Wp/rki/ဘရူနိုင်းသမိုင်းကြောင်း
ဗွေလာဦးသမိုင်း
[edit | edit source]_Nanjing.JPG)
ဗုဒ္ဓဘာသာ သီရိဝိဇယအင်ပိုင်ယာဧ ကိုလိုနီဖြစ်ရေ ဝိဇယပူရ နာမည်ဟိရေ နီရာ တစ်ခုရေ ဘော်နီယိုကျွန်းဧ အနောက်မြောက်ပိုင်းတွင် တည်ဟိပြီး ၇ရာစု အတွင်းက တိုးတက်ထွန်းကားခရေ။ [1] အိန္ဒိယ ချိုလာ ရို့က သီရိဝိဇယပြည်အား ကျူးကျော် သိမ်းပိုက်ခပြီးနောက် ဒါတု တစ်ဦးဖြစ်သူ ပူတီ ရေ ဆူမတြာကျွန်းနန့် ဘော်နီယိုကျွန်းရို့မှ တော်လှန်သူ ဒါတုတိကို ဦးဆောင်ပနာ ချိုလာရို့ခန့်အပ်ထားရေ ဒေသခံရာဂျာဖြစ်ရေ ရာဂျာ မာကာတူနောင်း အား ပုန်ကန်ခြားနား ကတ်ရေ။ တော်လှန်သူတိနန့် ၎င်းရို့ဧ နောက်လိုက်နောက်ပါတိရေ ဗီဆာယားကျွန်းတိ (သီရိဝိဇယဧ နာမည်ကို မှည့်ခေါ်ထားရေ ကျွန်းတိ)တွင် မတ်ဒ်ဂျာ-အက်စ် ဟု နာမည်ရရေ တိုင်းပြည်တစ်ခုကို တည်ထောင်ပနာ သီရိဝိဇယ ကို ပြန်လည် ထူထောင်ဖို့ ကြိုးစားကတ်ရေ။ ဗေွလာဦး တရုတ်ရို့ဧ မှတ်တမ်းမှာ ၉၇၇ အေဒီတွင် ဘော်နီယိုဟိ လွတ်လပ်ရေနိုင်ငံတစ်နိုင်ငံမှ ပိုနီဧ ဘုရင်မှ တရုတ်ဧကရာဇ်သို့ ပီးရေ စာလွှာပီးပို့ခခြင်း ဖြစ်ပြီး ၎င်းအား ပညာသျှင်ရို့မှ ဘော်နီယိုကို ရည်ညွှန်းခြင်း ဖြစ်မည်ဟု ယုံကြည်ကတ်ရေ။[2] ၁၂၂၅ တွင် တရုတ်အရာဟိ ချော ဂျူကွား (ချောင်ယူဂွါး) မှ ပိုနီတွင် ၎င်းဧ ကုန်သွယ်ရီးကို ကာကွယ်ရန် စစ်သင်္ဘော အစင်း ၁၀၀ မျှ ဟိရေ ဟု အစီရင်ခံတင်ပြထားပြီး ထိုတိုင်းပြည်မှာ အလွန်ချမ်းသာကြွယ်ဝရေ ဟု ဆိုရေ။[3]
၁၄ ရာစုအတွင်း ၁၃၆၅ ၌ ပရာပန်ကာ ရီးသားရေ နာဂါရာကရီတာဂါမာ ဆိုရေ ဂျာဗားဘာသာ လက်ရီးမူတွင် "ဘာရူနီ" အား ဟိန္ဒူ မာဂျာပါဟစ် ဧကရာဇ်နိုင်ငံတော်ဧ လက်အောက်ခံနိုင်ငံ အဖြစ် ဖော်ပြခပြီး [4] ၎င်းမှ တစ်နှစ်ကေ ၄၀ ကာတီ (တစ်ကာတီကေ ၆၀၄.၈ ဂရမ်ခန့်) ဟိရေ ပရုတ်ကို ပဏ္ဍာဆက်ရရေဟု ရီးသားထားရေ။ ၁၃၆၉ တွင် ယခင်က မာဂျာပါဟစ်ဧ အစိတ်အပိုင်းဖြစ်ရေ ဆူလူးရို့ရေ အောင်မြင်စွာ ပုန်ကန်ခကြကာ ပိုနီကို တိုက်ခိုက်ပြီး ၎င်းဧ ဘဏ္ဍာတိနန့် ရွှေတိကို လုယူတိုက်ခိုက်ခကတ်ရေ။ မာဂျာပါဟစ်မှ သင်္ဘောအုပ်စုက ဆူလူးရို့ကို မောင်းထုတ်နိုင်ခကေလည်း ပိုနီရို့ အနိန်နန့် ထိုတိုက်ခိုက်မှု အပြီးတွင် အင်အားယုတ်လျော့လားခရေ။ [5] တရုတ်ရို့ဧ ၁၃၇၁ ခုနှစ် အစီရင်ခံစာအရ ပိုနီရို့အား ဆင်းရဲပြီး မာဂျာပါဟစ်ရို့မှ လုံးဝထိန်းချုပ်ထားရေဟု ဖော်ပြထားရေ။[6]
၁၅ ရာစုအတွင်း ပိုနီရို့ရေ မာဂျာပါဟစ်မှ ခွဲထွက်ခပြီး အစ္စလာမ်ဘာသာသို့ ပြောင်းလဲခရေ။ ထို့အတွက် လွတ်လပ်ရေ ဘရူနိုင်းစူလတန်ပြည် အဖြစ် ပြောင်းလဲလာခရေ။ ဘရူနိုင်းရေ ဟာရှီမိုက်တိုင်းပြည် ဖြစ်လာခပြီး မက္ကာမှ အာရပ် အီမာစော်ဘွားဖြစ်သူ ရှာရစ်ဖ် အလီအား ၎င်းဧ တတိယမြောက် စူလတန် အဖြစ် အုပ်စိုးစီခရေ။ ပညာသျှင်တိဧ အဆိုအရ ဘရူနိုင်းစူလတန်ပြည်ရေ ၁၅ ရာစု မှ ၁၇ ရာစုတိ အတွင်း အထွဋ်အထိပ်သို့ ရောက်ဟိခပြီး ၎င်းဧ အာဏာစက်ရေ မြောက်ဘော်နီယိုမှ ဖိလစ်ပိုင်တောင်ပိုင်း (စူလူး) အထိ ဖြန့်ကျက်နိုင်ခပြီး ဖိလစ်ပိုင်မြောက်ပိုင်း (မနီလာ) တွင်ပင် ဘရူနိုင်းရို့ရေ တော်ဝင်မိသားစုချင်း လက်ဆက်ထိမ်းမြားခြင်းဖြင့် နယ်မြေတိကို ရယူနိုင်ခရေ။ [7] စူလတန် ဘိုလ်ကယား ရေ မနီလာနန့် ဆူလူးကို အောင်မြင်နိုင်ခြင်းဖြင့် ဘရူနိုင်းဧ အာဏာကို အမြင့်ဆုံးအထိ ဖြန့်ကျက်နိုင်ခကေလည်း ဗီဆာယားကျွန်းတိကိုမူ မအောင်မြင်နိုင်ခပေ။ စူလတန် ဘိုလ်ကယားရေ ဗီဆာယန်းလူမျိုး မိခင်မှ မွေးဖွားပြီး ဗီဆာယန်းသွေး တစ်ဝက်ပါသူ ဖြစ်ပြီး သူ့အား စူလတန်ရာဂမ် "သီချင်းဆိုရေ သင်္ဘောကပ္ပတိန်" ဟူ၍ ကျော်ကြားရေ။ သူဧ ဩဇာကောင်းရေ သီချင်းဆိုရေ အသံရေ ဗီဆာယန်း မျိုးရိုးမှ အမွေရခရေ အရာဖြစ်ပြီး ဗီဆာယန်းရို့ရေ ယဉ်ကျေးမှုအရ သီချင်းဆိုချင်းကို ဝါသနာထုံကြကာ ဗီဆာယန်း အဆိုတော်ကောင်းတိရေ စစ်သူရဲမျိုးနွယ်တိတွင် များစွာ ပါဝင်ကတ်ရေ။[8] ယကေလည်းလည်း အစ္စလာမ် ဘရူနိုင်းရို့ဧ အာဏာရေ ဘော်နီယိုတွင် ပြိုင်ဖက်မဟိရေတော့ မဟုတ်ပေ။ ဟိန္ဒူအိန္ဒိယလူမျိုးရို့ တည်ထောင်ထားရေ ကူတိုင်းဟု နာမည်ရရေ တိုင်းပြည်တစ်ခု ဟိပြီး ၎င်းရို့အား အနိုင်ရခကေလည်း မဖျက်စီးပစ်ခပေ။ ဖိလစ်ပိုင်တွင် ဘရူနိုင်းရို့ဧ လွှမ်းမိုးမှုအား စိန်ခေါ်နီရေ အိန္ဒိယ ယဉ်ကျေးမှု ဟိသည့် တိုင်းပြည်နှစ်ခု ဟိပြီး ၎င်းရို့မှာ စီဘူး ရာဂျာပြည်နန့် ဘူတွမ် ရာဂျာပြည်ရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။ ထိုတိုင်းပြည် နှစ်ခုမှာ ကူတိုင်းနန့် မဟာမိတ်ဖြစ်ကတ်ပြီး ဘရူနိုင်းဧ လက်အောက်ခံပြည်တိ ဖြစ်ကတ်ရေ ဆူလူး နန့် မနီလာရို့နန့် စစ်ဖြစ်နီသည့် အပြင် ၎င်းရို့နှစ်ခုနန့် မဟာမိတ်တိ ဖြစ်ကတ်ရေ မာဂွင်ဒါနောင်း စူလတန်ပြည် နန့်လည်း စစ်ဖြစ်လျက် ဟိရေ။ မတ်ဂျာ-အက်စ် နန့် ဒါပီတန် အစဟိရေ ကီဒါတွမ်တိုင်းပြည်တိမှာလည်း ဘရူနိုင်း နန့် မတည့်ကတ်လီ။ အကြောင်းမှာ ၎င်းတိုင်းပြည်တိအားလည်း မာဂွင်ဒါနောင်း နန့် အိုရှန်းနီးယားဟိ ပါပူအာ စကားပြောပြီး ဟင်းခတ်အမွှေးအကြိုင် ထုတ်လုပ်ခြင်းကို လက်ဝါးကြီးအုပ်၍ ကြွယ်ဝချမ်းသာလာရေ တာနိတ် စူလတန်ပြည်ရို့မှ မွတ်စလင်ရို့ကို အစဉ်တစိုက် တိုက်ခိုက်နေ၍ ဖြစ်ရေ။ ယကေလည်းလည်း ၁၆ ရာစု၌ ဘရူနိုင်းတွင် အစ္စလာမ်ဘာသာရေ မြဲမြံစွာ အမြစ်တွယ်နေပြီ ဖြစ်ပြီး ဘရူနိုင်းရေ အကြီးဆုံးရေ ဗလီတစ်ခုကို တည်ဆောက်ခရေ။ ၁၅၇၈ တွင် စပိန်ခရီးလား အာလွန်ဆို ဘယ်ထရန်မှ ထိုဗလီအား ငါးထပ်မျှ မြင့်ပြီး ရေပေါ်တွင် တည်ဆောက်ထားရေဟု ဖော်ပြထားခရေ။ [9]
