Wp/ann/Amerika Osiki

Amerika Òsiki: Egwen ikeyi inyi ikatap wọlọwọlọ me mgbọ ekitumu ikọ ifolek Amerika agan̄ Osiki.

Amerika Òsiki ìre ge me lek kọntinenti jaaba ìkukup me linyọn̄. Ìkup me Ìkike-iba agan̄ Ichep-ira mè Ìkike-iba agan̄ Òsiki.

Emen-awaji Pasifik okup me agan̄ ichep-ura kan̄; Emen-awaji Atilantik onenikana ọmọ me agan̄ inyọn̄ mè agan̄ mbum-ura; sà Amerika Inyọn̄ mè Okwaan̄-ile Karibian ekup me agan̄ inyọn̄ ichep-ura kan̄. Akọp mè ido iba ekup me emen.

Okike ijọn̄ îbenbe ìre 17,850,000 km² ikat ikana. Ọmọ ore òso ini òmimin ichit me lek kọntinenti jaaba cha. Me emen acha 2016, otu-ifuk ebi ene ìluluk me emen ìre: 426,458,044 ene, eyi orọrọ inyi ọmọ ire òso go ebi ene ewabe me emen ichit. Usem ekimalek itumu me emen ìre: usem Sipen, Pọtugalu, Uket-chieen̄, Furenchi, Dọchi, Kechuwa [Quechua], Industan, Sanan [Sranan], Tọngo, Saramakan, mè ebi kè ofifi usem.

Owuwa ikpele ama òwa me emen. Echi òsisibi isi ire: Sawo Pọlo, Lima, Bogotá, Rio di Janero, Santiago, Karakas, Buenos Eris, Salivedọ, Burasilia, mè Fọtaleza.

Owuwa ene me lek ijọn̄ yi eluk igbet lek okwaan̄ me agan̄ mbum-ura mè agan̄ ichep-ura; kpeluk iwa me agan̄ emen emen mè agan̄ osiki kan̄. Agan̄ ichep-ura kan̄ ìkup ogoon̄ ogoon̄ inan̄a me lek ebi kè Ogoon̄ Andes; sà agan̄ mbum-ura kan̄ okaan̄ ebi kè okpurukpu me ikpele òla-ijọn̄ okup. Owuwa ere me lek ijọn̄ kan̄ ikup me agan̄ tọrọpik (agan̄ ura okibumu itoon̄).

Esese ikpele inu îkup me lek ijọn̄ yi. Ogbugbuk mun̄ [waterfall] òbebene ichit me linyọn̄, òrere Ogbugbuk Enjêlu [Angel Falls] me ido Venizuwela; ogbugbuk mun̄ òbebene ichit mè ikigwook mun̄ me otu ge gaaaek, òrere Ogbugbuk Kayetiọ [Kaieteur Falls] me Guyana; okwaan̄ òmimin ichit (ire etọ okike mun̄ okukup me emen), òrere Okwaan̄ Amazọn; Ogoon̄ òjọjọn̄ọ me ijọn̄ ichit, òrere Ogoon̄ Andes (6,962 m); ere òchachat ichit ire ìkakup igbet Ofọkọ Linyọn̄, òrere Èwê Atakama; oron-ibot [rain forest] òmimin ichit, òrere Oron-ibot Amazọn [Amazọn Rainforest]; ama ibot okup ogoon̄-ogoon̄ ichit, òrere La Paz me Bolivia; okwaan̄ òbebene me inyọn̄ ichit mè iyaka inwọn isasa ikọp uji-mbit ikirọ mbubek (inyam-ewe), òrere Okolo Titikaka; san̄a me lek uwu-nweek cha, okputuru ama ebi ene elukbe me linyọn̄ me agan̄ òsiki, òrere Puweto Toro me Chile. Otutuuk chi ekup me emen Amerika Òsiki. Ijọn̄ yi îkaan̄ si owuwa inyinyi-òrom [mineral resource]. Îkaan̄ alata araran̄, alata okuket, igwe (okwukut), copper, tin, mè aran̄-ijọn̄. Echichi îkisa ikpoko enenen ijet ebi ido ekup me emen kan̄.