Wy/azb/ویکی‌دولانما:یازی قایدالاری
تۆرک دیلی یازی قۇراللاری
بیرینجی و ایکینجی اوْرتوقرافی سمیناری‌نین آلدیغی قرارلار1- الیفبامیزین آدی
[edit | edit source]الیفبامیزین آدی "تۆرک الیفباسی"-دیر. آنجاق فرقلندیمه زامانی "عرب کؤکلو تۆرک الیفباسی"دا دئییله بیلر.
2- سسلیلرین یازیلیشی
[edit | edit source]| باشلیق متنی | باشلیق متنی | باشلیق متنی |
|---|---|---|
| آغیز، آتا، آدا | A | آ ا |
| اێلدیرم، قێز، دێرناق، آیێ، دارێ | I | اێـ ێـ ێ |
| اوْغوز، سوْن، دوْن | O | اوْ وْ |
| اۇجوز، بۇروق، دۇز | U | اۇ ۇ |
| ال، اپریمک، سپه‌له‌مک، دده، ننه | Ə | ا ه ـه |
| ائو، گئتمک، یئمک، یئ، دئ | E | ائـ ئـ ئ |
| اؤرنک، گؤن، اؤن | Ö | اؤ ؤ |
| اۆچ، گۆن، دۆنن | Ü | اۆ ۆ |
| ایکی، بیز، دیز، دلی، دری | İ | ایـ یـ ی |
صاییتلرین یازیلیشی اۆزرینه قئیدلر:
½-Ə سسی‌نین یازیلیشی
[edit | edit source]بو سسین یازیلیشی عئینی نتیجه‌نی تؤره‌دن ایکی قایدا اساسیندا تنظیملنیر: موْرفم قایداسی، هیجا قایداسی.
الف – موْرفم قایداسینا گؤره، بو سسین یازیلیشی کلمه‌لرین باشلانغیجینا و موْرفملرین سوْنونا محدودلاشیر و موْرفملرین اوْرتاسیندا یازیلمیر. قئید ائتمک لازیمدیر کی:
- بو سس کلمه‌لرین باشلانغیجیندا "ا" بیجیمینده، موْرفملرین سوْنوندا ایسه "ـه، ه" حرفی‌نین موافیق فوْرمو ایله یازیلاجاق: گؤزله‌مه‌دی، اسیرگه‌مک، دسته‌له‌مک، وظیفه‌لی.
- بیر هیجادان آز اوْلان موْرفم اؤزوندن قاباقکی موْرفمله بیرلشیب، واحید بیر موْرفم کیمی چیخیش ائده‌جک:
ایزله‌مک ← ایزلنمک، ایشله‌مک ← ایشلتمک
بیر هیجادان آز اوْلان موْرفم منسوبیت شکیلچیسی اوْلسا، یئنه ده مۆستقیل موْرفم کیمی چیخیش ائده‌جک: دده‌م، اؤنرگه‌ن، وظیفه‌م.
ب- هیجا قایداسینا گؤره، بو سسین یازیلیشی کلمه‌لرین باشلانغیجینا و هیجالارین سوْنونا محدودلاشیر و هیجالارین اوْرتاسیندا یازیلمیر، کلمه‌لرین باشلانغیجیندا "ا" بیچیمینده، هیجالارین سوْنوندا ایسه "ـه،ه" حرفی‌نین موافیق فوْرمو ایله یازیلیر.
قئید ائتمک لازیمدیر کی:
-همین سس بیرینجی هیجانین سوْنوندا گلسه، یازیلمیر: گتیرمک، درین، دلی.
-کلمه ساده‌جه بیر هیجادان تشکیل اوْلسا، یئنه ده هیجانین سوْنوندا یازیلیر: نه، ده
-کؤکلرین و شکیلچیلرین ایملاسی ثابیت قالماسی اساس گؤتورولور: گل، گلن، گلنیم (گله‌نیم یازیلمامالیدیر). کؤکلرین و شکیلچیلرین ثابیت قالما اصلی هیجا و موْرفم آنلاییشی بیر-بیرینه یاخینلاشدیریر و اوْنلاری واحید بیر آنلاییشا چئویریر.
هر حالدا بۇ سسین یازیلمادیغی یئرلرده چاشقینلیق احتمالی اوْلسا، فتحه حرکه‌سی (__َ_) علامتیندن فایدالانماق اوْلار. اَیری، دَیَر، دَوه. آشاغیداکی جدولده گؤروندوگو کیمی بۆتون کلمه‌لرین یازیلیشی هر ایکی قایدا اساسیندا عئینی بیچیمده اوْلور:
| اساس کلمه | مورفم اساسیندا | هیجا اساسیندا | میثاللار |
|---|---|---|---|
| چؤرک | چؤرگیم | چؤرگیم | حالال چؤرگیم بو سۆفره‌نین ایشیغیدیر. |
| گلن | گلنی | گلنی | هر گلنی قارداش تانیمازلار. |
| گؤزل | گؤزلیم | گؤزلیم | گؤزلیم، گؤزلری‌نین صؤحبتی هر یاندا اوْلور. - واحید |
| گۆلش | گۆلشه‌جک | گۆلشه‌جک | بۇگۆنکو یاریشدا ایکی ایدمانچی بیر داها گۆلشه‌جک |
| تبریز | تبریزدنم | تبریزدنم | یوْلداشیم دا تبریزدندیر، من ده تبریزدنم. |
| گلسه | گلسه‌یدی | گلسه‌یدی | قارداشیم تبریزدن گلسه‌یدی، بیرلیکده مشهده گئدریک. |
| گلمک | گله‌جک | گله‌جک | آتام بو آخشام تبریزدن گله‌جک |
| گلمک | گلجک | گلجک | آتام تبریزدن گلجک مشهده یوْلا دۆشدو. |
| گلمک | گله‌لی | گله‌لی | آتام تبریزه گله‌لی 2 آی اوْلور. |
بیر کلمه‌نی کسینلیکله موْرفملره آییرماق اوْلماسا، ایملا هیجا اساسیندا قۇرولمالیدیر: گؤبه‌لک، چییه‌لک، کپه‌نک، یئلپه‌نک، کؤنده‌لن، کلبه‌جر، چته‌نه، گؤره‌لیم، گؤزله‌یه‌لیم، بیله‌رک، گله‌نک.
