Jump to content

Wp/mag/प्रयागराज

From Wikimedia Incubator
< Wp | mag
Wp > mag > प्रयागराज
प्रयागराज
𑂣𑂹𑂩𑂨𑂰𑂏𑂩𑂰𑂔
प्रयाग
नगर
देश भारत
राज्यउत्तरप्रदेश
मण्डलप्रयागराज मण्डल
सरकार
  प्रकारनगरनिगम
  अङ्गप्रयागराज नगरनिगम
  सांसद्उज्जवल रमण सिंह (काङ्ग्रेस )
  महापौरगणेश केशरवानी
क्षेत्रफल
  कुल365 किमी2 (141 वर्ग मील)
उन्नतांश
98 मी (322 फीट)
जनसङ्ख्या
 (2011)
  कुल१५,३६,२१८
जनसाङ्ख्यिकी
  साक्षरता८४.७६%
  लिङ्गानुपात८५२ /१०००
समयमण्डलयुटिसि+०५:३० (भामस)
पिनकोड
211001–211018
दूरभाष कोड+91-532
वाहन पञ्जीकरणUP-70
जालस्थलप्रयागराज

प्रयागराज (अवधी: 𑂣𑂹𑂩𑂨𑂰𑂏𑂩𑂰𑂔 ) अथवा प्रयाग, जेकर भूतपूर्ब नाम इलाहाबाद हलै, भारतके उत्तरप्रदेश राज्यके एगो प्रमुख नगर हे । ई प्रयागराज मण्डलके मुख्यालय हे आउ हिन्दुके एगो मुख्य तीर्थस्थल हे ।[1][2] हिन्दु धर्मग्रन्थमे बर्णित प्रयाग स्थल पवित्रतम नदी गङ्गा आउ जमुनाके सङ्गमपर स्थित हे । हियेँ सरस्वती नदी गुप्तरूपसे सङ्गममे मिलहे, अतः ई त्रिवेणी सङ्गम कहला हे, जेन्ने प्रत्येक बारह बरसमे कुम्भमेला लगहे । हियाँ प्रत्येक छौ बरिसमे अर्द्धकुम्भ आउ हर बारह बरसपर कुम्भमेलाके आयोजन होवहे जे मे बिश्वके बिभिन्न कोनासे करोड़ोसभ श्रद्धालु पतितपावनी गङ्गा, जमुना आउ सरस्वतीके पवित्र त्रिवेणी सङ्गममे आस्थाके डुबकी लगावे आवहथ । अतः ई नगरके सङ्गमनगरी, कुम्भनगरी, तम्बूनगरी आदि नामोसे जानल जाहे । प्रयागराज भिजुन मुगल बादशाह अकबर एक किला बनवावल आउ बसाहट बसवौलकै जेकर नाम इलाहबाद रखकै, बादमे प्रयाग आउ इलाहबाद एके नामसे जानल लगलै । अक्टूबर २०१८ मे उत्तरप्रदेश सरकार बदलके पुनः प्रयागराज कर देलकै ।[3] हिन्दु मान्यता अनुसार एहाँ सृष्टिकर्ता ब्रह्मा सृष्टि कार्य पूर्ण होवेके बाद प्रथम यज्ञ कैलकै हल । एही प्रथम यज्ञके 'प्र' आउ 'याग' अर्थात् यज्ञसे मिलके प्रयाग बनलै आउ ऊ स्थानके नाम प्रयाग पड़लै जन्ने भगवान श्री ब्रह्माजी सृष्टिके सबसे पहिल यज्ञ सम्पन्न कैलन हल । ई पावन नगरीके अधिष्ठाता भगवान् श्री विष्णु स्वयं हथिन आउ ऊ एहाँ वेणीमाधव रूपमे विराजमान हथिन । भगवानके एहाँ बारह स्वरूप विद्यमान हे जेकरा 'द्वादश माधव' कहल जा हे । सबसे बड़ हिन्दु सम्मेलन महाकुम्भके चार स्थलीमे से एक हे, शेष तीन हरिद्वार, उज्जैन एवं नासिक हे ।

