гласох, место же би ше подробнєйше затримал на описованю характеристичней за руски язик нєполногласносци, Г. Костельник, процивно, описує полногласносц у других язикох, та аж тей часци дал и назву `Полноглас`". Априорна теза у язичней анализи уведла Костельника до "лоґичного" заключеня же руски язик мал лєм страциц або вименїц язичне зявенє хторому нє нашол потвердзенє у стандардним українским язику, з чим фактично одрекол можлївосц же праве дате язичне зявенє єдна зоз жридлових прикметох руского язика.

У других своїх роботох Костельник мал и констатациї типу же руски язик "спольщени староукраїнски язик", хтори, зоз сучасних позицийох, у сущносци, представяю свойофайтови науково-историйни фалсификат, понеже у чаше формованя руского язика у Карпатским ареалє нє було анї старо- анї новоукраїнского язика. Кед бизме сцели кориґовац тоту констатацию, вец би руски язик могол буц лєм даяки спольщени староруски язик або спольщена староруска бешеда. Гелена Медєши заключує же Костельник "знал розлику народна бешеда – литературни язик, а як европски ориєнтованому филолоґови нє могли остац нєпознати теорийни аксиоми як цо `langue – parol`, т.є. `бешеда – язик`, а заш лєм медзи тоти два концептуално-терминолоґийни парадиґми положел знак єднакосци: `Граматика то наука о бешеди (язику). Бешеда (язик) то средство зоз хторим ше єден чловек може спорозумиц з другима людзми)`". Нєшка, по розпаду СССР-а, односно по Блишовей револуциї, на нєязичносци руского язика инсистую ещи лєм українисти.

Анализуюци консонанти, Г. Костельник кладзе до заградзеня препречно-ужинкови (дз) (вєдно з ридко хаснованим дж), рахуюци, як випатра, же вон нє ма подполне "право гражданства" у системи консонантох руского язика. На тоту думку тиж наводзи и тото заключенє Г. Костельника: "г пред д (!) звичайно ше меня до ґ, або випада. Наприклад даґдзе – дзе (гдҍ)". У наведзених прикладох даґдзе и дзе роби ше нє о д, алє о препречно-ужинковим дз. У ствари, препречно-ужинкови дз єдна з найфреквентнєйших и барз означених фонемох руского язика.

У часци морфолоґиї при анализи катеґорийох руских заменовнїкох Г. Костельник нє прави розлику медзи нєодредзенима и одрекаюцима заменовнїками; тоти други вон кладзе до катеґориї "Нєозначени заменовнїки" (тє. нєодре дзени заменовнїки). Медзи катеґориями числовнїкох нєт децимални числа. Видзельованє дїєсловних класох Г. Костельник окончел спод каждей елемен тарней критики: воно ше окончує на основи додаваня суфиксних елементох медзи дїєсловним кореньом и инфинитивним суфиксом -ц, при чим ше нє беру до огляду основи презента и перфекта. А ґу тому, до трецей класи, наприклад, нє ясне прецо, обєдинєни дїєслова з основу на -а- (кричац) и на -е- (шмец). Од формох перфекта (час прешли) Г. Костельник фиксує лєм єдну – з нєвиповедзеним субєктом (типа читал сом), а охабя другу форму у хторей субєкт ясно виповедзени з особним заменовнїком (типа я читал). Остава нєдорушене питанє о активних дїєприкметнїкох. До присловнїкох Г. Костельник кладзе, пре якуш причину, словко нє, а тиж так модални слова и вирази типа реку, знай, як би гвари и други.

Синтаксичну структуру руского язика Г. Костельник дал нашвидко, а дзепоєдни катеґориї дати барз поверхово (синтакса забера лєм 7 боки Граматики). Так авторови вимкли з уваги слова ґраматично нє вязани з членами виреченя (наглашени слова, модални слова, ґрупи словох), виреченя з видзелєнима членами. Як зложени виреченя Г. Костельник квалификує, пре якуш причину, прости виреченя з єднороднима додатками и предикатами наволуюци их "сцагнуте виреченє". Нєдосц ошвицени у синтаксичней часци Граматики питаня директней и индиректней бешеди и даєдни други.