2/2- E سسی
[edit | edit source]-بۇ سس تۆرک سؤزلری‌نین هر یئرینده آشاغیداکی علامتلرین موافیق فوْرمو ایله ایفاده اولاجاق:
ائـ ئـ ئ
میثال اۆچون:
ائشیدیرم، دئمه‌میشم، گئدیرم، یئ، دئ
-بۇ سس آلینما کلمه‌لرین باشلانغیجیندا و اوْرتاسیندا یازیلماز، آنجاق چاشقینلیق احتمالی اولان یئرده "ِ" حرکه‌سیندن فایدالانماق اوْلار:
انرژی، اِلِمِنت، تلویزیون، تکنولوژی، تِست، احسان، علم، حکایه، فاتح، قانع، نهضت، عشق
-بو سس Yسسی‌نین جواریندا گلیرسه، ایستر آلینما، ایترسه اؤز سؤزلریمیزده مۆطلق یازیلمالیدیر. قئید، مئیل، سئیر، شئیدا، گونئی، سئیرک، حئیرت، غئیرت، جئیران، تقییئف، یئکون، ویئتنام، هئیأت.
-همین سسی اصلینده İ سسی، بیزده ایسه Eسسی ایله ایفاده اوْلان فارس و عرب کؤکلو کلمه‌لرده ده یازماق لازیمدیر:
تسبئح، قبئح، سفئه، بئچارا، بئساواد، پئشواز، پئشکش
3/2-I سسی
[edit | edit source]I سسی‌نین دیاکریتیک علامتینی یازماغا گرک یوْخدور: آغیز، قاییق. آنجاق فرقلندیرمه ضرورتلرینه گؤره اوْنون ساده‌جه اۇشاق درسلیکلری، یاد سؤزلر و فوْلکولورا عایید اولان متنلرده یازیلماسی تؤوصیه ائدیلیر.
3- سس‌سیزلرین یازیلیشی
[edit | edit source]سس‌سیز فوْنملری تمثیل ائدن حرفلر آشاغیداکیلاردان عیبارتدیر کی، کلمهنین هر یئرینده اؤزونه مخصوص فوْرمدا یازیلیر:
| باشلیق متنی | باشلیق متنی | باشلیق متنی | باشلیق متنی | باشلیق متنی | باشلیق متنی |
|---|---|---|---|---|---|
| بB | پP | ت(ط)T | جC | چÇ | خX |
| دD | رR | ز(ذ،ظ،ض)Z | ژJ | س(ث،ص) | S شŞ |
| غĞ | قQ | فF | کK | گG | لL |
| - | مM | نN | ه (ح)H | وV | یY |
میثاللار: بۇلود، توْپ، جام، چرچی، خاچ، دره، سوْن، زور، ژاله، شانس، آغا، قاییق، گۆنش، لاله، من، نئجه، هارا، ائو، یاشار.
ایضاح: پارانتز ایچینده گؤستریلن حرفلر آنجاق عرب کؤکلو سؤزلرده، بعضاً ده فارسجا سؤزلرده یازیلیر، میثال اۆچون:
ظالیم، اذیّت، ضربه، ثۆریا، صاباح، صۆلح، حۆریت، مدّاح، صرّاف، طلیعه، گۆذشت، ایصفاهان.
صامیتلرین یازیلیشی اۆزرینه قئیدلر
1/3-عربجه سؤزلرین یازیلیشیندا عرب دیلینه مخصوص اوْلان صامیتلر قوْروناجاق:
طلیعه، ثۆریا، صاباح، ظارافات، مدّاح، ضربه، ظۆلم، صرّاف
2/3- V صامیتی ساده‌جه (و) بیچیمینده یازیلیر و هئچ بیر دیاکریتیک علامتی یوْخدور، میثال: وارلیق، سئوگی.
3/3- H صامیتی (هـ ـهـ ه ـه) بیچیمینده یازیلیر و هئچ بیر دیاکریتیک علامتی یوْخدور، میثال: همیشه، ساهمان، مئه، شئه، آللاه، هله
4/3-Y صامیتی ساده‌جه (یـ ی) بیچیمینده یازیلیر و هئچ بیر دیاکریتیک علامتی یوْخدور، میثال: یایلیق، بایرام، آی.
5/3- ایکی İ آراسیندا گلن Y سسی "گ" (یۇمشاق گ) ایشاره‌ی ایله یازیلمالیدیر، میثال: ایگید، ایگیرمی، چیگین، گتیردیگیم.
6/3-کلمهنین گؤرونوشونو ساخلاییب، کؤکونو ایتیرمه‌مک اوچون "ک" حرفی ایکی سسلی آراسیندا قالیب "ی" سسینه چئوریلدیگی زامان "گ" ایله یازیلمالیدیر، میثال: چؤرگیم، گله‌جگیم، گؤروندوگو، شاعیرلردرنگی.
