Wp/kip/ललितपुर जिल्ला

From Wikimedia Incubator
< Wp‎ | kip
Wp > kip > ललितपुर जिल्ला

ललितपुर जिल्ला नेपालला बाग्मती अञ्चलल परिने तोबो जिल्ला सा। आओ जिल्ला सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र नेपालला मध्यमाञ्चल विकास क्षेत्र अन्तर्गत बागमती अञ्चलल रहिउ काठमाडौं उपत्यकाला सोँ जिल्लार मध्ये ऐतिहासिक तथा पुरातात्विक रूपल सम्पन्न जिल्ला सा। नेपालए मानचित्रल ७५ जिल्लार मध्ये ललितपुर जिल्लाए अमी गौरवमय प्रतिष्ठालाई परिचित जैडे नैआे। धार्मिक रूपल पनि प्रसिद्ध कृष्ण मन्दिर, अशोक स्तम्भ, महाबौद्ध, पाटन दरवार क्षेत्र लगायत विभिन्न मठ, मन्दिर, पाटि-पौवा सन स्तम्भर पनि आआे जिल्लाल रहिउ टाकाइ विश्वल ज ललितपुर जिल्ला प्रख्यात रहिडे ले। आआे जिल्लाला भौगोलिक बनावट, बतास सन री, वन-जङ्गलए विविधता, नदी-नाला सन ताल, विभिन्न जनजातिराई रहन-सहन, भेष-भुषा आदिए विविधता रहिडे आआे जिल्लाए अमी ऐतिहासिक महत्त्व घुर्डे नैआे।

जिल्लाए नामाकरण[edit | edit source]

आआे जिल्लाए ऐतिहासिक पृष्ठभूमिडे रङकाई लिच्छवीकालल आआेलाई यूपग्रामद्रङ्ग गार्सिज्याउ। लिच्छवीकालला जनताराई नोबेला प्रायः तोबो पोल गुजमुच्चिडे माचुसिडे छरिसिडे आनन्दस बस्ती सुचुन्डे रहिने इच्छाए विभिन्न भेकल बोलोम मिताउ अनेक विकसित ग्रामर जैडे नोलाई जोडिने मूल सडक खार-खारल मान बिहार आदि अनेक प्रसिद्ध विहारर जैडे यानैआे। झिन्डे आआे ग्रामर सन बिहारर तोबोल गांसिकाई तोबो शहरए रूप लाङकु ङाडेङा ग्रामर झिन्डे टोलए रूपल परिणत टाकेर। घेआे घेआे कमलपोखरीर धारा पाटीपौवा उद्योग व्यवसाय आदिए जैकाई रमणीय शहरए रूपल परिणत टाडे झिन्टाई आआेलाई ललितपुरए नामाकरण जैआे सा गार्ने उल्लेख दैसिसि।

नैजैडे ज पौराणिक कथाअनुसार त समय उपत्यकाल १२ वर्षसम्म जलबृष्टि माटाडे सुख्खा परिउ टाकाई आआेङाई छुटकारा दिलाउन मत्स्येन्द्रनाथए याज ढुने गार्ने निधो टाकाई भक्तपुरला राजा कान्तिपुरला आचार्य सन ललितपुरला तोबो कृषक ज्यापू भारतला आसाम प्रदेशए कामारुकामक्षल बाडे साधनाए बलल उपत्यकाल रैडे मत्स्येन्द्रनाथलाई कटाका नगरल स्थापित जैने गार्ने विषयल सोमोलो नगर बिच मतभेद टाकाई सोँ नगरए पारेभन्दा बयोवृद्ध जो ले होलाई निर्णय डोने निधो अटाआे लेआे। हो अनुसार ललितपुरला ललित गार्ने तोबो कृषक मस्त उमेर टाकाई ७ ओटा ओखल तर्त चढैडे उपस्थित जनसमूहलाई निर्णय सठैने लाइकाई होए भक्तपुरला राजा तथा कान्तिपुरला आचार्यए भूमिका समेत वास्ता माडोडे मत्स्येन्द्रनाथ घुर्डे रैने मीलाई ललितपुरला टाकाई सोही व्यक्तिए नगरल स्थापित जैने परि गार्डे निर्णय यासिउ टाकाई सातैवटा ओखल समेत उक्त वृद्ध भासिसिउ टाकाई उक्त पोलाई ललितपत्तन गार्ने नामाकरण जैसिसिउ लेआे। कालान्तरल सोही पोला मीनङाई ललितपुर तथा पटन गार्ने मीनर रङसिने थालिसिउ गार्सिससि। नैजैडे ज छुट्टो किम्बदन्ती अनुसार ललितारण्य गार्ने वन फुन्डे वस्ती विकास जैसिउ टाकाई उक्त नगरलाई ललितपुर गार्सिउ सा पनि गार्सिसि।