စပိန်နန့် စစ်ဖြစ်ခြင်း နန့် ဩဇာကျဆင်းလာခြင်း
[edit | edit source].gif)
ပေါ်တူဂီရို့ မလက်ကာ အား သိမ်းပိုက်အတွက်နန့် ကြွယ်ဝ၍ ဩဇာဟိကေလည်း နီရာပျောက်နီရေ မွတ်စလင်ဒုက္ခရေတိရေ အနီးအနားဟိ အာချေး စူလတန်ပြည် နန့် ဘရူနိုင်း စူလတန်ပြည်ရို့သို့ ပြောင်းရွှေ့ကြအတွက်နန့် ဘရူနိုင်းရေ အရှေ့တောင်အာရှတွင် ထိပ်သီးနိုင်ငံအဖြစ် ခဏတာမျှ နီရာယူနိုင်ခရေ။ ယကေလည်းလည်း ဥရောပသားရို့ဧ လွှမ်းမိုးမှုတိကြောင့် ဒေသတွင်း အင်အားကြီးနိုင်ငံတိကို နိဂုံးကမ္ပတ် အဆုံးသတ်စီခရေ။ ဘရူနိုင်းရေ ကျဆင်းရေ အချိန်ကာလသို့ ရောက်ဟိလာပြီး ထီးနန်းဆက်ခံရီးနန့်ပတ်သက်ရေ အတွင်းရီး ပဋိပက္ခတိကလည်း အကြောင်းအဖြစ် ပါဝင်ခရေ။ ဥရောပ ခရစ်ယာန် အင်အားကြီးနိုင်ငံရို့ဧ ကျူးကျော်မှု ဖြစ်ပွားလာနိုင်သည့် အခြီအနေတွင် အော့တမန် အင်ပိုင်ယာ မှ အခက်အခဲနန့် ရင်ဆိုင်နေရရေ အရှေ့တောင်အာရှ စူလတန်ပြည်တိကို ကူညီရန် အာချေးအား အစောင့်အရှောက်ခံ တိုင်းပြည် အဖြစ်သတ်မှတ်ပီးခပြီး ဒေသတွင်း မူဂျာဟစ်တိကို လေ့ကျင့်သင်ကြား လက်နက်တပ်ဆင်ပီးရန် တပ်တိ စေလွှတ်ပီးခရေ။[10] စပိန်ရို့မှ ၁၅၇၈တွင် စစ်ကြေညာခပြီး ထိုစဉ်က ဘရူနိုင်းဧ မြို့တော်ဖြစ်ရေ ကိုတာဘာတူးအား တိုက်ခိုက်သိမ်းပိုက်ရန် ကြံစည်ခရေ။ ထိုအကြံအစည် ဘရူနိုင်း သူကောင်းမျိုးနွယ်ဝင်ဖြစ်ရေ ပန်ဂီရန် ဆယ်ရီ လီလာ နန့် ပန်ဂီရန် ဆယ်ရီ ရတ်တနာ ရို့ဧ အကူအညီဖြင့် ဖြစ်ရေ။ ပန်ဂီရန် ဆယ်ရီ လီလာရေ ထိုအချိန်က စပိန်ကိုလိုနီဧ ဗဟိုချက်ဖြစ်ရေ မနီလာသို့ လားရောက်ခရေ။ မနီလာရေလည်း ဘရူနိုင်းရို့ထံမှ သိမ်းပိုက်၍ ခရစ်ယာန်ဘာသာသို့ သွတ်သွင်းပြီး မက္ကဆီကိုမြို့တော်တွင် အခြီစိုက်ရေ စပိန်ပြည်သစ်ဧ နယ်မြေအဖြစ် သတ်မှတ်ထားခြင်း ဖြစ်ရေ။ ပန်ဂီရန် ဆယ်ရီ လီလာမှ ဘရူနိုင်းအား စပိန်လက်အောက်ခံ တိုင်းပြည်အဖြစ် နီထိုင်ရန် ကမ်းလှမ်းခပြီး သူဧ ညီအစ်ကို တော်စပ်သူ ဆိုင်ဖူး ရီဂျယ်ထံမှ ထီးနန်းကို ပြန်လည်ရယူရန် အတွက် ဖြစ်ရေ။[11] စပိန်ရို့မှ သူရို့ အနေနန့် ဘရူနိုင်းကို အနိုင်ရခပါက ပန်ဂီရန် ဆယ်ရီ လီလာအား စူလတန်အဖြစ် ခန့်ထားရန်နန့် ပန်ဂီရန် ဆယ်ရီ ရတ်တနာ အား ဘန်ဒါဟာရာဟု ခေါ်သည့် အများုင်ပင်ခံ ရာထူးဖြင့် ခန့်ထားရန် သဘောတူခရေ။
၁၅၇၈ ခုနှစ် မတ်လတွင် မက္ကဆီကိုမှ စပိန်ရို့ဧ သင်္ဘောအုပ်စု အသစ်တိ ရောက်ဟိလာပြီး ဖိလစ်ပိုင်တွင် တပ်စွဲထားခရေ။ ထိုသင်္ဘောအုပ်စုကို ဦးဆောင်သူမှာ ရေယာဉ်မှူးချုပ် ဖြစ်ရေ ဒီ စန်ဒီ ဖြစ်ပြီး သူရေ မနီလာမှ ဘရူနိုင်းသို့ ဦးဆောင်စစ်ချီခရေ။ ယင်းပိုင် ချီတက်ခရာတွင် စပိန် နန့် မက္ကဆီကန်လူမျိုး ၄၀၀၊ ဖိလစ်ပိုင်လူမျိုး ၄၀၀ နန့် ဘော်နီယိုကျွန်းသား ၃၀၀ ရို့ ပါဝင်ရေ။[12]ယင်းပိုင် စစ်ချီရာတွင် ပစ်မှတ်မှာ တစ်ခု မကဘဲ မင်ဒါနောင်းနန့် ဆူလူးကျွန်းရို့လည်း ပါဝင်ရေ။ [13][14]ခရစ်ယာန်ရို့ဘက်တွင် ပါဝင်ရေ လူမျိုးစုတိမှာ လူမျိုးပေါင်းစုံပါဝင်ပြီး စပိန်-အမေရိကန် ကပြားတိ၊ လူဖြူ-လူမည်းကပြားတိ နန့် အမေရိကန် လူနီအင်ဒီးယန်းတိ (အက်ဇ်တက်၊ မာယာ နန့် အင်ကာလူမျိုးတိ) ရို့ပါဝင်ကာ ထိုသူတိကို မက္ကဆီကိုတွင် စုဆောင်းပြီး စပိန်အရာဟိတိက ဦးဆောင်ကာ ဒေသခံ ဖိလစ်ပိုင်လူမျိုးရို့နန့် ပူးပေါင်း၍ အရှေ့တောင်အာရှတစ်ယောက် စစ်ပွဲတိ ဆင်နွှဲကြခြင်း ဖြစ်ရေ။ [15] မွတ်စလင်တိဘက်တွင်လည်း လူမျိုးပေါင်းစုံပါဝင်ရေ။ ဒေသခံ မလေး စစ်သူရဲရို့အပြင် အော့တမန် အင်ပိုင်ယာမှလည်း စစ်တပ်တိကို အနီးအနားဟိ အာချေးသို့ ဆက်တိုက် ပို့လွှတ်ခရေ။ ထိုစစ်တပ်တိတွင် တာ့ခ်လူမျိုးတိ၊ အီဂျစ်၊ ဆွာဟီလီ၊ ဆိုမာလီ၊ဆင်ဒီ၊ ဂူဂျာရတီ နန့် မလာဘာလူမျိုးတိ ပါဝင်ရေ။[16] ထိုစစ်တပ်တိရေ အနီးအနားဟိ ဘရူနိုင်း အစဟိရေ စူလတန်ပြည်တိသို့ လားရောက်၍ တိုက်ခိုက်ရီး နည်းလမ်းသစ်တိ နန့် အမြောက်သွန်းလုပ်နည်း အစဟိရေ နည်းလမ်းတိကို သင်ကြားပီးခကတ်ရေ။[17]