7/3- K (قالین ک) صامیتی: یاد دیللردن دیلمیزه کئچین قالین K-لی کلمه‌لر "ک" ایله یازیلمالیدیر، میثال: دوْکتور، دموْکراسی، کاراکتر
8/3- عرب کؤکلو کلمه‌لرین سوْنوندا اصلینده "ع" حرفی ایله ایفاده اوْلان و بیزده H سسینه دؤنموش اوْلان فوْنم "ح" حرفی‌نین موافیق فوْرمو ایله یازیلاجاق: ماتاح، طاماح. همین سس کلمه‌لرین اورتاسیندا "هـ" حرفی‌نین موافیق فوْرمونا چئوریله‌جک: فهله
9/3- تلفّوظوندن آسیلی اوْلمایاراق، یابانجی کلمه‌لرین باشلانیشیندا و بعضاً اوْرتاسیندا "ق" کیمی سسلنن "غ" حرفی اوْلدوغو کیمی یازیلاجاق:
غریب، غزل، غم، افغان
10/3-فارس کلمه‌لرنده‌کی "گ" حرفی بعضاً "ق" کیمی تلفّوظ اوْلدوغونا باخمایاراق اوْلدوغو کیمی یازیلاجاق:
کارگاه، آگاهی، دانیشگاه، آبگوشت، گۇماشتا
قوْشا سسلر
[edit | edit source]٤/۱ - خارجی کلمه‌لرده İU و İO و İA قۇرولوشونون ایچینده عمله گلن بیتیشدیریجی صامیت «ی» حذف ائدیلیب؛ کلمه ساده‌جه بیر «ی» ایله یازیلاجاق:
رادیوْ، بیوْلوژی، کیوْسک، دیالکتیک، نیویوْرک، آشیان، ریا، شیار، باریوم، نیۇزویک، خیاوان، میانپور، ریاضی، سیاست، ضیالی، خیار.
٤/۲ - SK و ŞT و ŞP و ST و SP قوْشاسسلر ایله باشلانان کلمه‌لرین اوّلینه «ای» حیصّه‌سی آرتیریلمالیدیر.
ایسپورت، ایستالین، ایستانسیا، ایستیراسبورق، ایستئیک، ایستکر، ایشتوتقارت، ایشنیتسل.
تشدید علامتی
[edit | edit source]عرب کؤکلو کلمه‌لرده تشدید علامتی قوْرونمالیدیر، آنجاق تۆرکجه سؤزلرده و اۇروپا سؤزلرینده تشدید ایشلنمز:
مۆکمّل، ادبیّات، موفّقیّت، مدنیّت، دوْققوز، اوْتللوْ.
تنوین علامتی
[edit | edit source]عربجه سؤزلرین یازیلیشیندا لازیم اوْلان یئرده تنوین علامتیندن ایستیفاده اوْلمالیدیر و تنوینین یازیلیشی آشاغیدا گؤروندوگو کیمی اوْلاجاق:
مثلاً، اعتیباراً، قصداً، سهواً، قطعیاً، عملاً.
همزه‌لی کلمه‌لر حاقّیندا
[edit | edit source]۷/۱ - کلمهنین سوْنوندا گلن ساکین همزه Ə سسیندن سونرا گلسه، «أ» بیچیمینده یازیلاجاق:
منشأ، مبدأ، ملجأ.
۷/۲ - همین نؤوع همزه U سسیندن سونرا گلسه، «ء» بیچیمینده یازیلاجاق:
سوء.
۷/۳ - همین نؤوع همزه A سسیندن سونرا گلسه، تلفّوظده غیر-فعال اوْلدوغونا گؤره یازیلمایاجاق:
اینشا، ایملا، ایجرا، ایبتیلا، انبیا، اؤولیا.
۷/٤ - A سسی ایله سسلنن همزه «آ» بیچیمینده یازیلاجاق، آنجاق مدّ علامتی‌نین یازیلماقی چاشقینلیق احتیمالی اوْلان یئرده گرکلیدیر:
سۇال، مۇاخیذه، مبدآت، اینشاآت، مآل، مآب.
۷/۵ - Ə سسی ایله سسلنن همزه «أ» بیچیمینده یازیلاجاق:
جۆرأت، تأسّوف، هئیأت، مسأله، نشأت.
۷/٦ - آنجاق بو Ə سسی کلیمه‌نین سوْن سسی اولسا، همزه «ئ» بیچیمینده یازیلاجاق:
نشئه، تؤوطیئه.
۷/۷ - İ سسی ایله سسلنن همزه «ی» حرفی ایله ایفاده اوْلاجاق:
رییس، فدایی، جرایید، ایسراییل، کایینات، داییر.
قئید: منشأ، اینسانین منشأیی، مبدأ، سفریمیزین مبدأیی کیمی کلمه‌لر گؤروندوگو کیمی یازیلمالیدیر.
۷/۸ - همزه O و U و E سسلری‌نین بیری ایله سسلنیرسه، «ئ» بیچیمینده یازیلاجاق:
ناپلئون، ژئوْپوْلیتیک، زئۇس، دۇئل، سۇئد، نوْئل، شۆئۇن، کلئوْپاترا، مائوْ، رۆئۇس، ایدئوْلوژی، نئوْن، آئوْرت، مسئول، آرکئولوژی، رئۇف، داخائۇ، ایشترائۇس، سئول، چائوشسکو، تئولوژی.
۷/۹ - E سسیندن سوْنرا گلن همزه، «ئ» بیچیمینده یازیلاجاق:
تئاتر، رئال، نئاندرتال، پروتئین (پروتیین).
۷/۱۰ - Ö و Ü سسیندن سوْنرا گلن همزه یازیلمایاجاق:
مؤمین، لؤلؤ، مۆدّب، مۆنّث، مۆلّیف، مۆسّیس، مۆثّیر.
