Wp/isv/Idiom neutral
| Obča informacija | |
|---|---|
| Stvorjeny | Vladimir Rozenberger |
| Data stvorjenja | 1893 |
| Koristniki | několiko |
| Celj | |
| |
Idiom neutral ("nevtralny idiom" ili takože: "nevtralny jezyk" ) jest umětny jezyk, publikovany v 1902-om godu od Akademije za universalny jezyk (Akademi Internasional de Lingu Universal). Avtor byl russky inženjer Vladimir Karlovič Rozenberger. Jezyk jest znajemy kako najvažnějši jezyk povstaly iz Volapüka i črěz několiko lět byl značny konkurent Esperanta.[1] [2] Idiom neutral byl prvy medžunarodny pomočny jezyk, ktory konsekventno upotrěbjaje medžunarodnu leksiku,[3] izbranu posrědstvom sravnjenja sedmi glavnyh jezykov onogdašnjego světa, i v tom smyslu byl prědhodnik pozdnějših naturalističnyh jezykov kako Occidental, Novial i Interlingua. Nyně on prěd vsim imaje historično značenje.
Historija
[edit | edit source]Od Volapüka do Idiom neutral
[edit | edit source]Historija jezyka jest blizko svezana s Volapükom, ili točněje: s Medžunarodnoju akademijeju Volapüka (vol.: Kadem Bevünetik Volapüka), ktora byla založena v avgustu 1887-ogo goda podčas vtorogo kongresa Volapüka v gradu München. Prvonačelny cělj akademije bylo shranjenje i ulěpšenje Volapüka. Onogda Volapük ješče byl najuspěšnějši medžunarodny pomočny jezyk. Jednakože konkurencija s novym jezykom Esperanto, publikovanym v 1887-om godu, dovedla k brzomu upadku. Mnogi ljudi, ktori raněje poddrživali Volapük, prěhodili na Esperanto, a drugi načeli podimati usilja, da by reformovali Volapük. Čestično iz pričiny tvrdoglavogo odnošenja Johanna Martina Schleyera, tvorca Volapüka, došlo do raznyh shizm v dviženju. Poněkoji byvši podporniki Volapüka načeli tvoriti svoje vlastne jezyky, v večšem ili menšim stupnju osnovane na Volapüku. Večinstvo tutyh tako nazyvajemyh Volapükidov nikogda ne dostiglo izvěstje, na priklad: Nal Bino, Spelin i Language Universelle iz 1886-ogo goda, Bopal i Nuvo-Volapük iz 1887-ogo goda, Spokil iz 1890-ogo goda, Dil i Anti-Volapük iz 1893-ogo goda, Veltparl iz 1896-ogo goda i Dilpok iz 1898-ogo goda. Najbolje znajemy iz njih jest Idiom neutral.
Direktor Akademije Volapüka byl od 1892-ogo goda peterburgsky inženjer Vladimir Karlovič Rozenberger (rus.: Владимир Карлович Розенбергер), na zapadu bolje znany kako Woldemar ili Waldemar Rosenberger (1848–1918). Pod jegovym vodstvom akademija načela vvoditi značne izměny v gramatiku i slovosbor Volapüka, ktory nakonec byl skoro cělkovito zaměnjeny slovami shodnějšimi s zapadno-evropejskymi jezykami. V městah, kde gramatika Volapüka odstupala od zapadno-evropejskyh jezykov, ona takože byla izměnjena. Rezultat tutyh radikalnyh izměn bylo povstanje sovsim novogo jezyka, pozdněje znanogo pod nazvoju Idiom neutral.
Ta nazva pojavila se prvy raz v pismu Rozenbergera do Nikolaja Vasiljeviča Sklifovskomu: «idiom neutral, in kel mi skrib ist letr» ("nevtralny jezyk, na ktorom ja pišu tuto pismo"). V oficialnyh rezolucijah akademije jezyk prvonačelno nazyval se «jezykom Akademije» ili «akademičnym jezykom» na Volapüku (vol.: pük Kadema, pük kademik, ili lingu de Akademi, lingu academian na samom jezyku.[4].
Uspěšne lěta
[edit | edit source]Poslědovateljno, v 1898-om godu, akademija zaměnila svoju nazvu na Akademi Internasional de Lingu Universal, a od togože samogo goda jejne cirkularne pisma byli napisane na tutom novom jezyku. V lětah 1902–1903 pojavili se slovniky tutogo jezyka na raznyh evropejskyh jezykah, vključno s kratkoju gramatikoju. Kromě togo Rozenberger izdaval na njim časopis Progres.