နောက်ဆုံး ၁၅၇၈ ဧပြီလ ၁၆ ရက်တွင် စပိန်ရို့ရေ ပန်ဂီရန် ဆယ်ရီ လီလာ နန့် ပန်ဂီရန် ဆယ်ရီ ရတ်တနာရို့ဧ အကူအညီဖြင့် မြို့တော်ကို ကျူးကျော်ဝင်ရောက်နိုင်ခရေ။ စူလတန် ဆိုင်ဖူး ရိုင်ဂျယ် နန့် ပန်ဒူကာ ဆယ်ရီ ဘဂါဝမ် ဆူလတန် အဘဒူ ကာဟာရို့ရေ မီရာဂန်း မှတဆင့် ဂျေရူဒေါင်း အထိ ထွက်ပြေး တိမ်းရှောင်ခရရေ။ ဂျေရူဒေါင်းတွင် သူရို့ရေ အနိုင်ရရေ စစ်တပ်အား ဘရူနိုင်းမှ ပြန်လည်တိုက်ထုတ်ရန် စီစဉ်ခကတ်ရေ။ ကာလဝမ်းရောဂါနန့် သွေးဝမ်းရောဂါ ပြန့်ပွားမှုကြောင့် သေကြေပျက်စီးမှုတိပြား၍[18][19] စပိန်ရို့ရေ ၇၂ ရက်အကြာ ၁၅၇၈ ဇွန်လ ၂၆ ရက်တွင် ဘရူနိုင်းကို စွန့်ခွာပြီး မနီလာသို့ ပြန်ရန် ၁၅၇၈ ခုနှစ် ဇွန်လ ၂၆ ရက်တွင် ဆုံးဖြတ်ခကတ်ရေ။ သူရို့ ပြန်လည် မဆုတ်ခွာမီတွင် အထပ်ငါးဆင့်ဟိရေ ဗလီ အား မီးရှို့ဖျက်ဆီးပစ်ခကတ်ရေ။[20]
ပန်ဂီရန် ဆယ်ရီ လီလာရေ ၁၅၇၈ ခုနှစ် ဩဂုတ် သို့မဟုတ် စက်တင်ဘာလတွင် သေဆုံးခပြီး သူဧ စပိန်မဟာမိတ်တိတွင် ဖြစ်ပွားခရေ ရောဂါကြောင့် ဖြစ်နိုင်ရေ။ တရားဝင် စူလတန်ဖြစ်ရေ သူ့အား ယခင်စူလတန်မှ အဆိပ်ခတ်ခြင်းလည်း ဖြစ်နိုင်ကြောင်း သံသယ ဟိကတ်ရေ။ ဆယ်ရီ လီလာဧ သမီးဖြစ်ရေ ဘရူနိုင်း မင်းသမီး ပူထရီရေ စပိန်ရို့နန့် အတူ လိုက်ပါလားခပြီး သူမရေ ထီးနန်းမွေကို စွန့်လွှတ်ခသည့် အပြင် ကိုရ်အမ်ကျမ်း အရ မွတ်စလင် မဟုတ်သူနန့် လက်ထပ်သည့် အမျိုးသမီးအား ကျောက်ခဲနန့် ထုသတ်ရဖို့ ဆိုရေ အပြစ်ပီးခြင်းကို မထေမဲ့မြင် ပြုကာ ဖိလစ်ပိုင် တာဂါးလော့ လူမျိုး ခရစ်ယာန် ဘာသာဝင် အဂူစတင် ဒီ လီဂက်ဇ်ပီ ဒီ တွန်ဒို နန့် လက်ထပ်ခရေ။[21]
ဒေသခံ ဘရူနိုင်းရို့ မှတ်တမ်းတင်ထားရေ ကက်စတီလန် စစ်ပွဲ အဖြစ်အပျက်မှာ အမျာစုလက်ခံကတ်ရေ အဖြစ်မှ ကွဲပြားနေရေ။ ဘရူနိုင်းရို့ဘက်တွင် ကက်စတီလန် စစ်ပွဲမှာ သူရဲကောင်းပုံပြင် ဖြစ်ပြီး စပိန်ရို့အား အုပ်ချုပ်သူ စူလတန်နန့် ညီအစ်ကို တော်စပ်သူ ဘန်ဒါဟာရာ ဆာကန် မှ ထောင်ဂဏန်းမျှရေ ဒေသခံ စစ်သူရဲတိနန့် အတူ စပိန်ရို့အား တိုက်ထုတ်ခရေဟု ဖော်ပြထားရေ။ သမိုင်းပညာသျှင် အများစုမှ ထိုဇာတ်လမ်းအား ရိုးရာသူရဲကောင်းပုံပြင် အဖြစ်သာ ရှုမြင်ကတ်ပြီး ဆယ်စုနှစ် သို့မဟုတ် ရာစုနှစ်ကြာမှသာ ပေါ်ပေါက်ခခြင်း ဖြစ်နိုင်ရေဟု ဆိုကတ်ရေ။[22]
ဘရူနိုင်းနိုင်ငံရေ နောက်ဆုံးတွင် မင်းမဲ့တိုင်းပြည် အဖြစ်သို့ ရောက်ဟိခရေ။ ဘရူနိုင်းရေ ၁၆၆၀ မှ ၁၆၇၃ အထိ ပြည်တွင်းစစ်ဒဏ်ကို ခံခရရေ။
ဗြိတိသျှရို့ ဝင်ရောက်စွက်ဖက်ခြင်း
[edit | edit source]
ဗြိတိသျှရို့ရေ ဘရူနိုင်းနိုင်ငံဧ ပြည်တွင်းရီးကို အကြိမ်ကြိမ် ဝင်ရောက်စွက်ဖက်ခကတ်ရေ။ ၁၈၄၆ ဇူလိုင်လတွင် ဘရူနိုင်းပြည်အတွင်း မည်သူက စူလတန်ဖြစ်သင့်ရေကို အငြင်းပွားရာတွင် ဗြိတိသျှရို့က ဝင်ရောက်တိုက်ခိုက်ခရေ။[23]
၁၈၈၀ ခုနှစ်တိတွင် ဘရူနိုင်းအင်ပိုင်ယာရေ ပိုပြီးကေ ယုတ်လျော့လာခရေ။ စူလတန်မှ ဂု ဆာရာဝပ်ဖြစ်လာမည့် နီရာအား ဂျိမ်းစ် ဘရွတ်ခ်သို့ ပီးအပ်ခပြီး ဂျိမ်းစ်ဘရွတ်ခ်မှ စူလတန်အားကူညီ၍ သူပုန်တိကို နှိမ်နင်းပီးခကာ စူလတန်မှ ဆာရာဝပ်ပြည်ကို ထူထောင်ခွင့် ပီးခရေ။ အချိန်ကြာလာရေနန့် အမျှ ဘရွတ်ခ် နန့် ၎င်းကို ဆက်ခံရေ သူဧ တူတော်မောင်ရို့ရေ မြေတိကို ထပ်မံ ငှားရမ်း၍ ၎င်းရို့နိုင်ငံအတွင်း ထပ်ပေါင်းထည့်ခရေ။ ဘရူနိုင်းရို့ရေ အဖြူရောင်ရာဂျာတိ ဟု ခေါ်ဆိုကတ်ရေ ဘရွတ်ခ်ဧ မိသားစုသို့ နယ်မြေ အမြောက်အမြား လက်လွတ်ဆုံးရှုံးခရရေ။
စူလတန် ဟာသျှင် ဂျလီလူး အလမ် အက်ကွာမက်ဒင်မှ ဗြိတိသျှရို့အား ဘရွတ်ခ်ဧ နယ်မြေထပ်မံချဲ့ထွင်မှုကို ရပ်တန့်ရန် မေတ္တာရပ်ခံခရေ။ [24] အကာအကွယ်ပီးရီး စာချုပ် ကို ဆာ ဟျုလိုးမှ ညှိနှိုင်းပီးခပြီး ၁၈၈၈ ခုနှစ် စက်တင်ဘာ ၁၇ ရက်တွင် လက်မှတ်ရီးထိုးခရေ။ စာချုပ်တွင် ဘရူနိုင်းစူလတန် အနေနန့် ဗြိတိသျှရို့ဧ ခွင့်ပြုချက်မရပဲ သူပိုင်ဆိုင်ရေ မည်သည့်နယ်မြေကိုမှ နိုင်ငံခြား အင်အားကြီးတိုင်းပြည်တိသို့ ပီးအပ်ခွင့် သို့မဟုတ် ငှားရမ်းခွင့် မဟိကြောင်း ပါဝင်ရေ။ ၁၈၉၀တွင် ဆာရာဝပ်ပြည်မှ ဘရူနိုင်းဧ ပန်ဒါရွမ် ပြည်နယ်ကို ၎င်းရို့ နယ်နိမိတ်အတွင်း ထည့်သွင်းရာတွင် ဗြိတိသျှရို့က ဇာပိုင်မျှ အရီးမယူခပေ။ သူရို့က စာချုပ်အရ ဘရူနိုင်း နန့် ဆာရာဝပ်ပြည်ကို နိုင်ငံခြား တိုင်းပြည်ဟု အသိအမှတ် မပြုခပေ။ နောက်ဆုံးတွင် ဆာရာဝပ်အား ဘရူနိုင်းနယ်နိမိတ်မှ ခွဲထုတ်လိုက်ခြင်းကြောင့် ဘရူနိုင်းအနေနန့် အခုတည်ဟိရေ ကုန်းမြေအသေးလေးသာ ကျန်ဟိခပြီး နှစ်ခြမ်းကွဲလားခရေ။[25]
ဗြိတိသျှ အမြဲတမ်းနီထိုင်သူ စနစ်အား ၁၉၀၆ တွင် အစောင့်အရှောက်ခံ နိုင်ငံစာချုပ်ဧ နောက်ဆက်တွဲ အနိန်နန့် စတင် ကျင့်သုံးခရေ။ [26] ထိုသူတိရေ စူလတန်အား အုပ်ချုပ်ရီး ကိစ္စအဝဝကို အကြံပီးကတ်ရေ။ အချိန်ကြာလာရေနန့် အမျှ ဗြိတိသျှ နီထိုင်သူတိရေ စူလတန်ထက်ပို၍ အုပ်ချုပ်ရီး အာဏာ ပိုယူလာခရေ။ အမြဲတမ်းနီထိုင်သူ စနစ်အား ၁၉၅၉ ခုနှစ်တွင် ရပ်တန့်ခရေ။[27]
ရေနံတွိ့ဟိခြင်း