जनसंख्या[edit | edit source]

२०५८ सालला जनगणना अनुसारल आआे जिल्लाला जनसंख्या ३,३७,७८५ मध्ये १,६५,३३० (४८.९५%) मेमा सन १,७२,४५५ (५१.०५%) खेपा रहिडे लेर। विगत १० वर्षला अन्तरालल जनसंख्या ८०,६९९ जनाए वृद्धि टाडे ले। आआे जिल्लाए वार्षिक जनसंख्या वृद्धिदर २.७३% रहिडे ले भने लैङ्गिक अनुपात १०४.३१ रहिडे ले।आआे जिल्लाला जनघनत्व ८५९.८५ वर्ग कि.मी. रहिडे ले। आला घरधुरी संख्या ६८,९२२ रहिडे ले भने औसत परिवार संख्या ४.९० रहिडे ले। आला जनसंख्या नेपालला जनसंख्याला १.४६% रहिडे ले। साथै आला शहरी जनसंख्या १,६२,९९१ ले भने ४१ वटा गा.वि.स. राई जनसंख्या १,७३,६३६ रहिडे ले।

इतिहास[edit | edit source]

काठमाडौं उपत्यकाला प्रसिद्ध सोमोलो शहरर मध्ये ललितपुर पारेभन्दा पुरानो शहर मानिसि। आआे शहरलाई प्राचीन कालङाई आर्कसम्म समय अनुसार विभिन्न मिनए सरिसिडे हुडे ले। जस्तै यल, युपग्राम, ललितपत्तन, ललितपुरी, मानिङ्गल, पाटन आदी। साहित्यिक श्रोत सन जनश्रुतिअनुसार ललितपुर शहर किरातकालल ज स्थापना टाडे लेआे। उक्त जनश्रुति अनुसार ललितपुरए छुट्टो मीन "यल" ङाटा किराती राजा यलम्वरए मीनङाई नैसिउ लेआे। जनश्रुति तथा आला रीतिरिवाज पनि ललितपुर शहरसन किराँतराइ प्राचीन सम्वन्ध सतन्ने सहयोग डोआे। क्वालखु स्थित पट्को डोँ (किरात दरवार -), ८०० किराती सैसिसिउ पो गार्डे सरिसिने च्यासल, आर्कसम्म पनि किरातिर वर्षला तखेब हुडे पूजा डोने परिने त्यागल स्थित सिद्धिलक्ष्मी मन्दिरए परिसरल रहिउ देवतार, तिखिदेवल स्थित शिवजीए मन्दिर आदिए किराँत सन ललितपुरला प्राचीन सम्वन्ध लेआे गार्ने प्रष्ट टाए।

आआे शहरए प्राचीनताए बारेल प्रमाणित रूपल प्रकाश पारिसिने पुरातात्विक श्रोतराइ अभाव ले। तर केही वंशावलीराइ भारतला मौर्य सम्राट अशोकर् इ.पू. २५० डे काठमाडौं उपत्यकाला भ्रमण डोसिउ होकाई होए ललितपुरला चारकुना चार सन खारल तोबो समेत जैडे पाँच स्तुप स्थापना जैसिउ पाङ उल्लेख जैडे नैर। आर्कसम्म पनि ललितपुर चारदिशाल चारवटा प्राचीन स्तुपर रहिडे लेर।जो अशोक स्तुपए मीनए प्रख्यात ले।

