Wp/kri/Istri fò Sa Lon

From Wikimedia Incubator
< Wp‎ | kri
Wp > kri > Istri fò Sa Lon

Fɔs, pipul dɛn we kɔmɔt na Afrika bin de de na Sa Lon, lɛk 2,500 ia so bifo dis tɛm. Di Limba dɛn na bin di fɔs trayb we dɛn bin no se bin de na Sa Lon. Di bɔku bɔku ren fɔrɛst we bin de na di tropik bin mek sɔm pat pan di rijyɔn nɔ de nia ɔda kɔlchɔ dɛn na Wɛst Afrika, ɛn i bin bi ples fɔ pipul dɛn we bin de rɔnawe pan fɛt-fɛt ɛn jihad. Na Pɔtyugis ɛksplɔrɔ Pedro de Sintra bin gi di nem Sa Lon, we bin mek map di rijyɔn insay 1462. Di Fritaun ɛstuari bin gi gud natura haba fɔ ship dɛn fɔ shel ɛn ful-ɔp wata fɔ drink, ɛn i bin gɛt mɔ intanashɔnal atɛnshɔn as di kɔstal ɛn trans-Atlantik tred bin tek ples fɔ trans- Sahara tred.

Insay di mid-16t sɛntinari, di Mane pipul dɛn bin kam atak dɛn, dɛn bin put klos to ɔl di indijinos pipul dɛn we bin de nia di si, ɛn dɛn bin mek Sa Lon soja. I nɔ tu te, di Mane dɛn bin miks wit di pipul dɛn we bin de na di eria ɛn di difrɛn chifdɔm ɛn kiŋdɔm dɛn bin kɔntinyu fɔ fɛt, ɛn bɔku pipul dɛn we dɛn bin kapchɔ bin sɛl to pipul dɛn we bin de sɛl slev na Yurop. Di Atlantik slev tred bin gɛt big impak pan Sa Lon, as dis tred bin go bifo insay di 17 ɛn 18 sɛntiwɔd, ɛn leta as wan sɛnta fɔ di tray we dɛn bin de tray fɔ agens slev we dɛn bin pul di tred insay 1807. Di British pipul dɛn we bin want fɔ pul slev dɛn bin dɔn ɔganayz wan kɔloni fɔ Blak Loyalist dɛn na Fritɔun, ɛn dis bin bi di kapital siti na British Wɛst Afrika. Wan nevl skwadron bin de de fɔ ambɔg slev ship dɛn, ɛn di kɔloni bin gro kwik kwik wan as dɛn bin de fri di Liberated Afrikan dɛn, ɛn Afro-Karibian ɛn Afrikan sojaman dɛn we bin dɔn fɛt fɔ Briten insay di Amɛrikan Rivɔlɔshɔn Wɔ bin jɔyn dɛn. Di wan dɛn we kɔmɔt frɔm di blak pipul dɛn we bin kam de, dɛn bin de kɔl dɛn ɔl togɛda di Krio ɔ Krio.

Insay di tɛm we dɛn bin de rul di kɔntri, di British ɛn Krio pipul dɛn bin de kɔntrol di eria we bin de rawnd dɛn mɔ ɛn mɔ, ɛn dɛn bin mek pis so dat dɛn nɔ go ambɔg di biznɛs, ɛn dɛn bin stɔp di we aw dɛn bin de sɛl slev dɛn ɛn di wɔ we dɛn bin de fɛt bitwin di chif dɛn. Insay 1895, Briten bin drɔ bɔda fɔ Sa Lon we dɛn bin deklare se na dɛn protɛkshɔn, we mek dɛn nɔ gri wit wɛpɔn dɛn ɛn di Hut Tax Wɔ we bin apin insay 1898. Afta dat, pipul dɛn nɔ bin gri wit wetin dɛn bin de tɔk ɛn dɛn bin de mek rifɔm dɛn as di Krio pipul dɛn bin de tray fɔ gɛt rayt fɔ du pɔlitiks, dɛn bin mek tred yunion dɛn agens di wan dɛn we bin de gi dɛn wok na di kɔntri we dɛn bin de rul, ɛn pipul dɛn we de wok na fam bin de luk fɔ mɔ jɔstis frɔm dɛn chif dɛn.