[edit | edit source]အရာမထင်ရေ ကြိုးစားမှု အချို့ ပြီးနောက် ၁၉၂၉ ခုနှစ်တွင် ရေနံအား ယှာဖွီ တွိ့ဟိခရေ။ [28] အက်ဖ် အက်ဖ် မာရီးယော့ နန့် တီ ဂျီ ကော့ကရိန်းရို့နှစ်ဦးရေ ၁၉၂၆ ခုနှစ် နှောင်းပိုင်းတွင် ဆီရီယာမြစ်အနီးတွင် ရေနံဧ သဲလွန်စကို ယှာဖွီတွေဟိခရေ။ [29] သူရို့နှစ်ဦးမှ ဘူမိရူပဗေဒပညာသျှင်တိအား အကြောင်းကြားခပြီး ပညာသျှင်တိမှ ကွင်းဆင်းလေ့လာမှုတိ ပြုခရေ။ ၁၉၂၇တွင် ထိုဒေသအတွင်း သဘာဝဓာတ်ငွေ့ စိမ့်ထွက်နေကြောင်း သတင်းရခရေ။ ဆီရီယာတွင်းအမှတ်(၁) (အက်စ်-၁) ကို ၁၉၂၈ ခုနှစ် ဇူလိုင် ၁၂ ရက်တွင် စတင် တူးဖော်ခရေ။ ရေနံကို ၂၉၇ မီတာ (၉၇၄ ပေ) တွင် ၁၉၂၉ ဧပြီလ ၅ ရက်၌ စတင် တွိ့ဟိခရေ။ ၁၉၂၉ ဩဂုတ် ၁၉ ရက်တွင် ဆီရီယာ တွင်း ၂ ကို တူးဖော်ခပြီး ၂၀၀၉ ခုနှစ်အထိ ရေနံထွက်ဟိဆဲ ဖြစ်ရေ။ [30] ၁၉၃၀ ခုနှစ်တိတွင် ရေနံတွင်းတိ ထပ်မံတူးဖော်၍ ရေနံထုတ်လုပ်မှု သိသာစွာ မြင့်တက်လာခရေ။ ၁၉၄၀ ခုနှစ်တွင် ရေနံစည် ၆ သန်း အထိ ထုတ်လုပ်နိုင်ခရေ။ [30] ဗြိတိသျှ မလာယန် ရေနံကုမ္ပဏီ (ဂု ဘရူနိုင်း ရှဲလ် ရေနံကုမ္ပဏီ) အား ၁၉၂၂ ခုနှစ် ဇူလိုင် ၂၂ တွင် တည်ထောင်ခရေ။ ၁၉၅၇ ခုနှစ်တွင် ပထမဆုံး ကမ်းလွန် ရေနံတွင်းကို စတင် တူးဖော်ခရေ။[31] ရေနံနန့် သဘာဝ ဓာတ်ငွေ့ရို့ရေ ၂၀ ရာစုနှောင်းပိုင်းတွင် ဘရူနိုင်းနိုင်ငံ ဖွံဖြိုးတိုးတက်မှုနန့် ကြွယ်ဝချမ်းသာမှုရို့အတွက် အခြီခံ ဖြစ်ခရေ။
ဂျပန်ရို့ သိမ်းပိုက်ခြင်း
[edit | edit source].JPG)
ဂျပန်ရို့ရေ ပုလဲဆိပ်ကမ်းအား ဗုံးကြဲပြီး၍ အမေရိကန် ရေတပ်အား တိုက်ခိုက်အပြီး ရှစ်ရက်အကြာ ၁၉၄၁ ခုနှစ် ဒီဇင်ဘာ ၁၆ ရက်တွင် ဘရူနိုင်းနိုင်ငံသို့ ကျူးကျော်ဝင်ရောက်ခရေ။ ဗီယက်နမ်နိုင်ငံ ကမ်းရန်ပင်လယ်အော်ဟိ ကာဝါဂူချီဧ တပ်မဟာ မှ တပ်သား ၁၀,၀၀၀ ရေ ဘရူနိုင်းနိုင်ငံ ကွာလာဘီလိတ် သို့ ကမ်းတက်ခကြခြင်းဖြစ်ရေ။၆ ရက် အကြာတိုက်ခိုက်ပြီးနောက် တစ်နိုင်ငံလုံးကို သိမ်းပိုက်ခရေ။ ထိုဒေသဟိ တစ်ခုတည်းရေ မဟာမိတ်တပ်မှာ ဆာရာဝပ်ပြည်နယ်၊ကူချင်းတွင် အခြီစိုက်ရေ ပန်ဂျပ်ရယ်ဂျီမင့် တပ်မ ၁၅ ဧ တပ်ရင်း အမှတ် ၂ သာ ဖြစ်ရေ။ [32]
ဂျပန်ရို့ရေ ဘရူနိုင်းကို သိမ်းပိုက်ပြီးနောက် ဘရူနိုင်း စူလတန်ဘုရင် အာမက် တာဂျတ်ဒင်း နန့် နိုင်ငံကို အုပ်ချုပ်ရန် သဘောတူညီချက် ရယူခရေ။ အင့်ချ်အီဘရာဟင် (နောက်တွင် ပီဟင် ဒါတု ပါဒါနာ မန်တာရီ ဒါတို လိုင်လာ အူတားမား အာဝမ် ဟာဂျီ အီဘရာဟင် ဟု ခေါ်ကတ်ရေ)ရေ ဗြိတိသျှ အုပ်ချုပ်ရီးအရာဟိဖြစ်ရေ အားနပ်စ် အက်ဂါ ပန်ဂေးလီ ဧ အတွင်းရီးမှူး ဖြစ်ခပြီး ဂျပန်ဘုရင်ခံချုပ်က အုပ်ချုပ်ရီးအရာဟိချုပ် အဖြစ် ခန့်အပ်ခရေ။ ဂျပန်ရို့ရေ ပန်ဂေးလီ အား ၎င်းရို့ဧ အုပ်ချုပ်ရီးတွင် ရာထူးကို ဆက်လက် ရယူရန် ကမ်းလှမ်းကေလည်း သူက ငြင်းဆိုခရေ။ သူနန့် အခြားရေ ဗြိတိသျှနိုင်ငံသားရို့က ဂျပန်ရို့က ဆာရာဝပ်ဟိ ဘာတူး လင်တန် အကျဉ်းစခန်းတွင် ချုပ်နှောင် ထားခရေ။ ဗြိတိသျှ အရာဟိရို့အား ဂျပန်ရို့ဧ စောင့်ကြပ်ကြည့်ရှုခြင်း ခံနေရကေလည်း အီဘရာဟင်မှ တစ်ဦးချင်းကို လက်ဆွဲနှုတ်ဆက်၍ သာစေမာစေကြောင်း ဆုတောင်းခရေ။[33]
စူလတန်မှ ဂျပန်ရို့လက်အောက်တွင် ထီးနန်းကို ဆက်လက် ဆက်ခံနေခပြီး ဂျပန်ရို့က ပင်စင်လစာပီး၍ လေးစားသမှု ပြခရေ။ ဂျပန်ရို့ အုပ်ချုပ်ရီး နှောင်းပိုင်းတွင် သူရေ လင်ဘန်းဟိ တန်တူယာတွင် နီထိုင်ခပြီး ဂျပန်ရို့နန့် တဖဲ့ချေသာ အဆက်အဆံ ဟိခရေ။မလေး အစိုးရ အရာဟိ အများစုအား ဂျပန်ရို့က ဖမ်းဆီးခရေ။ ဘရူနိုင်းဧ အုပ်ချုပ်ရီးအား ဗြိတိသျှ ဘော်နီယို အပါအဝင် ဒေသ ၅ ခု အဖြစ် ပြန်လည်ဖွဲ့စည်းခဲရေ။ ထိုဒေသ ၅ ခုတွင် ဘာရမ်၊လာဘွမ်၊လာဝပ်စ် နန့် လင်ဘန်းရို့ ပါဝင်ရေ။ ဂျပန်ရို့ သိမ်းပိုက်စဉ်ကာလ အတွင် အီဘရာဟင်ရေ အရီးကြီးရေ အစိုး စာရွက်စာတမ်းအမျိုးမျိုးကို ဖွက်ထားခရေ။ပန်ဂီယမ် ယူစွတ် (နောက်တွင် ဝိုင်အေအမ် ဆယ်တီယာ နီဂါရာ ပန်ဂီယမ်) အား အခြားရေ ဘရူနိုင်း လူမျိုးရို့နန့် အတူ ဂျပန်သို့ သင်တန်းတက်ရန် စေလွှတ်ခရေ။ ဟီရိုရှီးမား ဗုံးကြဲခံရစဉ် အချိန်က ယူစွပ်ရေ ထိုဒေသတွင် ဟိခကေလည်း အသက်မသေဘဲသျှင်ကျန်ရစ်ရေ။
ဗြိတိသျှရို့ရေ ဂျပန်ရို့ ဝင်ရောက်တိုက်ခိုက်မည်ကို မျှော်လင့်ထားကေလည်း ဥရောပတွင် စစ်ဆင်နွှဲနေခြင်းကြောင့် ထိုဒေသကို ကာကွယ်ရန် အင်အား မဟိခပေ။ ပန်ဂျပ် ရယ်ဂျီမင့်ဧ တပ်ရင်းတိရေ ဆယ်ရီယာ ရေနံမြေဟိ ရေနံတွင်းတိကို ၁၉၄၁ စက်တင်ဘာတွင် ကွန်ကရစ်လောင်းချ ပိတ်ဆို့ခပြီး ဂျပန်ရို့ အသုံးမပြုနိုင်ရန် ပြုလုပ်ခရေ။ ဂျပန်ရို့ မလာယာသို့ ကျူးကျော်ဝင်ရောက်သည့် အခါတွင် ကျန်ဟိနီရေ စက်ပစ္စည်းတိနန့် တပ်ဆင်ထားရေတိကို ဖျက်ဆီးပစ်ခရေ။ စစ်ပြီးနောက်တွင် မီရီ နန့် ဆယ်ရီယာဟိ ရေနံတွင်း ၁၆တွင်းကို ပြန်လည်စတင်ခပြီး ထုတ်လုပ်မှုမှာ စစ်မဖြစ်ခင် အချိန်က ထွက်နှုန်းဧ တစ်ဝက် အထိ ရောက်ဟိခရေ။ မွာရာတွင် ကျောက်မီးသွေးထုတ်လုပ်ရန် လုပ်ဆောင်ခကေလည်း ထင်သလောက် မအောင်မြင်ခပေ။
.jpg)