प्रयागराजमे ढेर महत्त्वपूर्ण राज्य सरकारके कार्यालय स्थित हे, जैसे इलाहाबाद उच्चन्यायालय, प्रधान (एजी ऑफिस), उत्तरप्रदेश राज्य लोकसेवा आयोग (पीएससी), राज्य पुलिस मुख्यालय, उत्तरमध्य रेल मुख्यालय, केन्द्रीय माध्यमिक शिक्षा बोर्डके क्षेत्रीय कार्यालय एवं उत्तरप्रदेश माध्यमिक शिक्षा परिषद कार्यालय । भारत सरकार द्वारा प्रयागराजके जवाहरलाल नेहरू राष्ट्रिय नगरी नवीकरण योजनाला मिशन नगरके रूपमे चुनल गेलै हे । जवाहरलाल नगरी नवीयन मिशन पर मिशन नगरके सूची आउ ब्यौरा आउ एहाँ उपस्थित आनन्द भवन एक दर्शनीय स्थलमे से एक हे ।

नामकरण

[edit | edit source]

नगरके प्राचीन नाम "प्रयाग" वा "प्रयागराज" हे । हिन्दु मान्यता हे कि, सृष्टिकर्ता भगवान् ब्रह्मा सृष्टि कार्य पूर्ण होवेके बाद सर्वप्रथम यज्ञ एहाँ कैलन हल ।[4] एही प्रथम यज्ञके 'प्र' आउ 'याग' अर्थात् यज्ञके सन्धि द्वारा प्रयाग नाम बनलै । ऋग्वेद आउ कुछ पुराणोमे ई स्थानके उल्लेख 'प्रयाग' के रूपमे कैल गेलै हे ।[5] मगहीभाषामे प्रयागके शाब्दिक अर्थ "नदीके सङ्गम" भी हे - एहैँ गङ्गा, यमुना आउ सरस्वती नदीके सङ्गम होवहे । अक्सर "पञ्चप्रयागके राजा" कहलाएके कारण ई नगरके प्रयागराजो कहल जा हे ।[6]

मुगलकाले, ई कहल जा है कि मुगल सम्राट अकबर जखनि १५७५ मे ई क्षेत्रके दौरा करैत हल त ई स्थलके सामरिक स्थितिसे ऊ एत्ता प्रभावित भेल कि ऊ एहाँ एक किलाके निर्माण करेके आदेश दे देलक, आउ १५८४ के बादसे एकर नाम बदलके 'इलाहबास' या "ईश्वरके निवास" कर देलक, जे बादमे बदलके "इलाहाबाद" हो गेलै । ई नामके बारेमे हालाँकि ढेर अन्य विचारो हे । आसपासके लोग द्वारा एकर 'अलाहबास' कहेके कारण, कुछ लोग ई विचार पर जोर देलन हे कि एकर नाम आल्ह-खण्डके कहानीके नायक आल्हाके नाम पर पड़लै हल ।[7] १८०० के शुरुआती दिनमे ब्रिटिश कलाकार आउ लेखक जेम्स फोर्ब्स दावा कैलकै हल कि अक्षय वटके पेड़के नष्ट करेमे विफल रहेके बाद जहाँगीर द्वारा एकर नाम बदलके 'इलाहाबाद' या "भगवानके निवास" कर देल गेलै हल । हालाँकि ई नाम ओकरासे पहिलेके हे, काहेकि इलाहबास आउ इलाहाबाद - दुनहीँ नामके उल्लेख अकबरके शासनकालेसे नगरमे अङ्कित सिक्का पर होवैत रहलै हे, जेकरामे से बादवाला नाम सम्राटके मृत्युके बाद प्रमुख हो गेलै । एहु मानल जा हे कि इलाहाबाद नाम अल्लाहके नाम पर नै, बल्कि इल्हा (देवता) के नाम पर रखल गेलै हे । शालिग्राम श्रीवास्तव प्रयाग प्रदीप दावा कैलन कि नाम अकबर द्वारा जानबूझके हिन्दु ("इलाहा") आउ मुस्लिम ("अल्लाह") शब्दके एकसमान होवेके कारण देल गेलै हल ।[8]