Sa Lon dɔn ple wan impɔtant pat pan di mɔdan Afrikan pɔlitikal fridɔm ɛn nashɔnalism. Insay di 1950 dɛm, wan nyu kɔnstityushɔn bin mek di Krawn Kɔloni ɛn di Protɛktɔrɔt jɔyn, we dɛn bin dɔn de rul sɛf sɛf bifo. Sa Lon bin gɛt indipɛndɛns frɔm di Yunaytɛd Kiŋdɔm pan 27 Epril 1961 ɛn i bin bi mɛmba fɔ di Kɔmɔnwelt ɔf Neshɔn dɛn. Etnik ɛn langwej divɛlɔpmɛnt stil de ambɔg di nashɔnal wanwɔd, wit di Mɛnde, Temne ɛn Krio pipul dɛn as rival pawa blɔk. Na lɛk af pan di ia dɛn we dɔn pas frɔm we dɛn gɛt indipɛndɛns, na gɔvmɛnt dɛn we de rul dɛnsɛf ɔ sivil wɔ dɔn de.

Di fɔstɛm istri[edit | edit source]

Di tin dɛn we dɛn fɛn sho se pipul dɛn dɔn de liv na Siera Liɔn ɔltɛm fɔ at le 2,500 ia, pipul dɛn we kɔmɔt na ɔda pat dɛn na Afrika de muv wan afta di ɔda pipul dɛn. Di yus fɔ ayɛn bin bigin na Siera Liɔn bay di 9th sɛntinari, ɛn bay di ɛnd ɔf di 10th sɛntiwɔd na di kɔstal trayb dɛn bin de du agrikalchɔral wok.

Di dens tropik ren fɔrɛst na Siera Liɔn bin mek sɔm pat pan di land ayd frɔm ɔda Afrikan kɔlchɔ dɛn ɛn frɔm di we aw Islam bin de skata. Dis bin mek i bi ples fɔ pipul dɛn we bin de rɔnawe pan di Saheli kiŋdɔm dɛn, fɛt-fɛt ɛn jihad dɛn.

Yuropian kɔntakt wit Siera Liɔn bin de pan di fɔs wan dɛn na Wɛst Afrika. Insay 1462, wan Pɔtyugis man we nem Pedro de Sintra we bin de travul fɔ go fɛn tin dɛn, bin mek map fɔ di il dɛn we de rawnd di say we dɛn de kɔl naw Fritaun Aba, ɛn i bin gi di ples we gɛt difrɛn shep dɛn nem Sɛra Lyoa (Layɔn Mawnt).

Dis tɛm, bɔku bɔku indipɛndɛnt grup dɛn we nɔ bin gɛt ɛnitin fɔ du wit pɔlitiks bin de na di kɔntri. Dɛn bin de tɔk bɔku difrɛn langwej dɛn, bɔt rilijɔn dɛn bin fiba. Insay di kɔstal ren fɔrɛst bɛlt, pipul dɛn we de tɔk Bulom bin de bitwin di Sherbro ɛn Freetown esturies, pipul dɛn we de tɔk Loko-spika dɛn na di nɔt pat na di Freetown estuary to di Little Scarcies Riva, pipul dɛn we de tɔk Temne we dɛn kin fɛn na di Scarcies Riva in mawnten, ɛn pipul dɛn we de tɔk Limba we de fa fawe ɔp di Di tin dɛn we nɔ bɔku. Insay di savana we gɛt il dɛn we de na di nɔt pat pan ɔl dɛn land ya, di Susu ɛn Fula trayb dɛn bin de. Di Susu dɛn bin de trade ɔltɛm wit di pipul dɛn we de nia di si na di rod dɛn we de na di riva vali, ɛn dɛn bin de kam wit sɔl, klos dɛn we di Fula dɛn bin de mek, ayɛn wok, ɛn gold. ​

Yuropian kɔntakt (15t sɛntinari)[edit | edit source]