ललितपुर क्षेत्रल प्राचीन समयङाइ ज बस्ती चुसिसिउ होकाई तोबो केन्द्रए रूपल विकास टाडे खेमो पाङल न्हेबोलो मत माले। लिच्छविकालल आआे क्षेत्र युपग्राम मिनए सरिसिज्याउ। आल पूर्व दिशाडे दीपावती नगर (गईट) दक्षिण दिशाडे मतीनगर (लगनखेल), पश्चिम दिशाडे शिलापुर दानागिरि (पुल्चोक), उत्तर दिशाडे ललितारण्य (कुम्भेश्वर) सन मध्य भागल स्वस्तिक आकारला मंगलबजार रहिउ बर्णन दैसिसि। नैजैडे पूर्व दिशाडे श्री बालकुमारी, दक्षिण दिशाडे बटुकभैरव सन श्रीमहालक्ष्मी, पश्चिम दिशाडे खड्गयोगिनी सन उत्तर दिशाडे चामुण्डादेवी रहिडे ले। लिच्छवी समयला पुरातात्विक श्रोतर अभिलेख, मूर्ति, ढुङ्गेधारा, जलद्रोणी आदि प्रसस्तै मात्राल प्राप्त टाआेङाई लिच्छविकालल ललितपुर पूर्ण रूपल विकास टाआे बुझिसि। आल रहिउ २४ वटाभन्दा मस्त लिच्छविकालिन शिलालेख, पहिलो शताव्दीला च्यासलए गजलक्ष्मी, हौगलए हारती, बगलामुखिला मातृकाराई मूर्ति, सिकुबहीला उमामहेश्वर, चण्डेश्वरी मन्दिर ङाडेङा उमामहेश्वरला मूर्ति, खपिँछे भैरब मन्दिरए परिसरल रहिउ शिलालेख सहितए जलद्रोणी, अभिलेख सहितला ढुङ्गेधारा आदि प्राप्त टाआेङाइ लिच्छविकालला युपग्रामए बनौट कला कौशल केही विकास टाडे हुआे बुझिसि। आर्कसम्म आआे ललितपुर उप-महानगरपालिका क्षेत्रल २४ वटा लिच्छविकालला शिलापत्रर दैसिडे लेर। आर्कसम्म प्राप्त शिलालेखर मध्ये पहिलो अभिलेख स्वथ टोलला संवत् ४११ ला अभिलेखलाई पनि लाङो ढुसि।

नैजैडे ज पाटन बाहालुखाला सम्वत ४३५ ला दण्डनायक सन र्सवदण्डनायकए उल्लेख परिडे ले भने सम्वत् ६७ला नरेन्द्रदेवला अभिलेखल युपग्राम, भट्ट सन माप्चोक अधिकरणए अधिकार हटैसिउ ब्यहोरा परिडे ले। आआे लिच्छविकालला युपग्राम ज झिन्डे बाडे पाटन तथा ललितपुर गार्ने थालिसिके। यल, पाटन, ललितपटन, ललितापुरी, ललितपुर, मनिङ्गल आदि मीनए प्रख्यात आआे नगर मल्लकालल छुट्टो ज राज्यए रूपल रहिडे लेआे। मध्यकालला बौद्ध धर्म सन संस्कृतिए केन्द्रए रूपल विकास टाने साथल कला सन [[संस्कृति]ए दृष्टिङाइ महत्वपूर्ण केन्द्रए रूपल रहिके। आआेलाइ ज आर्क आआे नगरलाई City of fine Arts ए मीनए सरिसिने सफल टाआे सा। ललितपुर नगरला भौतिक [[सम्पदा]ए प्राचिनता बारेल ङाडेसम्म केआे ढुने प्रमाणर अमादैसिडे पनि मल्लकालला पूवार्धल बनिउ सम्पदार आर्कसम्म पनि जीवित ज रहिडे लेर बंशावली तथा अन्य केही स्रोतराइ वरदेवए हजुरबाबुए-राज प्रसाद) दरबार जैसिसिउ, सन् ११७६ रुद्र देवए पाटन दरबारए तोबो चोक निर्माण जैआे उल्लेखर दैसिडे ले।