На остатку укажеме ище на єден факт. Граматика Г. Костельника, як познате, опера ше на керестурски язик югославянских Руснацох. З тим у вязи постава чудне же чом автор нє видвоєл окреме коцурски язиково прикмети и нє завжал ґу нїм свойо становиско. Особено остава нєясне же чи Г. Костельник дошлєбодзує хасновац коцурски форми (вєдно з керестурскима як литературнима), або чи им припада даяке друге место. Автор Граматики о тим нє бешедує огранїчуюци ше, правда, лєм з надпомнуцами у заградзе ньох: "Коцурци гуторя: лєж-е-ц...", "Коцурчанє гуторя: читалї."

Нєдостатки хтори зме винєсли вообще нє зменшую значносц улоги хтору одбавела Граматика бачваньско-рускей бешеди Г. Костельника у формованю, утвердзо ва ню и розвою основних ґраматичних (морфолоґийних и синтаксичних), фонетичних, лексичних и словотворних нормох литературного язика югославянских Руснацох. Без огляду же ше за пол столїтия, кельо прешло од виходу Граматики, ґраматични и инши норми руского литературного язика значно розвили и усовершели, основи Граматики практично остали нєочкодовани. Тото потвердзую и дзепоєдни руски авторе:

"Тоти Костельниково принципи у датих ґраматичних правилох у велїм уж превозидзени, бо язик ше од обявйованя першей нашей ґраматики по нєшка у велїм розвил, дополнєл и пошол напредок, алє и вименки хтори по нєшка зробени лєбо ше як дополнєня робя, у принципе засновани на фундаментох яки зос свою Граматику вдерел нашому язику праве Гавриїл Костельник".

Так ше морфолоґийни принцип руского правопису, без огляду же вон у Граматики Г. Костельника розробени лєм у общих рисох, зявел як основа у школи и преси 20-30-их рокох, а тиж так и у повойновим чаше. "Правопис руского литературного язика засновани на началох датих у ґраматики Гавриїла Костельника 1923. року", пише у уводним слове автор першого руского правопису, хтори видани 1971. року.

Значна и тота прикмета Граматики Г. Костельника. Уношаци даєден знак (букву) до рускей азбуки, Г. Костельник бере до огляду нє лєм чисто фонетични, алє тиж и психологийни и естетични фактори, цо важне брац до огляду при твореню писма гоч у хторим язику. Г. Костельник дума же би заменьованє у рускей абзуки ь и йотованих буквох з латинским очежало читанє текста и приведло до опаданя естетичней перцепциї. У вязи зоз тим вон пише:

"У тим случаю, кед бизме прияли латинске ј, наша писовня би так випатрала: Ја јим дал једно целје, а вони јому нјич. Господј ју благословел. Приятелј лјудзом. Нјешка нје, алје најутре... Алє пре тоти пременки у писовиї ми би ше барз одалєли од общей рускей и од церковней писовнї, та би зме нє могли лєгко читац кнїжки написани у кнїжковим (литературним) руско-україньским язику. Прето ше мушиме тримац такей писовнї, хтора за нас зґодна...".

Оставаю цалком оправдани вимоги Г. Костельника хтори ше одноша на пожичованє словох з других язикох ("Цудзи слова", б. 40–43). У вязи того вон писал:

"Тото треба да ше розуми так, же свою бешеду треба чувац од цудзих словох, кельоґод лєм мож. При тим треба мерковац на тото: 1. Кед єст свойо слово, та нє шлєбодно брац цудзе...

2. Дзе нє маме ище свойо, нам треба створиц нове слово, або вжац слово зос нашого кнїжкового, або зос сербского язика, алє треба тото слово применїц ґу духу нашей бешеди. Дакле, место: разлика треба гуториц розлика, а место ґрад лєпше би було гуториц град..."