ဂျပန်ရို့ သိမ်းပိုက်ထားစဉ် ကာလအတွင်း ဂျပန်ရို့ရေ ၎င်းရို့ဧ ဘာသာစကားကို ကျောင်းတိတွင် သင်ကြားခပြီး အစိုးရ အရာဟိတိကိုလည်း ဂျပန်စာ သင်ခိုင်းခရေ။ နိုင်ငံသုံး ငွေကြေးအား ဒူရစ် ပီဆန် (ငှက်ပျောသီး ပိုက်ဆံ) စု ခေါ်ကတ်ရေ ဂျပန်ပိုက်ဆံဖြင့် အစားထိုးခရေ။၁၉၄၃ ခုနှစ်မှစ၍ ငွေကြေးဖောင်းပွမှု မတန်တဆ မြင့်တက်ခြင်းကြောင့် ငွေကြေးတန်ဖိုးကို ပျက်စီးစီခပြီး စစ်ပြီးရေ အခါတွင် ထိုပိုက်ဆံမှာ တန်ဖိုး မဟိတော့ပေ။ သင်္ဘောဖြင့် ကုန်သွယ်ခြင်းကို မဟာမိတ်တပ်တိက တိုက်ခိုက်ခအတွက်နန့် ကုန်သွယ်မှု နောက်ဆုံးတွင် ရပ်တန့်လားခရေ။ အစားအစာနန့် ဆီးဝါး ရှားပါးလားခပြီး ပြည်သူတိမှာ ငတ်မွတ်မှု နန့် ရောဂါဘယတိကို ကြုံတွိ့ခရရေ။
ဘရူနိုင်း အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ လေဆိပ်ဧ ပြေးလမ်းတိကို ဂျပန်ရို့ သိမ်းပိုက်ထားစဉ်ကာလအတွင်း ဂျပန်ရို့မှ တည်ဆောက်ခခြင်း ဖြစ်ရေ။ ၁၉၄၂တွင် ဂျပန် ရေတပ်စခန်းတိရေ ဘရူနိုင်း ပင်လယ်အော် နန့် လာဘွမ်းတွင် အခြီစိုက်ခကတ်ရေ။ ရေတပ်အခြီစိုက်စခန်းတိမှာ မဟာမိတ်ရို့ဧ ဗုံးကြဲတိုက်ခိုက်မှုကြောင့် ပျက်စီးခကေလည်း လေဆိပ်ပြေးလမ်းမှာ မပျက်စီးဘဲ ကျန်ဟိရေ။ ထိုနီရာအား အများပြည်သူသုံး လေယာဉ်ကွင်းအဖြစ် ပြောင်းလဲတည်ဆောက်ခရေ။ ၁၉၄၄ တွင် မဟာမိတ်ရို့မှ သိမ်းပိုက်ထားရေ ဂျပန်တိကို ဗုံးကြဲတိုက်ခိုက်မှုကြောင့် မြို့ဧ အစိတ်အပိုင်း အတော်တိတိ နန့် ကွာလာဘာလိတ်ရို့ ပျက်စီးခရကေလည်း ကမ်ပေါင်းအေရာမှာ မပျက်မစီး ကျန်ဟိခရေ။[34]
.JPG)
၁၉၄၅ ခုနှစ် ဇွန်လ ၁၀ ရက်တွင် ဩစတြေးလျ တပ်မ ၉ ရေ အိုဘိုး အမှတ် (၆) စစ်ဆင်ရီးဖြင့် မွာရာသို့ တက်ရောက်ခပြီး ဂျပန်ရို့ထံမှ ဘော်နီယိုကျွန်းကို ပြန်လည် သိမ်းပိုက်ခရေ။ ၎င်းရို့အား အမေရိကန်ရို့ဧ လေတပ် နန့် ရေတပ်တိမှ ကူညီ တိုက်ခိုက်ပီးခရေ။ ဘရူနိုင်းမြို့အား အပြင်းအထန် ဗုံးကြဲချပြီးနောက် သုံးရက်အကြာ အပြင်းအထန် တိုက်ခိုက်အပြီးတွင် ပြန်လည် သိမ်းပိုက်နိုင်ခရေ။ ဗလီ အပါအဝင် အဆောက်အဦး အများအပြား ပျက်စီးခရရေ။ ဗိုလ်မှူးချုပ် မာဆာအို ဘာဘာဧ လက်အောက်ဟိ ဘရူနိုင်း၊ ဘော်နီယို နန့် ဆာရာဝပ်မှ ဂျပန်တပ်တိရေ ၁၉၄၅ စက်တင်ဘာလ ၁၀ ရက်တွင် တရားဝင် လက်နက်ချခရေ။ ဗြိတိသျှ စစ်တပ် အုပ်ချုပ်ရီးအဖွဲ့ ရေ ဂျပန်ရို့ထံမှ အုပ်ချုပ်ရီးကို လွှဲပြောင်းရယူခပြီး ၁၉၄၆ ခုနှစ် ဇူလိုင်လ အထိ ဆက်လက်အုပ်ချုပ်ခရေ။
ဒုတိယကမ္ဘာစစ်ပြီး ကာလ
[edit | edit source]ဒုတိယကမ္ဘာစစ် အပြီးတွင် ဗြိတိသျှ စစ်တပ်အုပ်ချုပ်ရီးအဖွဲ့ (ဘီအမ်အေ) ဧ လက်အောက်တွင် အစိုးရ အသစ်ကို ဖွဲ့စည်းခရေ။ ထိုအဖွဲ့တွင် ဩစတြေးလျ အရာဟိတိနန့် စစ်သားတိ အဓိက ပါဝင်ရေ။ [35] ဘရူနိုင်းဧ အုပ်ချုပ်ရီးအား အရပ်သားအုပ်ချုပ်ရီးသို့ ၁၉၄၅ ခုနှစ် ဇူလိုင် ၆ ရက်တွင် လွှဲပြောင်းပီးခရေ။ ဘရူနိုင်း နိုင်ငံတော် ကောင်စီရေလည်း ထိုနှစ်တွင် ပြန်လည် အသက်ဝင်လာခရေ။ [36] ဘီအမ်အေဧ အဓိကတာဝန်မှာ ဂျပန်ရို့ သိမ်းပိုက်ထားစဉ်ကာလက အကြီးအကျယ် ပျက်စီးလားခရေ ဘရူနိုင်းဧ စီးပွားရီးကို ပြန်လည် အသက်သွင်းရန် ဖြစ်ရေ။ ယင့်ချင့်အပြင် သူရို့ရေ ဂျပန်ရို့ စစ်မရှုံးမီ မီးရှို့ပစ်ခရေ ဆယ်ရီယာဟိ ရေနံတွင်းတိတွင် လောင်ကျွမ်းနီရေ မီးကိုလည်း ငြိမ်းသတ်ရရေ။[36]
၁၉၄၁ မတိုင်မီက စင်ကာပူတွင် အခြီစိုက်ရေ ရေလက်ကြားဒေသ ဘုရင်ခံချုပ်ရေ ဘရူနိုင်း၊ ဆာရာဝပ်ပြည် နန့် မြောက်ဘော်နီယို (ဂု ဆာဘားပြည်နယ်) ရို့ဟိ ဗြိတိသျှ မဟာမင်းကြီးဧ တာဝန်တိကို ထမ်းဆောင်ခရေ။ [37] ဘရူနိုင်းဟိ ပထမဆုံး ဗြိတိသျှ မဟာမင်းကြီးမှာ ဆာရာဝပ်ဧ ဘုရင်ခံချုပ် ဆာ ချားလ် အာဒန် ကလပ်ခ် ဖြစ်ရေ။ ဘာရစ်ဆန် ပါမျူဒါ (လူငယ်လှုပ်ရှားမှု) ရေ ၁၉၄၆ ဧပြီလ ၁၂ ရက် တွင် ဘရူနိုင်း၌ ပထမဆုံး တည်ထောင်ခရေ ပါတီ ဖြစ်ရေ။ ပါတီဧ ရည်ရွယ်ချက်မှာ "စူလတန်ဧ အချုပ်အခြာအာဏာကို ထိန်းသိမ်းရန် နန့် ဒေသခံ မလေးလူမျိုးတိဧ အခွင့်အရီးကို ကာကွယ်ရန်" အတွက် ဖြစ်ရေ။[38] ပါတီရေ နိုင်ငံတော် သီချင်း ရီးစပ်ရာတွင်လည်း အဓိက ပါဝင်ခရေ။ ၁၉၄၈ ခုနှစ်တွင် လှုပ်ရှားမှု မဟိရေကြောင့် ပါတီကို ဖျက်သိမ်းခရေ။
၁၉၅၉ ခုနှစ်တွင် ဘရူနိုင်းတွင် ဖွဲ့စည်းပုံ အခြီခံ ဥပဒေ အသစ်ကို ရီးဆွဲခပြီး ဘရူနိုင်းကို မိမိဘာသာ အုပ်ချုပ်ရေ နိုင်ငံအဖြစ် ကြေညာခကေလည်း နိုင်ငံခြား ဆက်ဆံရီး၊ လုံခြုံရီး နန့် ကာကွယ်ရီး ကိစ္စရပ်တိမှာမူ ယူနိုက်တက် ကင်းဒမ်းဧ တာဝန်အဖြစ် ပြဋ္ဌာန်းခရေ။ [39]ဘရူနိုင်း အုံကြွမှုဟု ခေါ်ရေ ပုန်ကန်မှု အသေးစားတစ်ခု ၁၉၆၂ တွင် ပေါ်ပေါက်ခပြီး ယူကေဧ အကူအညီဖြင့် နှိမ်နင်းခရေ။ ထို့အတွက်ကြောင့် မြောက်ဘော်နီယို ဖက်ဒရီးသျှင်း တည်ထောင်ရန် အကြံအစည် ပျက်ပြားခရရေ။ ပုန်ကန်မှုရေ မလေးရှား ဖက်ဒရီးသျှင်းတွင် ဘရူနိုင်း မပါဝင်ဘဲ ကျန်နေခသည့် ဆုံးဖြတ်ချက်ကို ဖြစ်စီခရေ။
ဘရူနိုင်းရေ ၁၉၈၄ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီ ၁ ရက်တွင် ယူနိုက်တက်ကင်းဒမ်းမှ လွတ်လပ်ရီး ရခရေ။ [39] နိုင်ငံဧ လွတ်လပ်ရီးအတွက် ဆင်နွဲရေ တရားဝင်အမျိုးသားနေ့ကို ဖေဖော်ဝါရီ ၂၃ တွင် ကျင်းပလေ့ ဟိရေ။[40]
