Wp/kiu/Moradan
Moradan (Tirkî: Dilektaşı) yew dewa Dara Hênî ya û giredayê Çewlîgî yo. Çewlîg de cayê Moradan û herêmê rê vanê "Zîktê". Şarê dewe Kirmanc o û Kirmanckî qisey keno. Nameyê Moradanî, Royê Muradî ra êno. Murado ke dewe viraşta û awan kerda, nameyê ey ra êna. Muradî ra ver nameyê nê cayî "Tus" bîyo. Badê 1961ine de heme nameyî çarnayî ra Tirkî. Nameyê dewa Moradanî zî bîyo Dîlektaşi.
Rojhelatê Moradanî de dewî sey Şernan û Sêfanî, vakur de dewa Şemsanî, rojawan de dewê Cansur û Vazenanî, başûr de dewa Rêzî estê.
Rîyê Erdî û Nufus
[edit | edit source]Dewa Moradanî de erazîyo ke mîyanê dew û teberê dewe de yo, dere û derxole yo. Rasteyê hîra û golî çînê. Mîyanê erazî de 300 û 400 m su û banîyî estê. Çotla û Qilê Şemo dewe ra 1200 û 1300m berz ê. Erazîyê Moradanê nezdîyê 450 km² yo. Nufusê dewa Moradanî demê Osmanan û demê Komara Tirkîya de tim û tim bîyo zêde.
Îklîm
[edit | edit source]Îklîmê dewa Moradanî wexto ke 1975 ra ver Herêma Rojhelatê Anatolîya de bendaw nêviraştîbî serre de heşt mengî (aşmî) vewre war de mendêne û ca bi ca di metre vewrî benê. Tim û tim wişka benê. Badê bendawan ra hewa biney bîyo şenik. Vewre sey ver nêvarena. Zaf dewam bikero şeş mengî (aşmî) vewre war de manena. Serê nê koyî, ke 2940 metre berz o û dewa pişte xo daya, serre de 10 mengî vewre manena. Têkin serran de no ko de vewre qet nêqedîya. Hîna Çotla de vewre zaf varena. Zimistan zaf serd û huşk vîyareno. Çotla de dar û birr çînê. Hewayê dewe hamnan de zaf honik o. Tîrêjî tîk nêdanê dewe ser.
Dewa Moradanî de hewa zimistanê de zaf xidar vîyareno. Menga teşrîne ra heta menga nîsane de vewre bena. Vewre ca bi ca nêzdîyê di metreyî ca gêna. Wukê dewe zî zaf xidar o. Zimistanê de hebe bi hebe rayî qewîyenê. Serra 1990î ra ver dewijan zad û çekçoleyê payîzî de gurewtî û mîyanê zimistan de karê înan nêkewtêne bajar. La serra 1990î ra pey rayî bîyî giredayê Rayê Bingeyî yê Tirkîya. Uca ra pey dewijî biney bîyî rehet. Rayê dewe, badê varayîşê vewre de zerrê hewteyek de abeno. Hamnanê de hewayê dewe, hewayê ware yo. Sey hewayê deşt germ nêbeno. Deşte de pelê daran nêleqenê la dewe de va êna, ruçikê merdim kena wenik. Dewa Moradan de hamnan mengê Temmuz û Tebaxe yo. Wisar mengê Gulan û Hezîran o. Payîz Keşkulan û Kevçer o. La zimistan zî 6 mengî dewam keno.
Tarîx
[edit | edit source]Tarîxê 2ê Tebaxe 1999î de derheqê dîrokîyê Dewa Moradanî de goreyê zanayîş ke pîranê dewe ra ma kerdî arê, derheqê çi wext dewe awa bîya û tarîxê dewe çi wext ra destpêkeno, zanayêne ke ma dest kerdî, serra 1780 de awakarê dewe Morad dewa ke bakurê Dara Hênî de mîyanê darîstan de ya, Tarçur de kar û gurîyê cuyîşê de bî, ruyejek, binateyê ey û ciranên ey di pêvçunek vêjena. Morad hetê rojhelatî rê pîya bira û tutê xo û zafin pezên xo keweno cedde. Cedde de birayê ey sebeba terkkerdişê dewe ey sucdar kerdo qerarê xo girewto, ey ra bîyî cîya. Her yew hetêka şono. Morad tutanê xo gêno êno dewa Vazenan. Tîya de axayê Vazenan Şêy Hesen rê beno şinasî. Di serrî cayê axayê Vazenan Şêy Hesenê de vîndeno. Gunîyê Şêy Hesenê Moradê re giryena. Moradê verar keno. Ê Şêy Hesenê dewe ra dûrî, her hetê ya dar û birr, cayê ke heywanên bêwehşi ra ber çîyek çîno. Mezrayek esta. Nameyê aye Tus a. Tusê de gumeyekê Şêy Hesenê esto. Zimistan pezên xo beno tîya de weye keno. Morad û Şêy Hesen pîya pesên xo no gume de kenê weye.