Pɔtyugis ship dɛn bin bigin fɔ go na Siera Liɔn ɔltɛm insay di let 15t sɛntinari, ɛn fɔ sɔm tɛm dɛn bin de kip wan fɔt we bin de na di nɔt pat na di say we de kɔmɔt na di Fritaun. Dis estuary na wan pan di big big natura dip-wata haba dɛm na di wɔl, ɛn wan pan di smɔl gud haba dɛm na Wɛst Afrika in surf-battered "Windward Shore" (Liberia to Senegal). I nɔ tu te, i bi wan ples we Yuropian pipul dɛn we de wok na di bot lɛk fɔ go, fɔ go ayd ɛn fɔ ful-ɔp wata fɔ drink bak. Sɔm pan di Pɔtyugis selɔ dɛn bin de de fɔ ɔltɛm, dɛn bin de trade ɛn mared wit di pipul dɛn we de na di eria.

Slev wok[edit | edit source]

Mane invayshɔn dɛn (di ia 1600)[edit | edit source]

1600–1787, ɛn di ɔda wan dɛn[edit | edit source]

Di Prɔvins fɔ Fridɔm (1787–1789)[edit | edit source]

Kɔnsɛpshɔn fɔ di Prɔvins fɔ Fridɔm (1787)[edit | edit source]

Ɛstablishmɛnt, pwɛl pwɛl ɛn ri-establishmɛnt (1789)[edit | edit source]

Fritɔun Kɔloni (1792–1808)[edit | edit source]

Kɔnsɛpshɔn fɔ di Fritaun sɛtilmɛnt (1791)[edit | edit source]

Di pipul dɛn na Nova Skɔtian bin sɛtul (1792)[edit | edit source]

Di siti we di Jamaican Maroons bin setul (1800)[edit | edit source]

Abolishɔn ɛn slev-in-transit (1807 - 1830s)[edit | edit source]

Fɔmɛshɔn fɔ di Siera Liɔn Krio etnik (1870 go bifo)[edit | edit source]

Di tɛm we dɛn bin de rul di kɔntri (1808–1961)[edit | edit source]

Dɛn bin mek di British Krawn Kɔloni (1808)[edit | edit source]

Intavɛnshɔn ɛn akwyeshɔn fɔ di hinterland (1800s–1895)[edit | edit source]

Fɔ mek di British Protɛkta ɛn fɔ gɛt mɔ land (1895)[edit | edit source]

Hut Taks Wɔ we bin apin insay 1898[edit | edit source]

Krio disɛnt insay di ay kɔlonial tɛm (1898–1956)[edit | edit source]

Siera Liɔn insay Wɔl Wɔ Tu[edit | edit source]

1960 Indipɛndɛns Kɔnfrɛns[edit | edit source]

Opɔzishɔn to di SLPP gɔvmɛnt[edit | edit source]

Fɔs indipɛndɛns (1961–1968)[edit | edit source]

Sir Milton Margai administreshɔn (1961–1964)[edit | edit source]

Shɛf Albɛrt Margai administreshɔn (1964–1967)[edit | edit source]

Tri sojaman kɔp (1967–1968)[edit | edit source]

Stivins gɔvmɛnt ɛn wan pati stet (1968–1985)[edit | edit source]

Momoh gɔvmɛnt ɛn RUF ribelɔn (1985–1991)[edit | edit source]

Sivil wɔ (1991–2002)[edit | edit source]

NPRC Junta (1992–1996) ɛn di ɔda wan dɛn[edit | edit source]

Ritɔn to sivil rul ɛn fɔs Kabbah Prɛsidɛnshi (1996–1997)[edit | edit source]

AFRC junta (1997–1998) Di wan dɛn we de wok fɔ di gɔvmɛnt[edit | edit source]

Prɛsidɛnt Kabbah in kam bak ɛn di ɛnd fɔ sivil wɔ (1998–2001)[edit | edit source]

2002 te naw[edit | edit source]

Kabbah ri-ilɛkt (2002–2007)[edit | edit source]

Koroma in gɔvmɛnt (2007–2018)[edit | edit source]

Julius Maada Bio prɛsidɛnshi (2018-prɛzɛnt)[edit | edit source]

Luk bak[edit | edit source]

Sɔs dɛn[edit | edit source]

Notis dɛn[edit | edit source]

Fɔ rid mɔ[edit | edit source]

Link dɛn we de na do[edit | edit source]