အခြီခံဥပဒေ ရီးဆွဲခြင်း
[edit | edit source]
၁၉၅၃ ခုနှစ် ဇူလိုင်လတွင် စူလတန် တတိယ အိုမာ အလီ ဆိုင်ဖူးဒီယန် ရေ "တူဂျာ ဆယ်ရန်ကိုင်း" ဟု ခေါ်ရေ အဖွဲ့ဝင် ၇ ဦးပါဝင်သည့် ကော်မတီကို ဖွဲ့စည်းခပြီး ဘရူနိုင်းအတွက် အခြီခံဥပဒေ ရီးဆွဲရန် ပြည်သူရို့ဧ အမြင်ကို သိဟိစီရန်အတွက် ဖြစ်ရေ။ ၁၉၅၄ ခုနှစ် မေလတွင် စူလတန်၊ အုပ်ချုပ်ရီး အရာဟိ နန့် မဟာမင်းကြီးရို့ရေ ကော်မတီဧ လေ့လာတွိ့ဟိချက်တိကို ဆွေးနွေးခကတ်ရေ။ သူရို့ရေ အခြီခံ ဥပဒေ မူကြမ်း ရီးဆွဲရန် အတွက် ခွင့်ပြုရန် သဘောတူညီခကတ်ရေ။ ၁၉၅၉ ခုနှစ် မတ်လတွင် စူလတန် တတိယ အိုမာ အလီ ဆိုင်ဖူးဒီယန်ရေ လန်ဒန်သို့ လားရောက်၍ [41] ဗြိတိသျှရို့ဧ ကိုယ်စားလှယ်အဖွဲ့ကို ကိုလိုနီတိဧ နိုင်ငံခြားရီး ဝန်ကြီးဖြစ်ရေ ဆာ အလန် လန်နော့-ဘွိုက် မှ ဦးဆောင်ခရေ။ နောက်တွင် ဗြိတိသျှ အစိုးရမှ အခြီခံ ဥပဒေ မူကြမ်းကို လက်ခံခရေ။
၁၉၅၉ ခုနှစ် စက်တင်ဘာ ၂၉ တွင် အခြီခံ ဥပဒေ နန့် ပတ်သက်ရေ သဘောတူညီချက်ကို ဘရူနိုင်းမြို့တွင် လက်မှတ်ရီးထိုးနိုင်ခရေ။ ထိုသဘောတူညီချက်အား စူလတန် တတိယ အိုမာ အလီ ဆိုင်ဖူးဒီယန် နန့် အရှေ့တောင်အာရှဧ မဟာမင်းကြီးချုပ် ဆာ ရောဘတ် စကော့ရို့မှ လက်မှတ်ရီးထိုးခရေ။ ထိုသဘောတူညီချက်တွင် အောက်ပါ အချက်တိ ပါဝင်ရေ။[26]
- စူလတန်အား နိုင်ငံတော်ဧ ဥသျှောင် အဖြစ် ထားဟိရန်
- ဘရူနိုင်းရေ နိုင်ငံတွင်း အုပ်ချုပ်ရီး ကိစ္စရပ်တိတွင် တာဝန်ယူရန်
- ဗြိတိသျှ အစိုးရရေ နိုင်ငံခြားရီးနန့် ကာကွယ်ရီး ကိစ္စရပ်တိ အတွက်သာ တာဝန်ယူရန်
- အုပ်ချုပ်ရီး အရာဟိ ရာထူးကို ပယ်ဖျက်၍ ဗြိတိသျှ မဟာမင်းကြီး ရာထူးဖြင့် အစားထိုးရန်
အောက်ပါ ကောင်စီ ၅ ခုကို ဖွဲ့စည်းခရေ။
- အုပ်ချုပ်ရီး ကောင်စီ
- ဘရူနိုင်း ဥပဒေ ပြုရီး ကောင်စီ
- ပရိုင်ဗီ ကောင်စီ
- အာဏာလွှဲပြောင်း ဆက်ခံရီး ကောင်စီ
- နိုင်ငံတော် ဘာသာရီးကောင်စီ
နိုင်ငံတော် ဖွံဖြိုးရီး အစီအစဉ်တိ
[edit | edit source]ဘရူနိုင်းနိုင်ငံဧ ၂၈ ယောက်မြောက် စူလတန်ဖြစ်ရေ တတိယ အိုမာ အလီ ဆိုင်ဖူးဒီယန်ရေ နိုင်ငံတော် ဖွံ့ဖြိုးရီး အစီအစဉ်တိကို ဆက်တိုက် စတင်ခရေ။
၁၉၅၃ ခုနှစ်တွင် ပထမ တစ်ခုကို စတင်ခရေ။[42] ဘရူနိုင်းနိုင်ငံတော် ကောင်စီမှ ဘရူနိုင်း ဒေါ်လာ သန်း ၁၀၀ ကို ခွင့်ပြုပီးခပြီး ဖီဂျီဟိ ကိုလိုနီရုံးမှ အီး အာရ် ဘီဗင်တန် အား အကောင်အထည် ဖော်ရန် တာဝန် ပီးအပ်ခရေ။ [43] ထိုအစီအစဉ်ဖြင့် အမေရိကန် ဒေါ်လာ ၁၄ သန်းတန်ရေ သဘာဝဓာတ်ငွေ့ စက်ရုံကို တည်ဆောက်ခရေ။ ၁၉၅၄ တွင် ဘရူနိုင်း ရှဲလ် ရေနံကုမ္ပဏီမှ ကုန်းတွင်း နန့် ကမ်းလွန် ရေနံမြေတိတွင် ကွင်းဆင်းတိုင်းတာခြင်း နန့် ယှာဖွီခြင်း လုပ်ငန်းတိကို ဆောင်ရွက်ခရေ။
ထိုအစီအစဉ်ရေ အများပြည်သူဆိုင်ရာ ပညာရီးနန့် ပတ်သက်၍လည်း ဖွံ့ဖြိုးရီး အစီအစဉ်တိကို ပံ့ပိုးပီးခရေ။ ၁၉၅၈ ခုနှစ်တွင် ပညာရီးအတွက် အသုံးစရိတ်မှာ စုစုပေါင်း ၄ သန်း အထိ ဟိလာရေ။ [43] လမ်းအသစ်တိကို ဖောက်လုပ်ခပြီး ဘီရာကက် လေဆိပ်ကို ၁၉၅၄ ခုနှစ်တွင် ပြန်လည် တည်ဆောက် ပြီးစီးခအတွက်နန့် ပို့ဆောင်ဆက်သွယ်ရီးမှာ တိုးတက်လာခရေ။ [44]
ဒုတိယမြောက် နိုင်ငံတော် ဖွံ့ဖြိုးရီး အစီအစဉ်ကို ၁၉၆၂ ခုနှစ်တွင် စတင်ခရေ။ [44] ၁၉၆၃ ခုနှစ်တွင် အဓိကကျရေ ရေနံနန့် သဘာဝဓာတ်ငွေ့တွင်းတိကို ယှာဖွီတွိ့ဟိခပြီး ထိုတွိ့ဟိမှုကြောင့် သဘာဝဓာတ်ငွေ့ရည်မှာ အရီးပါ လာခရေ။ ရေနံနန့် သဘာဝဓာတ်ငွေ့ ကဏ္ဍတွင် ဖွံ့ဖြိုးရီးလုပ်ငန်းတိကို ဆက်လက်လုပ်ဆောင်ခပြီး ထိုစဉ်မှစ၍ တဖြည်းဖြည်း တိုးတက်လာခရေ။ [45] ထိုအစီအစဉ် အရ နိုင်ငံသားရို့ စားသုံးရန် အသားနန့် ဥတိ ထုတ်လုပ်ရီးကိုလည်း တိုးချဲ့ခရေ။ ထိုအစီအစဉ် အကောင်အထည်ဖော်နေစဉ်ကာလတွင် ငါးလုပ်ငန်းဧ ထွက်နှုန်းမှာ ၂၅% အထိ မြင့်တက်လာခရေ။ ထိုအချိန်အတွင်း မွာရာတွင် ရေနက်ဆိပ်ကမ်းကို တည်ဆောက်ခရေ။ လျှပ်စစ်ဓာတ်အား လိုအပ်ချက်တိကို အလျဉ်မီအောင် ထုတ်လုပ်နိုင်ခပြီး ကျေးလက်ဒေသတိတွင်လည်း လျှပ်စစ်မီး ပီးရန် လေ့လာခရေ။[45] ကမ္ဘာ့ကျန်းမာရီးအဖွဲ့ ဧ အကူအညီဖြင့် ငှက်ဖျားနန့် အခြားကူးစက်တတ်ရေ ရောဂါတိကို လျှော့ချ သျှင်းလင်းနိုင်ခရေ။ ၁၉၅၃ ခုနှစ်တွင် ငှက်ဖျားရောဂါ တွိ့ဟိမှု ၃၀၀ မှ ၁၉၅၉ ခုနှစ်တွင် ၆၆ ခု အထိ လျှော့ချနိုင်ခရေ။ [46] သေဆုံးမှုအား ၁၉၄၇တွင် လူ ၁,၀၀၀ ကေ ၂၀ မှ ၁၉၅၃ တွင် လူ ၁,၀၀၀ ကေ ၁၁.၃ ယောက် အထိ လျှော့ချနိုင်ခရေ။ [46]အများပြည်သူဆိုင်ရာ မိလ္လာစနစ်၊ ရေမြောင်းတိကို ကောင်းမွန်အောင် လုပ်ဆောင်ခြင်း နန့် ပြည်သူတိသို့ ရေပိုက်ဖြင့် ရေပီးဝေခြင်း ရို့ဖြင့် ကူးစက်ရောဂါတိကို တားဆီးနိုင်ခရေ။ [46]
လွတ်လပ်ရီး ရခြင်း