Граматика бачваньско-рускей бешеди Г. Костельника барз драгоцина и новаторска робота у велїх поглядох. Новаторство Г. Костельника як линґвиста виражело ше насампредз у формованю линґвистичней терминолоґиї, хтора ше зявює як нєобходне средство при приказовавю ґраматичней структури гоч у хторим язику. Автор Граматики бачваньско-рускей бешеди на материялу власного язика створел, по нашим думаню, вецей як 380 линґвистични термини – то огромна цифра кед маме на розуме же ше творенє шицких тих специялних словох базовало насампредз на материялу лєм руского язика, з другима словами – на основи хаснованя нукашнїх ресурсох язика. Попри тим, Г. Костельник у тим поглядзе бул пионир, бо пред нїм у руским язику, як зме уж надпомли, нє було вообще традициї твореня або хаснованя терминолоґиї. Тиж обачлїви и факт же ше Г. Костельник практично одрекол од пожичованя линґвистичних терминох з других язикох. У його Граматики мож найсц нє вецей од дзешец термини хтори походза од греческей або латинскей основи: граматика (б. 3 и др.), алфабет(найчастейше, заш лєм, хаснує термин азбука), диялект (б. 3), синоним (27), етимолоґия (101), фонетика (101), фраза (105), литературни (язик) (10), метатеза (23, 25). Цо ше дотика сербскогорватского язика, ту Г. Костельник похасновал интернационални термини: аорист (72), имперфект (72), перфект (73).

Г. Костельник керує и уводзенє таких розширених терминох як синтакса (вон хаснує складня), морфолоґия, ортоґрафия (Г. Костельник хаснує писовня) итд.

Мож ше, вшелїяк, нє зложиц зоз таким одношеньом Г. Костельника ґу розширеней и общеприятей медзинародней линґвистичней терминолоґиї. Заш лєм мож похопиц автора Граматики бачваньско-рускей бешеди, хтори ше намагал очувац специфичносц власного язика ("духа язика"). Обачлїви тиж и факт же Г. Костельник, понеже створел вельке количество специялних словох (терминох), вєдно з тим отворел и указал на вельку можлївосц формованя словох хтори характеристични за славянску язичну концепцию, а чий представнїк у датам случаю праве язик югославянских Руснацох. Еластичносц и отвореносц рускей системи твореня словох вецей раз потвердзує думку Г. Костельника о тим же ше процес пополньованя словнїка руского литературного язика муши операц насампредз на средства у самим язику, док пожичовац з других язикох треба цо ридше. Мож зоз прешвеченьом повесц же од линґвистичней терминолоґиї и почало активне пополньованє и збогацованє словнїка руского литературного язика.

На тот способ значенє Г. Костельника и його Граматики бачаньско-рускей бешеди за формоване и розвой руского литературного язика у одредзеней мири мож поровнац зоз значеньом и з таку улогу яку одбавел А. С. Пушкин у твореню литературного (стандардного) русийского язика, Л. Штур – у словацким литературним язику итд. "Ґраматични ґений" Вука Караджича бул, як цо познате, судьбоносни за творенє сербского литературного язика. У руским литературним язику таки "ґраматични ґений" бул Г. Костельник.

Нашлїднїки и сучасносц

Костельник, як перши кодификатор руского язика, без сумнїву зробел велїчезну ствар. Одредзени нєдошлїдносци и процивсловносци кориґовали познєйши линґвисти (Сеґеди 2006) – медзи хторима ше визначую Гавриїл Г. Надь (1983), Микола М. Кочиш (1971, 1977), Юлиян Рамач (2022), Гелена Медєши и Михайло Фейса (2022в). Кед би дзепоєдни становиска Граматики нє були у датей историйней хвильки застарени, нє требало би публиковац анї два познєйши ґраматики – професора Миколи Кочиша 1977. року и професора др Юлияна Рамача 2002. року.

Гоч Костельник знал за Сосирово аксиоми структурализма langue/parol, т.є. бешеда – язик, заш лєм свою дихотомию поставел як диялект – литературни язик. Алє, оспорйовац му описованє и з часци нормованє бачваньско-рускей бешеди, та єй „дзвиганє” на уровень стандардизованого язика нїзач нє шмеме, окреме кед маме на розуме час и условия наставаня того значного и каждей похвали вредного витвореня. Рамачова Ґраматика наставала у вельо иншаких дружтвених условийох и зоз вельо иншакима науковима сознанями, цо нє значи же авторови нє було потребне огромне линґвистичне знанє, мудросц и толеранция та заключиц:

1. же ше руски язик формовал у карпатским ареалу дзе ше сходза восточно - славянски и заходнославянски язики (прецо ма характеристики и єдних и других);

2. же руски язик треба виучовац як уж формовану систему, односно як окремни славянски язик хтори ма даєдни характеристики з язиками и диялектами карпатского ареалу;

3. же нє треба визначовац же зме тоти або гевти слова, форми итд. прияли од Словацох, други од Українцох, треци од Поляцох итд.;

4. же нє треба тенденциозно наглашовац же вон по своїх характеристикох припада у векшей мири восточнославянским або заходнославянским язиком, алє досц констатовац же вон ма характеристики и восточно- и заходнославянских язикох.