۷/۱۱ - اۇروپادان آلینما کلمه‌لرده‌کی ae سسلری بیزده «آی» بیچیمینده ایفده اوْلمالیدیر:
aeroport آیروپورت، aeroplan آیروپلان.
۷/۱۲ - تنوین قبول ائدن همزه بۇرادا گؤروندوگو کیمی یازیلمالیدیر:
جوزئاً، ایستیثناً.
شکیلچیلرین یازیلیشی
[edit | edit source]8/1-شکیلچیلر عۆمیتله کؤکلره بیتیشیک یازیلیر: گلمیشم، گلدیلر، ائللر، گؤزلدیر.
8/2- "می" و "مو" سۇال شکیلچیلری اوْرتادا بیتیشیک، سوْندا ایسه یان-یانا یازیلمالیدیر: گلدی‌می؟ گئتدی‌می؟
ای بیقرار سینه‌ده، نشترمیسن، نه‌سن؟ پیکانمیسان، کؤنولموسن، اخگرمیسن، نه‌سن؟ (قؤوسی تبریزی).
3/8- "دا" و "ده" نیطق حیصّه‌لر شکیلچی کیمی ایشلندیگی زامان بیتیشیک، یوْخسا آیری یازیلیر: بۇ سۇالین جاوابی منده‌دیر. حسن ده گلدی، من ده.
4/8/ کلمه‌لری بیتیشدیرجی صامیتله باشلانان شکیچیلردن قاباق پارچالاماق تؤوصیه اولور: موسیقی‌سی، قالمالی‌یام، قالمالی‌ییق، دئمه‌لی‌یم، دئمهلیییک، فیضولی‌یه.
باشقا میثاللار:
| باشلیق متنی | باشلیق متنی | باشلیق متنی | باشلیق متنی | باشلیق متنی | باشلیق متنی |
|---|---|---|---|---|---|
| نین،نین | یه، یا | ییک، ییق | ییر، ییر | یئف | یئوا |
| ننه‌نین، تملی‌نین | علی‌یه، ماهنی‌یا | دئمهلیییک، قالمالی‌ییق | لنگی‌ییر، داشی‌ییر | تقییئف | تقی یئوا |
5/8-اۇزون کلمه‌لرین یازیلیشینی آسانلاتماق اوچون دؤرد و داها چوخ هیجالی کلمه‌لر سسلی ایله بیتن موْرفمندن سونرا پارچالانا بیلر، آنجاق آرالاریندا فاصیله اوْلمامالیدیر: مۇسیقی‌چیلر، بیزیمکی‌لر.
6/8 بیر کلمه‌ده عئینی صامیت یا بنزر صامیتلر آردیجل شکیلده اۆچ دؤنه تیکرار اوْلورسا، کلمه ایکی موْرفم آراسیندا پارچالانا بیلر، آنجاق بیر کلمهنین موختلیف حیصّه‌لری یان-یانا یازیلمالیدیر، میثال اۆچون: سس‌سیز
7/8- موْرفملرین قوْووشماغیندا عئینی حرف یا اوْخشار حرفلر تیکرار اوْلورسا و اوْ ایکی حرفین بیرینجیسی ساغدان موتّصیل یازیلمیشسا، کلمه‌نی همین یئرده پارچالاماق تؤوصیه اولور:
نسیل‌لر، منیم‌میش، دیل‌لنمک
آشاغیداکی میثاللاردا صامیتین ساغ طرفدن آیری یازیلدیغینا گؤره سوْل طرفدن مۆتصیل یازیلماسی تؤوصیه اوْلونور:
اللر، داممیش، آشسیز، گؤللنمک
8/8- باشقا دیللردن آلدیغیمیز بو حیصّه‌لر قوْشولدوغو سؤزه بیتیشیک یازیلاجاق:
| باشلیق متنی | باشلیق متنی | باشلیق متنی | باشلیق متنی |
|---|---|---|---|
| کار(صنعتکار) | خانا(کیتابخانا) | دار(محصولدار) | گاه(دانیشگاه) |
| کده(دانشکده) | بئـ(بئکار) | پاز(آشپاز) | باز(قۇشباز) |
| بر(دیلبر،سیمینبر) | جو(دانیشجو،صۆلحجو) | ایزم(متابوْلیزم) | پئش(پئشواز) |
| کش(قایغیکش) | گر(میسگر) | زده(غربزده) | خواه(ترقیخواه) |
| نامه(شیکایتنامه) | زن(لافزن) | خوْر(رۆشوتخور) | دان(نمکدان) |
| یستان(دشتیستان) | زادا(ملیکزادا) | سن(سنتز) | هم(همصؤحبت) |
| اوْف(حسنوف) | اوْوا(حسنووا) | - | - |
9/8- باشقا دیللردن آلدیغیمیز آشاغیدا قئید ائدیلن حیصّه‌لر موستقیل و قوْشولدوغو سؤزه یاخین یازیلاجاق:
| باشلیق متنی | باشلیق متنی | باشلیق متنی |
|---|---|---|
| شۆناس(آذربایجان{آزربایجان}شۆناس) | پرست(وطن‌پرست) | طلب(شؤهرت‌طلب) |
| فۆروش(فضل‌فۆروش) | آنتی(آنتی‌کوْمونیست) | پرور(قوْناق‌پرور) |
| - | پان(پان‌عربیزم) | - |
کلمه‌لرین یازیلیشی
[edit | edit source]1/9-"مدنیّت"، "ادبیات"، "سویه"، قیمت، "صحیه"، "ویئتنام" و کیئف" کیمی آلینما سؤزلرده ایشلنن İYY سس ترکیبی و İY سس ترکیبی بۇرادا گؤروندوگو کیمی ییغجام شکیلده و ساده‌جه بیر "ی" ایله (و لازیم گلسه، بیر تشدید علامتی آرتیرماقلا) ایفاده اوْلاجاق.