[edit | edit source]၁၉၇၁ ခုနှစ် နိုဝင်ဘာ ၁၄ ရက်တွင် စူလတန် ဟာဆန်နယ် ဘိုလ်ကယား ရေ လန်ဒန်သို့ လားရောက်ခပြီး ၁၉၅၉ ခုနှစ် အခြီခံဥပဒေကို ပြင်ဆင်ရန် ကိစ္စရပ်တိကို လားရောက်ဆွေးနွေးခရေ။ ၁၉၇၁ ခုနှစ် နိုဝင်ဘာ ၂၃ ရက်တွင် သဘောတူညီချက် အသစ်ကို လက်မှတ်ရီးထိုးနိုင်ခပြီး ဗြိတိသျှဘက်မှ အန်သိုနီ ရွိုင်းက ကိုယ်စားလှယ် အဖြစ် လက်မှတ်ရီးထိုးခရေ။[47]
ထိုသဘောတူညီချက်အရ အောက်ပါ အချက်တိကို သဘောတူညီခကတ်ရေ။
- ဘရူနိုင်းအား ပြည်တွင်း အုပ်ချုပ်ခွင့် အပြည့်အဝ ပီးရန်
- ယူကေ အနေနန့် နိုင်ငံခြားရီး ကိစ္စရပ်တိနန့် ကာကွယ်ရီး ကိစ္စတိကို ဆက်လက် တာဝန်ယူရန်
- လုံခြုံရီးနန့် ကာကွယ်ရီးရို့နန့် ပတ်သက်၍ ဘရူနိုင်းနန့် ယူကေရို့ ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်ရန် ရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။
ထိုသဘောတူညီချက်ကြောင့် ဂေါ်ရခါးတပ်တိကို ဘရူနိုင်းတွင် တပ်စွဲစီခပြီး ဂနိတိုင် ဟိနေဆဲ ဖြစ်ရေ။
၁၉၇၉ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီ ၇ ရက်တွင် ယူနိုက်တက် ကင်းဒမ်းနန့် ဘရူနိုင်းရို့ အကြား နောက်ထပ် စာချုပ်တစ်ခုကို လက်မှတ်ရီးထိုးခရေ။ လော့ဒ် ဂိုရွန်ဝီ-ရောဘတ်က ယူကေဧ ကိုယ်စားလှယ် အဖြစ် လက်မှတ်ရီးထိုးခရေ။ ထိုသဘောတူညီချက်မှ ဘရူနိုင်းအား နိုင်ငံတကာဆိုင်ရာ တာဝန်တိကို လွတ်လပ်ရေ နိုင်ငံအဖြစ် လွှဲပြောင်းရယူရန် ဖြစ်ရေ။ ဗြိတိသျှရို့မှ သံတမန်ရီးရာ ကိစ္စရပ်တိတွင် ဘရူနိုင်းအား ကူညီရန် သဘောတူညီခရေ။[48] ၁၉၈၃ ခုနှစ် မေလတွင် ဘရူနိုင်းအား ၁၉၈၄ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီ ၁ ရက်မှ စ၍ လွတ်လပ်ရီးပီးရန် ယူကေမှ ကြေညာခရေ။
၁၉၈၃ ခုနှစ် ဒီဇင်ဘာ ၃၁ ရက်တွင် အဓိက ဗလီတိတွင် နိုင်ငံဧ ပြည်နယ် ၄ ခုစလုံးမှ လူတိ စုဝီးခကတ်ပြီး ညသန်းခေါင်ယံ ၁၉၈၄ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီ ၁ ရက် သို့ ရောက်ရေအခါ စူလတန် ဟာဆန်နယ် ဘိုလ်ကယားမှ လွတ်လပ်ရီး ကြေညာချက်ကို ဖတ်ကြားခရေ။ [49] ဘရူနိုင်းရေ ၁၉၈၄ ခုနှစ် စက်တင်ဘာ ၂၂တွင် ကုလသမဂ္ဂဧ ၁၅၉ နိုင်ငံမြောက် အဖွဲ့ဝင်နိုင်ငံ ဖြစ်လာခရေ။[50]
၂၁ရာစုနှစ်
[edit | edit source]၂၀၁၃ ခုနှစ် အောက်တိုဘာ တွင် စူလတန် ဟာဆန်နယ် ဘိုလ်ကယားရေ ရှာရီယာဥပဒေမှ ရာဇဝတ် ပုဒ်မတိကို နိုင်ငံဟိ သုံးပုံ နှစ်ပုံမျှရေ မွတ်စလင်ပြည်သူတိသို့ သက်ရောက်စေမည်ဟု ကြေညာခရေ။ [51] ယင်းပိုင် ဆောင်ရွက်ခြင်းကို အဆင့် ၃ ဆင့်ဖြင့် ဖော်ဆောင်မည်ဖြစ်ပြီး နောက်ဆုံးအဆင့်ကို ၂၀၁၆ တွင် ဖော်ဆောင်မည်ဟု ကြေညာခအတွက်နန့် ဘရူနိုင်းအား အရှေ့အာရှတွင် ရာဇဝတ်ပုဒ်မတိအတွင်းသို့ ရှာရီယာ ဥပဒေ ထည့်သွင်းရေ ပထမဆုံး နန့် တစ်ခုတည်းရေ နိုင်ငံ ဖြစ်လာစီခရေ။ [52] ထိုလုပ်ဆောင်ချက်ကြောင့် နိုင်ငံတကာမှ ဝေဖန်ခကတ်ပြီး[53] ကုလသမဂ္ဂမှ အလွန်အမင်းစိုးရိမ်ကြောင်း ထုတ်ဖော်ပြောကြားခရေ။[54]
ကိုးကား
[edit | edit source]- ↑ Wendy Hutton (2000). Adventure Guides: East Malaysia. Tuttle Publishing. pp. 31–57. ISBN 978-962-593-180-7. Retrieved 26 May 2013.
- ↑ Wendy Hutton (2000). Adventure Guides: East Malaysia. Tuttle Publishing. p. 30. ISBN 978-962-593-180-7.
- ↑ History for Brunei Darussalam 2009, p. 43.
- ↑ "Naskah Nagarakretagama" (in Indonesian). Perpustakaan Nasional Republik Indonesia. Archived from the original on 23 May 2017. Retrieved 13 October 2014.
{{cite web}}: More than one of|archivedate=and|archive-date=specified (help); More than one of|archiveurl=and|archive-url=specified (help); Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (help) - ↑ History for Brunei Darussalam 2009, p. 44.
- ↑ History for Brunei Darussalam 2009, p. 45.
- ↑ "Brunei" (2011). CIA World Factbook. Retrieved on 13 January 2011. "မော်ကွန်းတင်ပြီးမိတ္တူ". Archived from the original on 12 June 2007. Retrieved 18 August 2019.
- ↑ Cf. William Henry Scott (1903). "Barangay: Sixteenth Century Philippine Culture and Society". (1 January 1994) pp. 109-110.
- ↑ Nicholl 2002, pp. 47–51
- ↑ Kayadibi, Saim. “Ottoman Connections to the Malay World: Islam, Law and Society,” (Kuala Lumpur: The Other Press, 2011)
- ↑ Melo Alip 1964, pp. 201, 317
- ↑ United States War Dept 1903, p. 379
- ↑ McAmis 2002, p. 33
- ↑ "Letter from Francisco de Sande to Felipe II, 1578". filipiniana.net. Archived from the original on 27 March 2012. Retrieved 17 October 2009.