भूगोल[edit | edit source]

भौगोलिक स्थिति

नेपालला मानचित्रल ललितपुर जिल्लाए फैलावट २७ डिग्रि २२ मिनेट ङाइ २८ डिग्रि ५० मिनेट उत्तरी अक्षांश सन ८५ डिग्रि १४ मिनेट ङाइ ८५ डिग्रि २६ मिनेट पूर्वी देशान्तरसम्म रहिडे ले। आआे जिल्ला समुद्री सतह ङाइ ४५७ मिटर झेनोङाइ २८३१ मिटरसम्म रहिडे ले। आआे जिल्लाए नेपालला करिब ०.२६६% भू-भाग ओगटिडे नैआे। आआे जिल्लाला भु-धरातल मध्ये करिब त तिहाई भाग उपत्यका भित्र सन न्हे तिहाई पहाड तथा दुर्गम क्षेत्रल परि। आआे जिल्लाला दुर्गम पोरल ठुलादुर्लुङ, कालेश्वर, प्युटार, माल्टा, आश्राङ, गिम्दी, चन्दनपुर आदी परिर।

भौगोलिक सिमाना

ललितपुर जिल्लाला पूर्वडे काभ्रेपलाञ्चोक, पश्चिमडे काठमाडौं, उत्तरडे भक्तपुर सन दक्षिणडे मकवानपुर जिल्लारस सिमाना जोडिसिडे ले। आआे जिल्लाए क्षेत्रफल ३८५ वर्ग कि. मी. रहिडे ले।

भू-उपयोग

आआे जिल्लाला कुल क्षेत्रफल ३८५ वर्ग कि. मी. मध्ये भू-उपयोगए दृष्‍टिकोणल कृषियोग्य क्षेत्रफल १४७.६२ वर्ग कि. मी., वनजङ्गलए कुब्सिउ भू-भाग १९७.९७ वर्ग कि. मी. सन बाँकी भाग चरन, झाडी तथा छीए कुब्सिडे ले। आआे जिल्लाला खाध्यान्न बालीरल धान, मकै, पिमा, राँडै, फापर, जौ, भटमास, केराउ, आलु सन फल-फुल बालील स्याउ, खासै, नास्पती, सुन्तला, घरी, कागती, कफी आदिए खेती डोसिसि। आला वनजङ्गलल साल, सिसौ, उत्तिस, डर्कुना, कपुर, काइँयो, पैयुँ, कटुस, बाँस, च्हल आदी वनस्पती दैसिसिर। आला जंगलल ला, भालु, बनेल, मृग, हरिण, चितुवा मितानो जनावर लगायत नेपालल याज दैसिने बास्जार काँडे भ्याकुर (Spiny Babblar), बनभाले, तित्रा, भद्राई, बट्टाई, ढुकुर मितानो पंक्षीर रहिडे लेर।

जलवायू[edit | edit source]

ललितपुर जिल्लाला औसत अधिकतम तापक्रम २३.६ डिग्री सेल्सियस ले भने न्युनतम तापक्रम १०.७ डिग्री सेल्सियस रहिडे के। आआे जिल्लाला वार्षिक वर्षा सरदर १२३२.६ मिलिमिटर रहिडे ले। आआे जिल्लाला बतास सन री समशितोष्ण किसिमला रहिउ तथा औसत सापेक्षिक आद्रता ५० ङाइ ८० प्रतिशतसम्म रहिडे ले।

सम-उष्ण प्रदेशीय बतास सन री (Sub Tropical Climate)

जिल्लाला दक्षिणी क्षेत्रल परिने समूद्र सतह भन्दा १,००० मिटर रोटसम्म रहिउ भू-भाग विशेषतयाः जलाधार क्षेत्रला खोंचरल आआे किसिमला बतास सन री दैसिसि। आआे क्षेत्रल वार्षिक सरदर औषत तापक्रम २० डिरी सेल्सियस रहि।