2/9-اۇروپا دیللریندن آلینمیش کلمه‌لر عۆمومیتله فرانسیز تلفّوظو ایله یازیلاجاق: رداکسیوْن، ناسیونال، انرژی
3/9- تۆرک سؤزلری‌نین باشلانیشینداکی I فوْنمی قوْروناجاق ( İسسینه چئوریلمه‌یه‌جک):
اێشیق، اێلدیریم، اێلیق، اێلغیم، اێلخی
دیقّت: ایراق، ایلان، اینام کیمی کلمه‌لر بۇ قایدادان قیراقدا قالیر.
5/9-بۇ قرارنامه‌ده‌کی قئیدلری نظرده تۇتماق شرطی ایله بۆتون یابانجی کلمه‌لر فوْنتیک شکیلده یازیلاجاق:
| باشلیق متنی | باشلیق متنی | باشلیق متنی | باشلیق متنی | باشلیق متنی | باشلیق متنی |
|---|---|---|---|---|---|
| مۆشکول | مۆزد | مۆنتظم | مۆسابیقه | مۆرتّب | مۆبتدا |
| ایستیقلال | ایمام | اینسان | اینقیلاب | ایقرار | ایشتیاق |
| مۆباریزه | مۆناظیره | مۆناسیب | مۆختلیف | مۆنحصیر | مۆعاصیر |
| علم | عشق | احسان | قئید | مئیل | شئیطان |
| مۆعلّیم | مۆهندیس | مۆلّیف | مۆدّب | مۆثّیر | مۆنّث |
| ظالیم | لازیم | ناییل | قادیر | خاریج | باریز |
| منافع | محافیل | مکاریم | منازیل | کواکیب | مؤعتدیل |
| تؤهمت | مؤهنت | حؤرمت | صؤحبت | شؤهرت | حؤکم |
| تلویزیون | تلفون | کافه | باله | فوْتوکوپی | سمینار |
| ترمومتر | اتیموْلوژی | اوْکسیژن | آنتی‌تز | ترانشه | لاووازیه |
| پروْژکتور | تلکس | الِمِنت | اپیدمی | تئوری | الاستیک |
| انگلس | رنه دکارت | هرمان هسه | نیچه | قؤته | هاینریش‌هاینه |
| هلیوْم | سزیوْم | نئوْن | موْلکۇل | سئوْل | رئالیزم |
| ورزیش | گردیش | یادیگار | مۇرداد | اوْردیبهیشت | ایسفند |
6/9-صاییتلری تمثیل ائدن دیاکریتیک علامتلرین یازیلیشی ساده‌جه کلمهنین بیرینجی هیجاسیندا گرکلیدیر:
گؤرونوش، اوْغوز، دۆیون
آنجاق مۆبتدیلر اۆچون بو علامتلرین هر یئرده یازیلیشی تؤوصیه ائدیلیر: گؤرونۆش، اوْغۇز، دۆیۆن
7/9- فارسجا و عربجه شخص آدلاری‌نین یازیلیشیندا اۇرژینال ایملا قۇرونمالیدیر: محمّد، حسین، ابوالقاسم، منوچهر، کاظم، عبدالناصر، سعودالفیصل، کبری، ساعد، هیئت.
8/9- دۇغمالاشمیش عرب و فارس منشألی شخص آدلاری اؤز ایملامیزلا یازیلا بیلر: علسگر، فاطما، حوسئن، ایرضا، ممّد.
9/9- جۇغرافی آدلاری ایراندا ایشلندیگی کیمی، آنجاق ایمکان داخیلینده اؤز تلفّوظوموزه اۇیغون شکیلده یازیلاجاق:
لهیستان، اؤزبکیستان، هیندوستان، لۆبنان، اۇتریش، تۆرکیه، کۆردوستان
10/9- سۇن عصرده غرض اۆزوندن یا بیلگی چاتیشمازلیغی سببیندن دَییشدیلمیش یئر آدلاری ایمکان داخیلینده اۇریژینال شکیلده یازیلاجاق: تۇفارقان، سئییدآوا، سایین‌قالا، سۇلدوز، آخماقایا.
11/9- فارسجادا ایشلنمکده اۇلان تۆرک سوزلری اوز ایملامیزلا یازیلاجاق: بۇشقاب، اۆتو، شۇلوق، اۇمود، قۇلدور.
12/9- سیرا سایلار و ایسمین مۆختلیف حاللاریندا و منسوبیت فۇرموندا چیخیش ائدن سایلار آشاغیدا گؤروندوگو کیمی یازیلمالیدیر:
| بؤلمه | یازیلیش طرزی | یازیلیش طرزی | یازیلیش طرزی | یازیلیش طرزی | میثاللار |
|---|---|---|---|---|---|
| سیرا سایلار | 2-جی | 3-جو | 6-جی | 9-جو | 1379-جو ایل |
| تأثیرلیک حال | 11-ی | 12-نی | 13-ۆ | 6-نی | 12-نی چاغیرین |
| یئرلیک حال | 11- ده | 12- ده | 6- ده | 9- دا | ساعات 11- ده |
| یؤنلوک حال | 11- ه | 12- یه | 9- دان | 6- دان | 12- یه خبر وئرین |
| چیخیشلیق حال | 11- دن | 12- دن | 9- دان | 6- دان | ساعات 11- دن قاباق |
| یییه‌لیک حال | 11- ین | 12- نین | 4- ۆن | 5- ین | ساعات 11- ین یاریسی |
| منسوبیت فۇرمو | 11- ی | 12- سی | 9- و | 7- سی | خوردادین 7- سی |
13/9- دۇغمالاشمیش خارجی کلمه‌لر اۇرتوقرافیده تۆرک سؤزلری کیمی چیخیش ائده‌جک: مۇغایات، هامبال، باریت، مێزی، آبیر.