Na početku jezyk, poněkogda kratko nazyvajemy Neutral, byl pozitivno prijety podpornikami medžunarodnogo jezyka. V 1907-om godu on byl jedin iz jezykoprojektov, obgovorjenyh grupoju naučnikov podčas konferencije v Parižu, ktoroj cělj bylo izbranje medžunarodnogo pomočnogo jezyka. Mimohodom, vslěd neočekyvanogo prědloženja jezyka Ido od prědstaviteljev Esperanta i slědujučego haosa, ne jest točno znajemo, kaky v koncu byl izhod toj konferencije.
Upadok
[edit | edit source]V 1908-om godu akademija rěšila, že odzove svoj podpor za Idiom neutral, i zaměsto njego prijela drugy jezyk: Latino sine flexione (takože znajemy pod nazvoju Interlingua – ne měšati s jezykom Interlingua de IALA), uproščena forma latinskogo jezyka, razvita italianskym matematikom Giuseppe Peano’m. Akademija ponovno byla prěimenovana, tutčas na Academia pro Interlingua, i Peano stal jejnym direktorom. To byl konec kratkotrajnogo uspěha jezyka Idiom neutral.
Odtogda byli podjete usilja za ulěpšenje i oživjenje jezyka Idiom neutral. Sam Rozenberger, v surabotě s estonskym jezykoznavcem Edgarom de Wahlom (pozdnějšim tvorcem jezyka Occidental), v 1907-om godu stvoril revidovanu versiju jezyka, v ktoroj romansky element byl reprezentovany ješče silněje, pod nazvoju Reform neutral, publikovanu v 1912-om godu. V 1909-om godu stenograf Jules Meysmans prědstavil Idiom neutral modifiket ("Modifikovany idiom neutral"), a v 1912-om godu Luksemburžec J.B. Pinth prědstavil Idiom Neutral Reformed ("Reformovany Idiom Neutral"). Ale pomimo tutyh usilij Idiom Neutral uže nikogda ne igrala značeču rolju i s časom byl zabyty. Jednakože pozdněje Idiom neutral iměl značny vliv na povstanje jezyka Novial danskogo jezykoznavca Otto Jespersena v 1928-om godu.[5]
Oživjenje
[edit | edit source]V digitalnoj erě došlo k ponovnomu interesu za Idiom neutral. Mala ale aktivna grupa Yahoo! probovala go oživiti. V 2010-om godu pojavilo se šest izdanij dvuměsečnogo elektroničnogo časopisa na jezyku Idiom neutral pod nazvoju Vok Neutral.[6] Takože byl blog, Lingu Neutral.[7] Sučasni podporniki jezyka mnet, že Idiom Neutral jest prigodna alternativa za jezyk Esperanto, ktory po jihnomu mněnju jest prěmnogo umětny, i jezyk Interlingua, ktory po jihnomu mněnju jest prěmnogo romansky). Zato usilujut «odprašiti» Idiom Neutral, modernizujuči i razširjajuči jegov slovnik.[8]
Harakteristika
[edit | edit source]Idiom neutral naleži k prvyh aposterioričnyh jezykov, ktore sut osnovane konsekventno na naučnom izboru medžunarodnoj leksiky i gramatičnyh elementov s pomočju sravnjenja sedmi kontrolnyh jezykov: anglijsky, francuzsky, němečsky, špansky, italiansky, russky i latinsky. Na toj osnově Rozenberger sostavil slovnik sodrživajuči 11 000 leksem.
Tym ne menje, russky interlingvist Sergej Nikolajevič Kuznecov tvrdi, že kategorizacija tutogo jezyka srěd naturalističnyh jest pogrěšna. Zaměsto togo, on klasifikuje Idiom neutral kako «hiposhematičny». To znači, že slova formujut se na osnově vnutrišnjih pravil i ne na osnově izvornyh jezykov, ale v protivnosti k «hipershematičnym» jezykom kako Esperanto i Volapük, ne koristajut se apriorne fonemy za izvodženje slov.[9] Priměry: reakt-asion ("reakcija"), elektrik-itet ("električnost"). Iz drugoj strany, od 1897-ogo goda jezyk takože vključal pary shematično i naturalistično stvorjenyh slov, napr. anuik — anual ("godišnji, ročny"), infektasion — infeksion ("infekcija").
