Wp/kum/Къазиев Абдурагьман
Къази Абдурагьман — къумукъ шаир, алим.
Яшав ёлу
[edit | edit source]1900-нчю йылда Буйнакский районну Тёбенжюнгютей юртунда тувгъан, атасы Абдурагьман оьлген сонг, арадан уьч ай гетип тувгъан. Ол кёп гиччилей авул моллада, юрт мадрасада охуй. Артда арап, фарс, тюрк тиллерден яхшы англаву бар анасы Кусум Абдурагьманны охутмакъны ва тарбияламакъны оьз бойнуна ала. Алты йыллыкъ чагъында арапча арив охуйгъан, язагъан ва сейлеме де сёйлейген Абдурагьман ойнама да сийрек чыгъа болгъан. 1922-нчи йылда Абдурагьманны анасы оьле, ол мекенли етим бола. Шондан сонг Абдурагьман охувун оьз башына давам эте. 1918-1919-нчу Ватандаш давланы йылларында Абдурагьман Къазиев белгили революционер Жанакъаев Мама-Гьажини отрядында къуллукъ эте, 1920-1923-нчю йылларда ол "Касса взаимопомощи" деген кассаны председатели болуп сайлана. 1925-нчи йылда Тёбенжюнгютей юртну жамияты Абдурагьман Къазиевни ЕПО-ну (Единое потребительское общество) председатели этип сайлай.
1929-нчу йыл Абдурагьман Къазиев бырынгъы пача Амир Темирни авлети болгъан Шагьрохну уланы Мирза Улугъбекни илму варислигини гьызын алып Орта Асиягъа гете. Онда Абдурагьман 1934-нчю йыл болгъунча профессор Горобцов булан астраномия хас станцияларда ахтарыв ишлер юрюте, билимин дагъыдан-дагъы толумлашдыра, сонг Дагъыстангъа къайта ва Магьачкъалада алты номерли школада физика кабинетни заведующийи этилинип белгилене.
1935-нчи йыл Абдурагьман Къазиев Политехнический институтну илму къуллукъчусу болуп ишлей, сонг шо йылны ахырларына таба СССР-ни илмулар Академиясыны Дагъыстан филиалында тарих, тил ва адабият институтуна гёчюрюле ва оьмюрюню арт йылларына ерли шонда къала.
Шо бир вакътини ичинде Абдурагьман Къазиев къумукъланыки булан янаша лезги халкъланы яратывчулугъун ва фольклор байлыгъын жыя. Мисал учун 14-нчю сентябрде, 1938-нчи йылда, оьзюне Кащеев къол салгъан документде булай деп язылгъан: "Дагъыстанны Халкъ Комиссарлар Советини табиълигиндеги, тил ва адабият илму ахтарыв институту Сизге, ёлдаш Къазиев, Къасумгент ва Ахты районларда лезгилени фольклорун, Сулейман Стальскийни, Етим Эминни, Гьажи Ахтынскийни ва оланы гьакъындагъы башгъа маълуматланы жыймакъны тапшура".
Муна шо йылларда Абдурагьман Къазиев, айрокъда, тарихге, хазарланы орун тутгъан ерлерине байлавлу илму асарлар яза, уьлкени уллу алимлери булан аралыкъ тута. 1940-нчы йыл май айны 3-нде Абдурагьман Къазиевге академик Н. Покровскийден гелген кагъызда: "Гечигип буса да Сиз оьзлени гьакъында бек иштагьлы сёйлейген ва таныш болмакъ учун магъа йиберген уьч де къолъязманы алдым. Мен шолар булан тындырыкълы кюйде таныш болгъунча да, темаларына къарагъанда барысы да къужурлу къолъязмалар экени билинип тура. Алдын Сиз йиберип гелген документлени Ленинградда суратларын чыгъардым, энни оьзлени Сизге къайтарып йибережекмен" - деп айтыла. Абдурагьман Къазиев тарихи илмуланы доктору, профессор Расул Магьамматов булан да, олсуз да Дагъыстанны кёп ерлеринден айланып арап, фарс, тюрк тиллерде язылгъан къолъязмаланы жыя. Шоланы биринде шулай маъна бар: "Къапчугъайлы Къазакъбийге князь Шамсутдинден салам!