بۇ کیمی کلمه‌لرین یازیلیشی اۇرتوقرافی سؤزلوگونده وئریله‌جکدیر.
مۆرکّب سؤزلر و سؤز بیرلشمه‌لری‌نین یازیلیشی
[edit | edit source]۱۰/۱ - مۆرکّب کلمه‌لری ترکیب حیصّه‌لری مۆستقیل، آنجاق یان-یانا یازیلمالیدیر:
آغساققال، آغ‌بیرچک، ککلیک‌اوْتو، قانۇنااۇیغونلوق، گؤزوگؤتورمزلیک، دیک‌باشلیق.
۱۰/۲ - یابانچی مۆرکّب کلمه‌لر بیر لکسیک واحید کیمی دئییل، مۆرکّب کلمه کیمی نظرده تۇتولاجاق؛ باشقا سؤزله اوْنلارین حیصّه‌لری مۆستقیل، آنجاق یاخین یازیلاجاق:
مؤحنت‌افزا، دیل‌آرام، وطن‌پرست، شؤهرت‌طلب.
قئید ائتدیگیمیز کیمی، آشاغیداکی ترکیبلر مۆرکّب سؤز حئساب ائدیلیر:
شۆناس (آذربایجانشۆناس)، پرست (وطن‌پرست)، طلب (شؤهرت‌طلب)، فۆروش (فضل‌فۆروش)، آنتی (آنتی‌کوْمونیست)، پرور (قوْناق‌پرور)، پان (پان‌عربیزم).
۱۰/۳ - فارسجا سؤز بیرلشمه‌لری‌نین آزی بیر حیصّه‌سی دیلیمیزده تکلیکده معنایا مالیک اولسا، اوْنلارین علاقه‌سی «-» اشاره‌سی ایله افاده اولاجاق؛ یوخسا بۆتون ترکیب بیر لکسیک واحید کیمی قبول اوْلاجاق:
سیمای-شمس، زولف-پریشان، سوء-قصد، باده‌ی-ناب، پنبه‌ی-داغ-جونون، غیر-مۆمکون، ضیدّ-اینقیلاب، چشم-گیریان.
۱۰/٤ - فارس و عرب دیللریندن آلدیغیمیز بیرلشمه‌لرده‌کی «و» باغلاییجیسی اوْلدوغو کیمی و یا موافیق دیاکریتیک علامت قبول ائده‌رک ایملادا چیخیش ائده‌جک:
گشت و گۆذار، درد و غم، ناله و افغان.
گشت ۆ گۆذار، درد ۆ غم، ناله ۆ افغان.
۱۰/۵ - عربجه عیباره‌لر، سؤز بیرلشمه‌لری، آتالار سؤزو و آیه‌لر اوْریژینال ایملایلا یازیلاجاق:
علی‌الخصوص، سهم‌الهضم، میزان‌الحراره، نعوذبالله، استغفرالله، انشاالله، ماشاالله، الی‌آخر.
تۆرک دیلی قۇراللاری؛ اوْرتوقرافی سمیناری‌نین آلدیغی قرارلارین آنا خطلری
[edit | edit source]| - | دۆزگون یازی | یانلیش یازی |
|---|---|---|
| 1 | گؤزله‌ییرم، گؤره‌جک، ایسته‌میشم | گؤزله‌ییره‌م، گؤره‌جه‌ک، ایسته‌میشه‌م |
| 2 | دلی، گلمک، وئرمرم | ده‌لی، گه‌لمه‌ک، وئرمه‌ره‌م |
| 3 | گؤزل، چؤرک، دیرک، الجک | گوزه‌ل، چؤره‌ک، دیره‌ک، الجه‌ک |
| 4 | گؤرنیم، گلنیم | گؤره‌نیم، گله‌نیم |
| 5 | تبریزدنم، بۇ شهردنم | تبریزده‌نم، بۇ شهرده‌نم |
| 6 | گؤرمه‌میشم، گؤتورمه‌میشم، گلسه‌یدی | گؤورممیشم، گؤتورممیشم، گلسیدی |
| 7 | یار بیزه قوْناق گله‌جک. | یار بیزه قوناق گلجک. |
| 8 | بیله‌رک، گله‌رک | بیلرک، گلرک |
| 9 | دده‌م، اؤنرگه‌م، وظیفه‌ن | ددم، اؤنرگم، وظیفن |
| 10 | اؤلکه | ؤلکه، ئؤلکه |
| 11 | ائل، ائو، ائتمک | ئل، ئو، ئتمک |
| 12 | ایضاح، ایلان، ایکی | یضاح، یلان، یکی |
| 13 | گل چؤرک یئ | گل چؤرک یة، گل چؤرک یئه |
| 14 | گئجه، گئدر، دئدیم | گجه، گدر، ددیم |
| 15 | انرژی، الکتریک، المنت | ائنئرژی، ائلئکتریک، ائلئمئنت |
| 16 | اتنیک، سپتامبر، اپیدمی | ائتنیک، سئپتامبر، ائپیدئمی |
| 17 | احسان، اعتیماد، اعتیبار | ائحسان، ائعتیماد، ائعتیبار |
| 18 | سِحر، علم، عشق | سئحر، عئلم، عئشق |
| 19 | تسبئح، پئشواز | تسبح، پشواز |
| 20 | مهربان، مهتر | مئهربان، مئهتر |
| 21 | مئیل، قئید، شئی، نئی، یئکۇن | میل، قید، شی، نی، یکۇن |
| 22 | سالماق، سوْن، ساققال | صالماق، صوْن، صاققال |