१९४७ मे भारतके स्वतन्त्रताके बाद ढेर बेर उत्तरप्रदेशके भारतीय जनता पार्टीके अगुवाई वाला सरकार द्वारा इलाहाबादके नाम बदलके प्रयागराज करेके प्रयास कैल गेलै । १९९२ मे एकर नाम बदलेके योजना तखनि विफल हो गेलै, जखनि तत्कालीन मुख्यमन्त्री कल्याण सिंहके बाबरी मस्जिद विध्वंस प्रकरणके बाद अपन पदसे त्यागपत्र देवे पड़लै हल । २००१ मे तत्कालीन मुख्यमन्त्री राजनाथ सिंहके सरकारके नेतृत्वमे एक आउ बेर नाम बदलेके प्रयास भेलै, जे अधूरे रह गेलै ।[9] २०१८ मे नगरके नाम बदलेके प्रयास अन्ततः सफल हो गेलै, जखनि १६ अक्टूबर २०१८ योगी आदित्यनाथके नेतृत्व वाला सरकार आधिकारिक तौरपर एकर नाम बदलके प्रयागराज कर देलकै ।[10][11]

एकरो देखी

[edit | edit source]

सन्दर्भ

[edit | edit source]
  1. "Uttar Pradesh in Statistics," Kripa Shankar, APH Publishing, 1987, ISBN 9788170240716
  2. "Political Process in Uttar Pradesh: Identity, Economic Reforms, and Governance
    Archived 2017-04-23 at the वेबैक मशीन ," Sudha Pai (editor), Centre for Political Studies, Jawaharlal Nehru University, Pearson Education India, 2007, ISBN 9788131707975
  3. "संग्रहीत प्रति". मूलसे 11 जुलाई 2019 के पुरालेखित. अभिगमन तिथि 11 जुलाई 2019.
  4. टाइम्स नाउ डिजिटल. "क्या है प्रयागराज का मतलब? सृष्टि की रचना के बाद जहां ब्रह्मा ने सबसे पहले संपन्न किया था यज्ञ". टाइम्स नाउ (हिन्दी मे). मूलसे 13 फरवरी 2019 के पुरालेखित. अभिगमन तिथि 12 फरवरी 2019.Wp/mag/सीएस१ रखरखाव: नामालूम भाषा (link)
  5. इण्डिया टुडे वेब डेस्क (15 अक्टूबर 2018). "Yogi Adityanath takes Allahabad to Prayagraj after 443 years: A recap of History". इण्डिया टुडे. मूलसे 13 फरवरी 2019 के पुरालेखित. अभिगमन तिथि 12 फरवरी 2019.
  6. Akrita Reyar (17 अक्टूबर 2018). "What does 'Prayagraj' actually mean?". टाइम्स नाउ. मूलसे 13 फरवरी 2019 के पुरालेखित. अभिगमन तिथि 12 फरवरी 2019.
  7. University of Allahabad Studies. इलाहाबाद विश्वविद्यालय. 1962. प॰ 8.
  8. Kama Maclean (2008). Pilgrimage and Power: The Kumbh Mela in Allahabad, 1765–1954. Oxford University Press. प॰ 67.
  9. Kama Maclean (2008). Pilgrimage and Power: The Kumbh Mela in Allahabad, 1765–1954. Oxford University Press. प॰ 67.
  10. "Allahabad to Prayagraj: UP cabinet okays name change". इण्डिया टुडे (अङ्ग्रेजी मे). मूलसे 16 अक्टूबर 2018 के पुरालेखित. अभिगमन तिथि 16 अक्टूबर 2018.Wp/mag/सीएस१ रखरखाव: नामालूम भाषा (link)
  11. "UP Government Issues Notification Renaming Allahabad To Prayagraj". NDTV.com. मूलसे 21 अक्टुबर 2018 के पुरालेखित. अभिगमन तिथि 24 अक्टुबर 2018. |accessdate=, |archive-date= में तिथि प्राचल का मान जाँची (सहायता)