Торкъалиде ва ондан оьрде ерлешген юртланы халкъларына биз эки де оьзенни сувун оьлешип бергенбиз. Бу йыл оьрдеги юртланы халкълары сувдан бир жума пайдаланажакъ, торкъалилер буса эки жума пайдаланажакъ, неге тюгюл Торкъали юртну адамлары оьзлени топуракъларыны он пай этгенде бир пайын да сугъарып битмеген. Шо себепли оьзлеге белгиленген гюнлер тюгюл эсе, бир адамны да сувну ягъына гелмеге къойма деп сагъа буюраман. Яшыртгъын сугъарагъанлар болса, оланы уьсюне къоду гьисапда бир оьгюз сал, сонг оьзюню де тутуп бизге бакъдыр. Мен огъар авур жаза берирмен.
Салам булан (Жамадулаввалны 24, 1278-нчи йыл 1861).
Шо документлени арасында Абдулмуслим хан Шамхалгъа Къазанышны наиби Биярсланбекден, князь Аргутинский-Долгорукийге Агъалархандан, Имам Шамилге Идрис апенниден, Гьели юртну жамиятына Шамхал Сулейманхан Тарковскийден, Къагьрумангъа ва Абдуллатип къадиге Ногьбикеден язылгъан ва дагъы да оьзге юз эллиден де артыкъ документлер бар.
1940-нчы йыл октябрь айны 4-нде "Дагестанская правда" газетде "Шамилни сокъмакъларындан" деген статьясында С. Малмыгин булай язгъан:
"Абдурагьман Къазиев СССР-ни тарихи музейине сийрек ва багьалы экспонатланы, шолай да къолъязмаланы жыймакъ учун оьрде эсгерилген музейни илму къуллукъчулары А.Б. Зако ва Ф.Я. Мащуков булан 1937-нчи йыл Хунзах, Тамус, Ахалчи, Слух, Голотли, Корода ва дагъы да 16 юртда ахтарыв ишлер юрютювде ортакъчылыкъ эте. Экспедиция оьз ишин, айрокъда Хунзах, Гуниб, Кахиб ва Гюмбет районларда генглешдире. Октябрни 20 йыллыгъына гьазирлик гёреген бу музей Шамилни наиби Магьама Гьажини медалын, Хунзахда Гьажимуратны агьлюсюнден окълары булан эсгиленген жая, бир-бирине ошамайгъан бир хыйлы дёгерек, солкъа, гюмюш, багъыр печатлар, багьалы къолъязмалар, 60-дан да артыкъ тарихи документлер, Шамилни 12 автографын, билезиклер, юзюклер, наиблени бир-бирине язгъан кагъызларын, савут-саба, шиша-каша, аякъ гийимлер, къапталлар, чалмалар ва оьзге тюрлю затлар алгъанлар".
Шондан сонг да СССР-ни тарихи музейине Абдурагьман Къазиевден кёп багьалы къолъязмалар йиберилген. Абдурагьман Къазиев тюрк ва фарс тиллерден де таржума этген. 1940-нчы йылны 16-нчы январында тарих, тил ва адабият институтдагъы арап къолъязмаланы фондуну заведующийи Соколовагъа ол фарс тилден бир нече ёмакълар гёчюрюп бергенлиги гьакъында айтыла. Абдурагьман Къазиев белгили алим М.С. Саидовну тилевюне гёре Яздавини "Китап-эл-китап", Аль Гамаданини "Альфазул куттаб", "Аль-асами", Аль Майданини "Мифатих-ул-улум" ва башгъа бир хыйлы къолъязмаларыны уьстюнде де ишлеген.