Wp/chn/dxwləshutsid lalang
Dxwləshutsid ixt selish-ləlang, pi anqati tilixam ɬaska mamuk ukuk ləlang khapa washintan-iliʔi. Ukuk ləlang t'uʔan makwst hayash ləlang-sitkum: qʰa-kʰul-chaku-dxwləshutsid (dxʷləšucid) pi qʰa-wam-chaku-dxwləshutsid ((t)xʷəlšucid). Anqati wik saya 12,000 tilixam łaska kəmtəks dxwləshutsid-ləlang, bət ukuk ləlang chaku-miməlust khapa khul 2008. Hilu "m" pi "n" dxwləshutsid: anqati ukuk ləlang t'uʔan ukuk makwst ləlang-nuwis, bət tənəs-anqati "m" chako "b" pi "n" chako "d". Alta dilet łush 472 tilixam łaska chaku-kəmtəks dxwləshutsid-ləlang. Dxwləshutsid yaka nim khapa ISO 639-3 "lut".
ləlang-nuwis
[edit | edit source]Dxwləshutsid t'uʔan kəphit 4 "vawəl"-nuwis: (a, ə, i, u). Qhəx̣chi dxwləshutsid t'uʔan 37 "khansənənt"-nuwis:
b, d, dz ("dᶻ"), dj ("ǰ"), g, gw ("ɡʷ"), p, t, ts ("c"), ch ("č"), k, kw ("kʷ"), q, qw ("qʷ"), ʔ, p' ("p̓"), t' ("t̕"), t'ɬ ("ƛ̕"), t's ("c̓"), c'h ("č̓"), k' ("k̓"), k'w ("k̓ʷ"), q' ("q̓"), q'w ("q̓ʷ"), ɬ, s, sh ("š"), xw ("xʷ"), x̣ ("x̌"), x̣w ("x̌ʷ"), h, l, y, w, l̕, y̓, w̓. Nawitka, hilu l̕, y̓ pi w̓ chinuk-wawa.
wəx̣t hayu iktas pus dxwləshutsid
[edit | edit source]
qha wawa-ikta miłait
[edit | edit source]Pus wawa dxwləshutsid, maika mamuk hayu "latet-wawa*" pi dilet-hayu "uphuch-wawa*" khapa wawa-ikta. Maika mamuk-miłait wawa-ikta qha maika tiki khapa dxləshutsid, bət hayu-thaim, "VSO" dxwləshutsid: "mamuk-wawa-ikta" (bastən-wawa: verb) chaku iləp. Pus "VSO" chinuk-wawa, wik maika wawa "naika nanich maika", maika wawa "nanich naika maika".
Hayu łush khəpit wawa khapa dxwləshutsid t'uʔan khəpit ixt wawa-ikta: ixt hayas "mamuk-wawa-ikta", kakwa ukuk: "ʔuʔəy’dub" ("anqati [ixt tilixam yaka] tuluʔ t'łap [ixt ikta]"). Hilu ixt " mamuk-wawa-ikta" hayu khəpit wawa khapa dxwləshutsid, kakwa "stab əw̓ə tiʔiɫ?" ("Ikta ukuk?")
Khapa ukuk wawa: "naika nanich maika", "maika" ixt "abdjikt"-wawa-ikta. łush ixt "mamuk-wawa-ikta" chako iləp ixt "abdjikt" khapa dxwləshutsid. Ixt-ixt łush maika mamuk uk tenas wawa-ikta, "ʔə", pus wik "VSO" maika wawa kʰapa dxwləshutsid. Wik łush nsaika kəmtəks qhata mamuk "ʔə", qhiwa dxwləshutsid chaku-miməlust.
