Wp/ann/Ido Afirika Etete

Ido Afirika Etete (òrere Central African Republic me usem Uket-chieen̄, mè ire Ködörösêse tî Bêafrîka me usem Sango, mè ire Republique Centrafricaine me usem Furenchi) ìre ido kpunube Emen-awaji geege, òkup me Afirika Etete. Ido ìkukup ikana ọmọ ire Chad me agan̄ inyọn̄, Sudan me agan̄ inyọn̄ mbum-ura, Sudan Osiki me agan̄ osiki ichep-ura, Kongo Kinshasa me agan̄ osiki, Kongo Burazavilu me agan̄ osiki ichep-ura, mè Kamerun me agan̄ ichep-ura.

Okike ijọn̄ Ido Afirika Etete obenbe ìre ebi 620,000 km². Me acha 2018, otu-ifuk ebi ìluk me ido ya ìre efie 4.7. Akọn̄ emen ido îtim me ido ya bene me 2012 na re chereyi, 2022 <ref10>. Okpọkọ iba-me-ita me lek ijọn̄ ido ya ìkup me <basin> Okwaan̄ Ugbangi eyi òkilibi inin̄ Okwaan̄ Kongo; agan̄ ge-me-ita òsisik ya, okup me <basin> Okwaan̄ Chari òkilibi inin̄ Oyô Chadi

Egop

Iman̄ Ido

Ogugo-ijọn̄

Lek ijọn̄ ere ekigwen Ido Afirika Etete cherekeyi ìre ere ebi ene ewuulek iluk me ata ujọn̄ọ mgbọ òraraka; ire, îre ebi Furans etap okike eyi lek ijọn̄ ido ya okaan̄be mgbọ keyi, sa me mkpulu-usun̄ eyi Furans òbebene me ido ya me utut òta senturi akọp me onaan̄ge (19). Bene me mgbọ ido yi ochubọk ikaan̄be lek isibi ikeke me acha 1960 fo si, owuwa ijo ebi ibot mkpulu mîkpulu ido ya, mè ikisalek isasa irek mkpulu ebi ubọọn̄ eyi ototun̄ ukan̄ inikikpulu, ire, ìkakaan̄ ibot.

Ubọk geelek ijọn̄ ido yi okaan̄be <minerals> mè esese esese inyinyi-òrom iwa enenen, kire uranium, aran̄ ijọn̄, alata araran̄, daimọn, kobalti, timba mè <hydropower>, <ref12>, mè ikaan̄ ijọn̄ òkinin̄ lek inu enenen, Ido Afirika Etete ore ge me lek akọp ido igbọgbọọn̄ ichit me linyọn̄. Me acha 2017, <GDP> kiban̄ osip ichit. <ref15>

Ido Afirika Etete îkup me Ogbo Mgba-mbọp Ido, Ntitiin̄ Afirika, Ama Ugwem-bubeek Ido Afirika agan̄ Ichep-ura [ECOWAS], Ogbo Ido Ìkitumu Furenchi mè <Non-Aligned Movement>. Ido yi ìkana ido [republic] me adasi usen (1si) me Disemba 1958 mè ikaan̄ lek isibi me irak ubọk mkpulu Furans me òso 13 Ọgọs 1960 mè isibi itele Ijọn̄ Ubọọn̄ Afirika Etete me òso usen ini (4òs) me Disemba 1976. Mîrọ Bokasa I ogwu ubọọn̄ me Disemba òso 4 1977, ire, mîjijaka mkpulu ubọọn̄ ya mè ilap ọmọ isan̄a me irek mkpulu me òso 21 sepitemba 1979.

Okike ijọn̄ ido ya ìre 622,984 km², kpunu okwaan̄ ile me ido yi. Me acha 2020 otu-ifuk ebi ìluluk me emen ido yi ìre 4,829,764 <ref2>. Ikpoko ema ekinyam ìre franc Afirika Etete, eyi iman̄-ikpoko kan̄ orebe XAF. Ema si mîkinyam Bit-kọin (BTC) <ref7>. Agan̄ mgbọ kiban̄ ìre UTC +1. Ema isibege usen onyan̄ ekige uu/oo/aaaa [dd/mm/yyyy] òrere usen sabum onyan̄ sabum acha. Ema ekikop ujijọn̄ me agan̄ ulom me okporo.<ref8> Iman̄-ibot ǹgwen kiban̄ ìre +236 sà iman̄ akpatan̄ etip kiban̄ ore .cf.

Mfufuk Erieen̄

Erieen̄ ido yi ìnan̄a me lek ere ido yi okupbe, òrere agan̄ etete me lek ijọn̄ Afirika mèlek si inan̄a me lek òjelek ubọk mkpulu [system of government] ema ekisabe ikpulu lek kiban̄. Bene me 1976 re 1979 erieen̄ ido ya ire Ijọn̄ Ubọọn̄ Afirika Etete [Central Africa Empire]. Me emen mgbọ mkpulu usun̄ cha, ekigwen ido ya Ugbani-Shari ibaalek Okwaan̄ Ugbani me Okwaan̄ Chari. Adasi ogwu <Prime minister> ido ya Barthélemy Boganda onenima erieen̄ yi Ido Afirika Etete igak Ubani-Shari mije mumun̄ îkaan̄be òfolek owuwa ido me Afirika agan̄ etete igbagbaan̄ iraak. <ref17>.