- ↑ Letter from Fajardo to Felipe III From Manila, August 15 1620. (From the Spanish Archives of the Indies)("The infantry does not amount to two hundred men, in three companies. If these men were that number, and Spaniards, it would not be so bad; but, although I have not seen them, because they have not yet arrived here, I am told that they are, as at other times, for the most part boys, mestizos, and mulattoes, with some Indians (Native Americans). There is no little cause for regret in the great sums that reënforcements of such men waste for, and cost, your Majesty. I cannot see what betterment there will be until your Majesty shall provide it, since I do not think, that more can be done in Nueva Spaña, although the viceroy must be endeavoring to do so, as he is ordered.")
- ↑ The Cambridge History of Southeast Asia by Nicholas Tarling p. 39
- ↑ Cambridge illustrated atlas, warfare: Renaissance to revolution, 1492–1792 by Jeremy Black p. 16 [၁]
- ↑ Frankham 2008, p. 278
- ↑ Atiyah 2002, p. 71
- ↑ Saunders 2002, pp. 54–60
- ↑ Saunders 2002, p. 57
- ↑ Saunders 2002, pp. 57–58
- ↑ History for Brunei Darussalam 2009, p. 52.
- ↑ History for Brunei Darussalam 2009, p. 3.
- ↑ History for Brunei Darussalam 2009, p. 58.
- ↑ 26.0 26.1 History for Brunei Darussalam 2009, p. 59.
- ↑ History for Brunei Darussalam 2009, p. 67.
- ↑ History for Brunei Darussalam 2009, p. 12.
- ↑ History for Brunei Darussalam 2009, p. 13.
- ↑ 30.0 30.1 History for Brunei Darussalam 2009, p. 14.
- ↑ Berry, Rob (2008). Macmillan Atlas. p. 15. ISBN 978-1-4202-0995-2.
- ↑ "Brunei under the Japanese occupation", Rozan Yunos, Brunei Times, Bandar Seri Begawan, 29 June 2008
- ↑ "The Japanese Interregnum...," Graham Saunders, A history of Brunei, Edition 2, illustrated, reprint, Routledge, 2002, p. 129, ISBN 070071698X
- ↑ "Japanese occupation", Historical Dictionary of Brunei Darussalam, Jatswan S. Sidhu, Edition 2, illustrated, Scarecrow Press, 2009, p. 115, ISBN 0810870789
- ↑ History for Brunei Darussalam 2009, p. 79.
- ↑ 36.0 36.1 History for Brunei Darussalam 2009, p. 80.
- ↑ History for Brunei Darussalam 2009, p. 81.
- ↑ A History of Brunei (2002). A History of Brunei. Routledge. p. 131. ISBN 0-7007-1698-X. Retrieved 14 October 2013.
- ↑ 39.0 39.1 Cite error: Invalid
<ref>tag; no text was provided for refs namedUS DOS - ↑ "Brunei National Day". Lonely Planet. Archived from the original on 22 February 2017. Retrieved 21 February 2017.
- ↑ History for Brunei Darussalam 2009, p. 98.
- ↑ History for Brunei Darussalam 2009, p. 92.
- ↑ 43.0 43.1 History for Brunei Darussalam 2009, p. 129.
- ↑ 44.0 44.1 History for Brunei Darussalam 2009, p. 21.
- ↑ 45.0 45.1 History for Brunei Darussalam 2009, p. 96.
- ↑ 46.0 46.1 46.2 A History of Brunei (2002). A History of Brunei. Routledge. p. 130. ISBN 0-7007-1698-X. Retrieved 14 October 2013.
- ↑ Ministry of Education, Brunei (2008). "The Nation Building Years 150–1984". History for Brunei Darussalam. EBP Pan Pacific. p. 101. ISBN 978-9991725451.
- ↑ Ministry of Education, Brunei (2008). "The Nation Building Years 150–1984". History for Brunei Darussalam. EBP Pan Pacific. p. 102. ISBN 978-9991725451.
- ↑ "Reminiscing Brunei's independence proclamation"။ 20 November 2013 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 21 March 2016။
- ↑ Brunei is Greeted as the 159th U.N. Member, The New York Times
- ↑ "Brunei's sultan to implement Sharia penal code". USA Today. Retrieved 6 December 2015.
- ↑ "The Implications of Brunei's Sharia Law". The Diplomat. Retrieved 6 December 2015.
- ↑ McNew၊ David။ "Brunei's Sharia law creates backlash in Beverly Hills"၊ 7 May 2014။ 12 June 2016 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
- ↑ "Brunei introduces tough Islamic penal code"၊ 30 April 2014။ 12 June 2016 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။