Wik "VSO" hayu wawa khapa dxwləshutsid, qhiwa khapa dxwləshutsid, kwansəm makwst-iləp wawa-ikta khapa ixt kəphit wawa, wawa-ikta kakwa čəd "naika" pi čələp "msaika". Wəx̣t "xʷiʔ" ("wik") mamuk-wik-VSO hayu wawa:
dxʷləbiʔ čəxʷ ʔu? ("Ləmi mayka?")
xʷiʔ čəd lədxʷləbiʔ ("wik Ləmi nayka.")
Yakwa, nsaika nanich xʷiʔ miłait iləp khapa ukuk wawa. Kwanisəm makwst-iləp čəxʷ pi čəd. qhiwa ukuk, lədxʷləbiʔ "Ləmi/Lummi" chaku iləp-khimt'a.
ʔal
[edit | edit source]Kakwa "khapa" khapa chinuk-wawa "ʔal" khapa dxwləshutsid. T'łunas dilet ʔal mamuk iləp-hayu ikta khapa nsaika "khapa".
stab əw̓ə tiʔiɫ ʔal tə stuləkʷ? "ikta ukuk kʰapa stalu?"
ʔuyayus ti dbad ʔal tudiʔ. "nayka papa yaka mamuk [kʰapa] yawa."
šəqabac ʔal ti piit. "sax̣ali bid."
"ukuk, ixt, uk"...
[edit | edit source]Kakwa chinuk, (hayu-thaim) dxwləshutsid yaka wawa-ikta pus "ukuk", "ixt" pi "uk" chaku iləp ikta-wawa-ikta. Qhəx̣chi, pus "SVO" (kakwa chinuk pi bastən-wawa) ixt khəpit wawa khapa dxwləshutsid, kakwa ukuk: sqʷəbayʔ ti ʔučalatəb ʔə tiʔiɬ wiw'su "kʰamuksh ikta tənəs ɬaska tʰəqsin-kuli", ti "uk" chaku khimt'a sqʷəbayʔ "khamuksh".
Kakwa spanyol-wawa, Dxwləshutsid t'uʔan "man-wawa-ikta" pi "łuchman-wawa-ikta". Pus "łuchman-wawa-ikta", wawa ikta kakwa "ukuk", "ixt" pi "uk" iskam ixt "s". Khapa dxwləshutsid, hayu-thaim nsaika mamuk-t'səm "ts" kakwa "c", bət wik khapa khanawi ukuk tənəs wawa-ikta:
| "man-wawa-ikta" | "ɬuchman-wawa-ikta" | khapa chinuk |
|---|---|---|
| tə | tsə | "ixt" əbə "ukuk" |
| ti | tsi | "ukuk, uk", mamuk ukuk wawa-ikta pus kʰəpit ixt ikta pus t'uʔan uk nim miɬayt |
| kʷi | kʷsi | "ixt", (pus wik nsayka kəmtəks ikta/ɬaksta ukuk), kakwa bastən-wawa "some [ikta-wawa-ikta]" |
| tiʔəʔ | tsiʔəʔ | ukuk (yakwa, wik saya) |
| tiʔiɬ | tsiʔiɬ | ukuk (yawa, saya) |
| "man-wawa-ikta" | "ɬuchman-wawa-ikta" | khapa chinuk |
|---|---|---|
| tə | tsə | "ixt" əbə "ukuk" |
| šə | sə | "ukuk, uk", mamuk ukuk wawa-ikta pus kʰəpit ixt ikta pus t'uʔan uk nim miɬayt |
| kʷi | kʷsi | "ixt", (pus wik nsayka kəmtəks ikta/ɬaksta ukuk), kakwa bastən-wawa "some [ikta-wawa-ikta]" |
| ti | tsi | ukuk (yakwa, wik saya) |
| tiiɬ | tsiiɬ | ukuk (yawa, saya) |
nayka, mayka, msayka...
[edit | edit source]Hilu wawa-ikta pus "yaka" dxwləshutsid. łaska wawa "čəd" pus "naika", "čəxʷ" pus "maika", "čəɬ" pus "nsaika", pi "čələp" pus "msaika".