न्यानो समशितोष्ण बतास सन री (Warm Temperate Climate)

ललितपुर जिल्लाला महाभारत पर्वत श्रृंखलाला १,००० ङाइ २,००० मिटरसम्मला भू-भागल आआे किसिमला बतास सन री दैसिसि। वार्षिक सरदर औषत तापक्रम १५ ङाई २० डिग्री सेल्सियस रहिडे ले भने आआे क्षेत्रल सरदर वार्षिक वर्षा २,००० ङाइ २,४०० मिलिमिटर रहिडे ले।

चिसो समसितोष्ण बतास सन री (Cool Temperate Climate)

आआे किसिमला बतास सन री विशेषतयाः महाभारत पर्वत श्रृंखलाला उच्च भू-भाग अर्थात २,००० मिटर भन्दा झेनोला क्षेत्रल दैसिसि। वार्षिक सरदर औषत तापक्रम १० ङाइ १५ डिरी सेल्सियस रहिने आआे क्षेत्रल वार्षिक वर्षा भने १,३०० ङाइ २,००० मिलिमिटर रहिडे ले।[1]

प्रशासनिक विभाजन[edit | edit source]

ललितपुर जिल्लाला प्रशासनिक व्यवस्था

राजनीति[edit | edit source]

धर्म[edit | edit source]

ललितपुरल मस्त जसो बौद्ध धर्म मानिनेर लेर। आआेए साथल आल हिन्दू धर्म, इस्लाम सन क्रिस्चियन धर्मावलम्बीर पनि आआे जिल्लाल बसोबास डोसिउ दैसिसि।

यातायात[edit | edit source]

आआे जिल्लाला पहाडी क्षेत्रल बाहेक उपत्यकाल मस्त लेखा सडक यातायातए सुविधा रहिडे ले। जिल्लाला सदरमुकामङाइ लामाटार ९ किलोमिटर, चापागाउँ ७ किलोमिटर सन गोदावरी ७ किलोमिटर पक्की यम, भट्टेडाँडाला छपेलीसम्म ३२ किलोमिटर, गोटिखेल रोट चन्दनपुरसम्म ५३ किलोमिटर, बुंगमती-टिकाभैरव ७ किलोमिटर, लेले भञ्ज्याङ-चिहानडाँडा २ किलोमिटर, दल्चोकी-शङ्खु-इकुडोल सडक १५ किलोमिटर, बगुवा आश्रङ्ग-गिम्दी-घेआे दुर्लुङ्ग-ठाँटी भञ्ज्याङ १६ किलोमिटर, चन्दनपुर-ससिपा भञ्ज्याङ-ठाँटी भञ्ज्याङ ७.५ किलोमिटर सन रातोमाटे खोर भञ्ज्याङ-कालेश्वर १५ किलोमिटर कच्ची यम निर्माण टाडे लेर। यितानो यमरल हिउँदाल याज सवारी साधन चलिनेए साथै वर्षायामल बाढी पहिरोए कारण यातायातल अवरोध उत्पन्न टायान डोआे। आआे जिल्लाल १ उपमहानगरपालिका पनि रहिउ कारणए डोकाई १२२ किलोमिटर कालोपत्रे सडक रहिउ ले भने १२० किलोमिटर ग्राभेल सडक सन करिव २३० किलोमिटर कच्ची सडक जैडे जम्मा ४७२ किलोमिटर सडक रहिडे लेर। आआे जिल्लाल पक्की पुल १२, अन्य झेालुङ्गे पुल ३० रहिडे लेर ।

अन्यसडक योजनार

वैकल्पिक राजमार्ग[edit | edit source]