Gramatika
[edit | edit source]Pravopisanje i izgovor
[edit | edit source]Idiom neutral upotrěbjaje 22 bukv latinskogo alfabeta: vse kromě q, w, x, z. Samoglasky (a, e, i, o, u) izgovarjajut se bolje-menje kako v medžuslovjanskom. Susědne samoglasky vsegda sut izgovarjane oddělno, nikogda kako dvuglasky.
Suglasky takože izgovarjajut se kako v medžuslovjanskom, s slědujučimi izključenjami:
- c zvuči kako medžuslovjansky č [t͡ʃ]
- j kako medžuslovjansky ž [ʒ]
- y kako medžuslovjansky j [j]
- sh kako medžuslovjansky š [ʃ]
Voobče prědposlědnja samoglaska imaje udarjenje, ale v někojih slučajah udarjenje jest na poslědnjej samoglaskě slova. V takom slučaju samoglaska dostavaje črtku, napr. idé ("ideja, pomysl"). Kromě togo, v jezyku nemaje diakritičnyh znakov.
Imenniky
[edit | edit source]V protivnosti k takym jezykam kako Volapük, Esperanto i Ido, imenniky ne imajut oprěděljenu končinu i mogut končati se libo-kakoju bukvoju. Nemaje ni členov ni padežev. Množina formujut se dodanjem -i za slovom.
Pridavniky
[edit | edit source]Takože samo kako imenniky, pridavniky mogut končati se vsakoju bukvoju. Obyčno uměščajut se poslě odpovědajučego imennika. Ne različaje se medžu jedninoju i množinoju: kaset grand "velika krabka", kaseti grand "velike krabky".
Za stupnjevanje Idiom neutral koristaje prislovky: plu ... kam ("bolje ... neželi"), tale ... kuale ("tako ... kako"), leplu ("najbolje"). Prislovok tvori se dodanjem -e do pridavnika. Poněkogda možno jest tvoriti prědlog s pomočju končiny -u, napr. relativ ("relativny, odnosny") > relativu ("odnosno").
Osobne zaimenniky
[edit | edit source]Osobne zaimenniky sut: mi ("ja"), ti ("ty"), il ("on"), ila ("ona"), it ("ono"), noi ("my"), voi ("vy"), ili ("oni"), ilai ("one").
Glagoly
[edit | edit source]Časovanje glagolov izgledaje kako niže. Prikladom služi glagol amar ("ljubiti"). S izključenjem razkaznika ne različaje se v končinah ni medžu prvoju, vtoroju i tretjeju osoboju, ni medžu jedninoju i množinoju.
| Infinitiv: | amar ("ljubiti") |
| Suče vrěme: | mi am ("ja ljubju") |
| Nesovršeno prošlo vrěme (imperfekt): | mi amav ("ja ljubih") |
| Sovršeno suče vrěme (perfekt): | mi av amed ("ja jesm poljubil") |
| Sovršeno prošlo vrěme (pluskvamperfekt): | mi avav amed ("ja běh poljubil") |
| Nesovršeno suče buduče vrěme: | mi amero ("ja budu ljubiti") |
| Sovršeno suče buduče vrěme: | mi avero amed ("ja budu poljubiti") |
| Nesovršeno prošlo buduče vrěme (kondicional): | mi amerio ("ja byh ljubil") |
| Sovršeno prošlo buduče vrěme (kondicional): | mi averio amed ("ja byh poljubil") |
| Razkaznik, vtora osoba jedniny: | ama! ("ljubi!") |
| Razkaznik, vtora osoba množiny: | amate! ("ljubite!") |
| Razkaznik, prva osoba množiny: | amam! ("(nehaj) poljubimo!") |
| Aktivno pričestje sučego vrěmene: | amant ("ljubeči") |
| Pasivno pričestje prošlogo vrěmene: | amed ("(po)ljubjeny") |
Pasivne formy tvoret se s pomočju glagola esar ("byti") i pasivnogo prošlogo pričestja: mi es amed ("ja jesm ljubimy, ja jesm ljubjeny"), mi averio esed amed ("ja byl byl ljubjeny"), i t.d.