Ixt-ixt, wəx̣t łaska wawa "həlgʷəʔ" pus "łaska". Khimt'a b, d, dᶻ, g, gʷ, ǰ, l, y, w, l̕, y̓, pi w̓, pi ixt-ixt a, ə, i, əbə u, həlgʷəʔ mash "h" pi chaku əlgʷəʔ.
"mamuk-wawa-ikta"
[edit | edit source]Mamuk-wawa-ikta khapa dxwləshutsid łaska t'uʔan ixt latet-wawa* pus qhənchi ixt ikta chaku, əbə qhənchi ixt ikta mamuk ixt ikta. Kikwəli maika nanich 7 (wik khanawi) ukuk mamuk-wawa-ikta:
| Latet-wawa-ikta | Qhata mayka mamuk ukuk latet-wawa-ikta |
|---|---|
| ʔəs- | alta (wik ixt ikta ɬatwa) |
| lə- | alta (pus wawa-ikta kakwa ɬatwa, kuli, xwim, qhawaq) |
| ʔu- | anqati pi wik alta |
| tu- | anqati |
| ɬu- | aɬqi |
| ƛ̕u- | kwansəm |
| gʷ-/gʷə- | t'ɬunas |
Khapa dxwləshutsid, maika hayu mamuk ʔəs-.
ʔəsƛ̕ubil čəd. ([alta] ɬush nayka təmtəm.)
Pus wawa-ikta kakwa ɬatwa, kuli, xwim, pi qhawaq, maika mamuk lə- kakwa ʔəs-.
ləƛ̕a čəd ʔálʔal. ([alta] nayka łatwa haus.)
Pus ixt mamuk chaku-kəphit, maika mamuk ʔu-.
ʔusaxʷəb čəxʷ. "[anqati] mayka supna."
Ixt-ixt, hayu phishak pus maika maumkolsim wawa-ikta pus "ʔu-" pi "lə-": maika wawa "ʔusaxʷəb" bət wik-kwansəm "ʔutəlawil", pi "lətəlawil" bət wik-kwansəm "ʔusaxʷəb".
lətəlawil čəxʷ. "[alta] mayka supna."
qʰata wawa "wik" pi "hilu"
[edit | edit source]Kʰapa dxwləshutsid, maika wawa "xʷiʔ" pus "wik" pi "hilu-ikta". Kwansəm "xʷiʔ" chaku iləp khapa ixt kəphit wawa.
pus nayka/msayka/etc. t’uʔan ixt ikta
[edit | edit source]Nanich ukuk makwst latet-wawa pi ukuk ɬun uphuch-wawa:
- d-[ikta] "nayka [ikta]"
- ad-[ikta] "mayka [ikta]"
- [ikta]-s "yaka [ikta]"
- [ikta]-čəɬ nsayka [ikta]"
- [ikta]-ləp "msayka [ikta]"
- [ikta]-() "ɬaska [ikta]"
Wik-hayu maika mamuk -s khapa dxwləshutsid.
tənəs-wawa-ikta pus munk chxi wawa-ikta
[edit | edit source]dxʷ- ixt latet-wawa pus "pʰaɬ" əbə ikta-pus-t'uʔan-(). Ukuk nim "dxʷləšucid" t'uʔan ukuk latet-wawa.
"-ali" ixt uphuch-wawa pus "iliʔi qha mayka t'uʔan əbə mamuk ixt ikta.
"()-alʔtxʷ" ixt uphuch-wawa pus "()-iliʔi", "()-thaun", əbə "()-haus". t̕uʔəlalʔtxʷ "ulchəs (ixt tənəs saltsəqw-pish)-haus" ixt ulman dxwdəwʔabsh-thaun yaka nim. Nawitka, wik ɬaska mamuk ulchəs-pish pus mamuk haus yawa; khapa ukuk thaun ɬaska iskam hayu ulchəs-pish.