Дзепоєдни линґвистични мена шветового формату (О. Мишанич, С. Ґуставсон, М. Пешикан) наш руски, руснацки язик тиж розкласовали ґу штреднє або централ - нославянским язиком, цо Рамачово опредзелєне у подполносци потвердзує, а Костельниково слова о "иншакосци" нашого язика у одношеню на други язики, хтори зме кус скорей наведли, лєм потвердзую Рамачово становиско ґу рускому/руснацкому язику як окремному славянскому язику, нормованому и стандардизованому у шицких сферох хаснованя.

Року 2022. руски язик припознати як язик и на найвисшим медзинародним науковим уровню з тим же здобул у Медзнародней орґанизациї за стандардизацию язикох ISO код rsk (РСК < РуСКи) зоз чим отворени нови период хаснованя руского язика у хторим кажда зоз сферох хаснованя руского язика, хтори свойочасово видзелєл Александер Д. Дуличенко, може буц значно унапредзена.

Як заключенє повеме же у кругу славянских литературних язикох сучасни руски литературни язик забера окремне место. За розлику од познатих националних литературних язикох (наприклад русийского, українского, польского и др.), руски язик то язик реґионалного типу под хторим ше подрозумює "у одредзеним ступню нормовани писани язик, на диялектно досц видвоєней териториї, хтори функционує углавним у жанрово огранїченей сфери источасно з другим ґенетично зродним, а дакеди и ґенетично нєзродним, националним литературним язиком". Понеже є, значи, литературни язик югославянских Руснацох, нєшка ше у подполносци хаснує у велїх сферох дружтвеного живота хтори ше дотикаю руского жительства. Руски язик то особено язик просвити, уметнїцкей литератури и култури вообще, хтори ше интензивно розвиваю, на нїм ше даваю реґионални радио-емисиї; у одредзеней мири вон ше хаснує и у сфери урядох, а тиж и у месних и општинских орґанох управяня. Шицко тото, безусловно, доприноши розвою и усовершованю ґраматичней системи и лексики руского литературиого язика, хторому фундамент и принципи поставени у Граматики бачваньско-рускей бешеди Г. Костельника.

Литература

• др Ґабор Костельник: Граматика бачваньско-рускей бешеди, Руске народне просвитне дружтво, Сремски Карловци, 1923.

Вонкашнї вязи

• Блажена Хома Цветкович, Сторочнїца першей рускей Ґраматики, Костельник фундамент будуцим ґенерацийом, Studia Ruthenica, Дружтво за руски язик, литературу и културу, ч. 29, 2023, б. 11.

• Др Александер Д. Дуличенко, Гавриїл Костельник и його Граматика бачваньско-рускей бешеди, Studia Ruthenica, Дружтво за руски язик, литературу и културу, ч. 29, 2023, б. 15.

• Др Михайло Фейса, 100 роки першей рускей Ґраматики, Studia Ruthenica, Дружтво за руски язик, литературу и културу, ч. 29, 2023, б. 23.

• Др Юлиян Рамач, Словнїк лексики Гавриїла Костельника, Studia Ruthenica, Дружтво за руски язик, литературу и културу, ч. 29, 2023, б. 29.

• Мр Гелена Медєши, Два ювилеї нашей науки о писаню, 100 роки Граматики бачваньско-рускей бешеди др Ґабра Костельника и 20 роки Ґраматики руского язика др Юлияна Рамача, Studia Ruthenica, Дружтво за руски язик, литературу и културу, ч. 29, 2023, б. 36.

• Мр Анамариa Рамач Фурман, Ґраматика бачванско-рускей бешеди Гавриїла Костельника як фундамент руского литературного язика, Studia Ruthenica, Дружтво за руски язик, литературу и културу, ч. 29, 2023, б. 53.