Prikladne teksty
[edit | edit source]Rěčenja
[edit | edit source]|
Aparati deb esar adresed a shef de stasion Peterburg e deb esar asekured per vo e per votr kont; if aparati u partii de ili esero ruined u perded in voyaj, vo deb mitar nemediate otri, plasu aparati e partii ruined u perded. |
Aparaty imajut byti adresovane do šefa stancije v Peterburgu i imajut byti strahovane vami i vašim kontom; ako aparaty ili jihne česti budut poškodžene ili propadut podčas puti, vy povinni jeste směsta poslati druge, zaměsto poškodženyh ili propadših aparatov e česti. |
|
Publikasion de idiom neutral interesero votr filio, kel kolekt postmarki, kause ist idiom es lingu praktikal pro korespondad ko kolektatori in otr landi. |
Publikacija jezyka Idiom neutral bude interesovati vašego syna, ktory sbiraje poštne marky, zatože tutoj jezyk jest praktičny jezyk za korespondenciju s kolekcionerami v drugyh državah. |
|
Praktik av monstred, ke Idiom Neutral es facile komprendabl et sine aprendasion anterior; sikause on potes korespondar neutrale ko omnihom kultived. |
Praktika pokazala, že Idiom Neutral je legko razumlivy i bez poprědnjego učenja; iz toj pričiny možno jest korespondovati s vsekym obrazovanym. |
Otče naš
[edit | edit source]| Idiom neutral (1902) | Reform neutral (1907) | Prěvod |
|---|---|---|
|
Nostr Patr, kel es in sieli, |
Nostr Patr, qui es in cieli. |
Otče naš, ktory jesi v nebesah, |
Iztočniky
[edit | edit source]- ↑ "Universal Languages". 1911 Encyclopædia Britannica, vol. 27 (na anglijskom). str. 748.
- ↑ Van Oostendorp, Marc (2004). Een wereldtaal. Geschiedenis van het Esperanto. Athenaeum-Polak en Van Gennep. str. 56. ISBN 90 253 3682 5.
- ↑ Jespersen, Otto (1928). "Vocabulary". An International Language. str. 128.
- ↑ Кузнецов, С. Н. "Лингвистическая и социальная история идиом-неутраля". Interlinguistica Tartuensis. 1990 nr. 7. str. 42–51.
- ↑ Jespersen, Otto (1928). "Idiom Neutral". An International Language. Bylo arhivovano iz iztočnika 29 oktobra 2009.
- ↑ "Omni numri de VOK NEUTRAL 2010 lektabl siloke!". Vok Neutral. 2 januara 2011.
- ↑ "Lingu Neutral. Blog in Idiom Neutral". Bylo arhivovano iz iztočnika 31 maja 2023.
- ↑ "Idiom Neutral -- How to Re-animate the corpse". Google Groups. 28 maja 2010.
- ↑ Kuznetsov, S.N. (1976). "К вопросу о типологической классификации международных искусственных языков". Проблемы интерлингвистики: Типология и эволюция международных искусственных языков (na russkom). Moskva: Nauka. str. 60–70.
Literatura
[edit | edit source]- Rosenberger, Woldemar (1902). Woerterbuch der Neutralsprache Idiom Neutral (na němečskom). Leipzig: Haberland.
- Rosenberger, Woldemar (1912). Lehrgang der praktischen Weltsprache Reform-Neutral (na němečskom). Zürich-Leipzig: Verlag von Rascher & Cie.
- Holmes, Michael Andrew Francis (1903). Dictionary of the Neutral Language (idiom Neutral): Neutral-English and English-Neutral, with a complete grammar in accordance with the resolutions of the International Academy of the Universal Language and a brief history of the Neutral Language (na anglijskom). Rochester, N.Y.: J.P. Smith Printing Company. ("internetna versija". Bylo arhivovano iz iztočnika 16 aprilja 2016.)
- Bonto van Bijlevelt, W. (1903). Woordeboek en spraakkunst van de Neutrale Taal. Voor het Nederlands bewerkt en met bewilliging van de Akademie uitgegeven (na niderlandskom). Haarlem: A.E. van der Heide. str. 471.
Vněšnje linky
[edit | edit source]- "Neutralia. Pro amiki de Idiom Neutral" (na anglijskom). Vebsajt o jezyku Idiom neutral, s gramatikoju, slovnikom i tekstami
- "Complete grammar of Idiom Neutral" (na anglijskom). Page F30. Bylo arhivovano iz iztočnika 22 julija 2011.
- "Idiom Neutral na stranici LangMaker.com". Bylo arhivovano iz iztočnika 17 januara 2008.
- "Vok Neutral". Blog na jezyku Idiom Neutral.
- "Viki na jezyku Idiom Neutral v Inkubatoru 2.0". Miraheze.org.