Ê hîrê hebî birayê Moradê ke ey ra her dîyan şîyî, yewêk şîyo Parmukê Cêr, yewêk şîyo dewa Şemsan, yewêk zi şîyo Xinisê Erziromê de nayeno ro. Oyo ke şîyo Parmukê Cêr ewro pêşnameya Kizilaslan (Şero Sûr) girewto. Oyo ke şîyo Dewa Şemsan ewro pêşnameya Barişçil girewto. Oyo ke şîyo Xinis, ey rê mudeyêk têkîlî vîrazîyaya, labelê hetanî na seserra pêyine têkîlî birrîyaya.
Wextan ra wextêk Şêy Hesen Tus dano Morad. Labelê Tus suyeka de manena. Awe ra dûrî ya. Dar û birrî ra çim çimê nêvîneno. Qet nalçix nêşûyo mîyanê nê daran. Tusê de mêşna û manga xo ra nêciwîyênî. Weyekerdişê bizî zî tersê vergan ra zor o. Morad na Tus qebul nêkeno. Qayîlo cayê Şêy Hesenê de bimano.
Şîyayîş û Ameyîş
[edit | edit source]Ceddeyê tomofîlan serrê 1981ine de ameyî. 1975î ra nat a ceddeyê tomofîlan bîbî. Rayê Moradanî 10 km serê rayê Valer û rayê Nederan ra 2 km het raşt ser a. Dewa Moradanî Valer ra 12 km, Nederan ra 26 km, Dara Hênî ra 26 km Çewlîg ra 46 km dûrî ya. Wexto ke ceddeyê tomofîlan nêameyîbî, Dewa Moradanî şîyayîş û ameyîş demêk pê rayê asînkerde yo. Dewe ra nêzdî îstasyonê rayê asîn Istasyonê Dîk a. Dewe ra 10 km dûrî ya. Rayo asîn 1949ê de ameyo Istasyona Dîk. Wexto ke rayo asîn zî çînîbî dewijan karê bazirganî hem Dara Hênî ra, hem zî Diyarê Begî ra zaf zaf pê mayîn û qatiran kerdo.
Wendiş û Nustiş
[edit | edit source]Dewa Moradanî de 1952 de wendegeh abîya. No wendegeh (mekteb) hîna nêqedîyaybî. Serrêka ver qijê dewe, wadeyêko kêyê Emerê Hûsê Emerê de perwerde virazîyo. Bi destê Gêxîyij mamostê Nuredin Tanê ra ameyo viraştene. No wendegeh de heta serra 2000 mîyanê dewe de ders dayo tutan. 2000 de dewe ra 2 km dûrî de Dara Bogê de mekteba newîye virazîyaya. Ewil semedê hemin dewanê Tawus û Sêfan û Şernan mekteb proje bîbî. Barco na proje dewlet war de verda, mekteb zî Moradanijanê rê mend. Perwerdeyo mecburî 8 serrî yo labelê mektebê Moradanê 5 serrî yo. Tutê dewe 5 serrî ra dime 3 serrê zî mekteba nahîyeya Valer de wanenê. Lîse û Zanîngeh, yan pansîyonan de mendêne, yan zî bajaran de cayê merdimanê xo de wanenê.
Dewê Moradan de nê dewê bînan ra wendiş û nustiş zaf xurt ê. Camêrdanê ra % 65 de û cinîyanê ra % 25 de wendiş û nustiş esto. Dewe de % 40 zanenê Tirkî qisey bikerê. Dewe di % 100 zerrê kêye xo de Kirmanckî qisey kenê.