उपत्यकालाई तराईस जोडिने जम्मा ८७ किलोमिटर खेआे लेआे वैकल्पिक राजमार्गए रूपल विकास डोआे ढुसिने कान्तिराजपथ (आर्क ललितपुर मकवानपुर सडक)ए अवधारणा विसं २०१३ सालल हुआे टाडे पनि यातायात पार सञ्चालन टाआे ढुडे माले। ३४ किलोमिटर होङ परिने बागमती नदील करिव १०५ मिटर खेआे सन ८.५ घ्यान्टे सन स्टील ट्रस (Steel truss)ए पुल निर्माण जैआे ढुकन आआे यम सञ्चालनल रैआे ढुसिने ले।

नैजैडे ज दुर्गम क्षेत्रला १२ वटा गाउँ विकास समितिर लाभान्वित टाने ४५ किलोमिटरला लेले-चन्दनपुर सडकए पूर्णता डैकन नो क्षेत्रला कृषि तथा पशुजन्य उत्पादनए बजार प्राप्त जैडे गरीबी निवारणल घेआे टेवा मिलिने ले।

ललितपुरला ग्वार्को[edit | edit source]

लामाटारङाइ काभ्रेला पनौती जोडिने करिब ३८ किलोमिटरला सडकए न्हे जिल्लाला बासिन्दा याज माटाडे उपत्यकालाई ज लाभ केने रङसिसि।

नख्खु करिडोर[edit | edit source]

टिका भैरवङाइ बल्खु पुलसम्म नख्खु खोलाए किनारै किनारङाइ करिडोरए रूपल करिब १८ किलोमिटरए सडक निर्माण डोआे ढुसिकन चापागाउँङाई सातदोबाटोला यमल परिने यातायात चापल कमी हुनेए साथै नयाँ लिङ्क रोडए रूपल विस्तार टाडे आआे जिल्लावासीलाई निकै लाभ केने रङसिसि।[1]

सन्दर्भ सामाग्रीहरू[edit | edit source]


बाह्य लिङ्कर[edit | edit source]

आआे पनि रङच्योके[edit | edit source]

  1. मेची
    1. झापा
    2. इलाम
    3. पाँचथर
    4. ताप्लेजुङ
  2. कोशी
    1. मोरङ
    2. सुनसरी
    3. भोजपुर
    4. धनकुटा
    5. तेह्रथुम
    6. संखुवासभा
  3. सगरमाथा
    1. सप्तरी
    2. सिराहा
    3. उदयपुर
    4. खोटाङ
    5. ओखलढुङ्गा
    6. सोलुखुम्बु
  4. जनकपुर
    1. धनुषा
    2. महोत्तरी
    3. सर्लाही
    4. सिन्धुली
    5. रामेछाप
    6. दोलखा
  5. बाग्मती
    1. काठमाडौं
    2. भक्तपुर
    3. ललितपुर
    4. धादिङ
    5. काभ्रेपलान्चोक
    6. नुवाकोट
    7. रसुवा
    8. सिन्धुपाल्चोक
  6. नारायणी
    1. बारा
    2. पर्सा
    3. रौतहट
    4. चितवन
    5. मकवानपुर
  7. गण्डकी
    1. गोरखा
    2. कास्की
    3. लमजुङ
    4. स्याङ्जा
    5. तनहुँ
    6. मनाङ
  8. लुम्बिनी
    1. कपिलवस्तु
    2. नवलपरासी
    3. रुपन्देही
    4. अर्घाखाँची
    5. गुल्मी
    6. पाल्पा
  9. धवलागिरी
    1. बागलुङ
    2. म्याग्दी
    3. पर्वत
    4. मुस्ताङ
  10. राप्ती
    1. दाङ
    2. प्युठान
    3. रोल्पा
    4. रुकुम
    5. सल्यान
  11. भेरी
    1. बाँके
    2. बर्दिया
    3. सुर्खेत
    4. दैलेख
    5. जाजरकोट
  12. कर्णाली
    1. डोल्पा
    2. हुम्ला
    3. जुम्ला
    4. कालीकोट
    5. मुगु
  13. सेती
    1. कैलाली
    2. अछाम
    3. डोटी
    4. बझाङ
    5. बाजुरा
  14. महाकाली
    1. कन्चनपुर
    2. डडेलधुरा
    3. बैतडी
    4. दार्चुला