| 23 | ترلان، توْیوق، اوْتاق، توْی | طرلان، طوْیوق، اوْطاق، طوْی |
| 24 | ماهنی، هئیوا، شئه | ماحنی، حئیوا، شئح |
| 25 | اییده، گؤیرچین، گؤی | ایگده، گؤگرچین، گؤک |
| 26 | دییرمان، دئییل، دییشمک | دگیرمان، دگیل، دگیشمک |
| 27 | اَیری، اَیلنجه | اگری، اگلنجه |
| 28 | گله‌جگم، چؤرگیم، کؤینگین، الجگیم | گله‌جَیَم، چؤره‌ییم، کؤینه‌یین، الجه‌ییم |
| 29 | گؤروندوگو | گورندویو |
| 30 | دموْکراسی، دوْکتور | دموْقراسی، دوْقتور |
| 31 | غم، غۇصّه، غریب | قم، قۇصّه، قریب |
| 32 | دؤولت، شؤوکت، دؤوران | دؤلت، شؤکت، دؤران |
| 33 | چاققال، ائششک، دوققوز | چاقّال، ائشّک، دوقّوز |
| 34 | عمّه، عطّار، حیصّه، حاقّیندا | عممه، عططار، حیصصه، حاققیندا |
| 35 | مقلاً، قصداً، سهواً | مثلن، قصدن، سهون |
| 36 | دانیشگاه، آگاهی | دانیشقاه، آقاهی |
| 37 | خیاوان، ریاضی، سیاست | خییاوان، رییاضی، سییاست |
| 38 | ایسپورت، ایستالین، ایستانسیا | اسپورت، استالین، استانسیا |
| 39 | منشأ، مبدأ، ملجأ | منشه، مبده، ملجه |
| 40 | مؤمین، رؤیا | مؤءمین، رؤءیا |
| 41 | اینشا، ایملا، ایجرا | اینشاء، ایملاء، ایجراء |
| 42 | جۆرأت، هئیأت | جۆرئت، هیئت، هیأت |
| 43 | مائوْ، شۆئون، رئوف | ماوْ، شۆۇن، رَوف |
| 44 | رییس، جرایید، کایینات | رئیس، جرائید، کائینات |
| 45 | مۆلّیف، مۆثّیر، مۆسّیس | مؤلف، مؤثر، مؤسس |
| 46 | جوزئاً، ایستیثنائاً | جوزءً، ایستیثناءً |
| 47 | صحیّه، سویّه، ادبیّات | صحییّه، سوییّه، ادبییّات |
| 48 | ایسنانلار، گۆنشلر | اینسان‌لار، گۆنشلر |
| 49 | گؤزلدیر، گلمیشدیر | گؤزلدیر، گلمیشدیر |
| 50 | تانرینین آدییلا | تانرینین آدییلا |
| 51 | تانرینین آدییلا | تانرینین آدییلا |
| 52 | دئمهلیییک | دئمهلیییک |
| 53 | یئریییر | یئریییر |
| 54 | تقییئف، تقییئوا | تقییئف، تقییئوا |
| 55 | عاراقچینین منده دیر. | عاراقچینین من ده دیر. |
| 56 | حسن ده گلدی، من ده | حسنده گلدی، منده |
| 57 | صنعتکار، کیتابخانا، محصولدار | صنعتکار، کیتابخانا، محصولدار |
| 58 | شیکایتنامه، همصؤحبت | شیکایتنامه، همصؤحبت |
| 59 | آذربایجانشۆناس | آذربایجانشۆناس |
| 60 | مۆشکول، مۆزد | مشکل، مزد |
| 61 | ایستیقلال، اینسان | استقلال، انسان |
| 62 | مۆباریزه، مۆعاصیر | مبارزه، معاصر |
| 63 | ظالیم، لازیم، ناظیر، شاهید | ظالم، لازم، ناظر، شاهد |
| 64 | صؤحبت، شؤهرت، حؤرمت | صحبت، شهرت، حرمت |
| 65 | ورزیش، گردیش | ورزش، گردش |
| 66 | زۆلف-پریشان | زۆلفی-پریشان، زۆلف پریشان |
| 67 | ناله‌ی-بۆلبول | ناله‌یی-بۆلبول، نالة بۆلبول |
| 68 | آغساققال کیشی | آغساققال کیشی، آغ ساققال کیشی |
| 69 | ککلیک‌اوْتو، ایت‌بۇرنو | ککلیک اوْتو، ایت بۇرنو |
| 70 | آمبار، قایدا | انبار، قاعده |
| 71 | طاماح | طاماه، تاماه |
| 72 | ظارافات، صاباح | زارافات، ساباه |
| 73 | طایفا، هامبال، فایدا | طائفه، حمّال، فائده |
| 74 | تۆرک، بؤیوک، بوْشقاب | ترک، بیوک، بشقاب |
تعریفلر
[edit | edit source]اوْرتوقرافی. دیلین دۆزگون یازی قایدالارینی آراشدیران بیلیم ساحه‌سی اوْرتوقرافی آدلانیر.
بیتیشدیریجی صامیت. تۆرک دیلینده ایکی صاییت آردیجل ایشلنمز و بۇ کیمی دۇروم اوْرتایا چیخینجا، ایکی صاییتین آراسیندا "بیتیشدیرجی صامیت" دئییلن بیر فوْنم چیخیش ائدر. بیتیشدیریجی صامیت داها چوْخ اۆچ شکیلده تظاهور ائدیر: س (آتا، آتاسی)، ن (مۇسیقی، مۇسیقی‌نی)، ی (ماهنی، ماهنی‌یا)
دیاکریتیک علامت. فوْنملرین سس اوزللیگینی تمثیل ائدن و اوْنلاری بیر-بیریندن فرقلندیرن علامتلردن عیبارتدیر کی، حرفین اۆستونه یا آلتینا آرتیریلار. میثال: اۇن، اوْن، اؤن و اۆن کلمه‌لری‌نین تلفّوظ فرقینی تمثیل ائتمک اۆچون "و" حرفی‌نین اۆستونده قوْیولان آیری-آیری دیاکریتیک علامتلردن ایستیفاده اوْلونموشدور.
سسلیلر و سس‌سیزلر (صاییتلر و صامیتلر). فوْنملر سسلی (A,I,O,U,Ə,E,Ö,Ü,İ) و سس‌سیز (میثال اۆچون P,T,Ş,K,L و باشقالاری) اوْلماق اۆزره ایکی قوْلا آیریلیر: سسلیلرین تلفّوظونده بۇ خۆصوصیت وار کی، هاوا جریانی آزاد شکیلده و هر هانسی مانعه‌لره راست گلدیگی اساسیندا فوْرمالاشیر.
فوْنم. ایکی کلمه‌نی فرقلندیرن ان کیچیک سس حیصّه‌سیندن عیبارتدیر. میثال اۆچون گؤز و کؤز کلمه‌سینی نظرده تۇتاق، بۇ ایکی کلمه‌نی فرقلندیرن جهت اوْنلارین بیرینجی سس حیصّه‌سی‌نین تلفّوظ طرزیندن عیبارتدیر. باشقا میثال: اۆز و اؤز کلمه‌سی.
لکسیک واحید (سؤزجوک). سؤزلوکده قئید ائدیلمگی ضروری اوْلان و ساده بیر معنانی ایفاده ائدن کلمه بیر لکسیک واحید یا سؤزجوک آدلانیر. میثال اوچون گلمک فعلی گؤرندوگو شکیلده سؤزلوگه داخیلدیر، آنجاق گلمیشدیر سؤزونو سؤزلوگه داخیل ائتمگه گرک یوْخدور.
موْرفم. هر ساده کؤک یا شکیلچی بیر موْرفم آدلانیر و موْرفم عۆمومیتله ان کیچیک معنا واحیدلری یا قراماتیک وظیفه‌نی تمثیل ائدن حیصّدن عیبارتدیر. میثال اۆچون گتیرمه‌میشم سؤزونو بو موْرفملره بوْلمک اوْلار: گتیر+مه+میش+ام. موْرفم آنلاییشی هیجا آنلاییشی ایله دَییشیک سالماماق لازیمدیر. میثال اۆچون همین سؤزو هیجالارا بۇ شکیلده بؤلمک اوْلار: گه+تیر+مه+می+شم. گؤروندوگو کیمی موْرفملر همیشه معنالی حیصّه‌لردیر. آنجاق هیجالار معناسیز دا اوْلا بیلر.
هیجا. صامیتلر تکلیکده تلفّوظ ائدیله بیلمز. اوْنلاری تلفّوظ ائتمک اۆچون یاناشی گئدن صاییتلردن فایدالانماق گرکلیدیر. بئله‌لیکله هر هیجانین اؤزگینده بیر صاییت دایانیر. بیر کلمه‌نی صاییتلرین اساسیندا تلفّوظ ائدیله بیلن مینیموم حیصّه‌لره آییرماقدان هیجالار اورتایا چیخیر. میثال اۆچون اوْد بیر هیجا، قوْچاق (قو+چاق) ایکی هیجا و گلمیشم (گل+می+شم) اۆچ هیجادان تشکیل اوْلموشدور.
کؤک و شکیلچی. ان کیچیک لکسیک معنا حیصّه‌لرینه کؤک و ان کیچیک قراماتیک معنا حیصّه‌لرینه شکیلچی دئییلیر، میثال اۆچون اؤنلوک سؤزو اؤن و لۆک حیصّه‌لرینه بؤلونمک اۆزره بیر کؤک و بیر شکیلچیدن تشکیل اوْلور.
سمینارین قۇرلوشو
[edit | edit source]سمینارین قۇروجولاری
[edit | edit source]درگیلر و قزئتلر: وارلیق، مهد آزادی، نوید آذربایجان، آوای اردبیل، شمس تبریز، ارک، چیچک
نشریاتچیلار و مدنیت اوْجاقلاری: چیچکلر قۇرولوشو، میشوْو کۆلتور درنگی، گۆنئی مدنیت اوْجاغی، اندیشة نو نشریاتی، صابر درنگی، آذربایجانلی بیلی‌یۇردلولار توْپلومو
سمینارین باشقانی
[edit | edit source]دوْکتور جواد هیئت
سمینارین دبیری
[edit | edit source]مۆهندیس ابراهیم رفرف
سمینارین آراشدیرما مؤوضوعلاری
[edit | edit source]موْرفم و هیجا آنلاییشی و یازی قایدالاری، شکیلچیلر، دخیل کلمه‌لر، مۆرکب سؤزلر و سؤزبیرلشمه‌لری، قیسالتمالار، عۆمومی اوْرتوقرافی مسألری
علمی هئیأتین عۆضولری
[edit | edit source]اکبر آزاد، دوْکتور جمال آیریملو، فریبا ابراهیمی (آفاق)، عادل ارشادی‌فر، حسن ارک، توحید اسدزاده، رسول اسماعیل‌زاده، محمد اشراقی، فریده اصغرنیا، نادرالهی، بهروز ایمانی، بهزاد بهزادی، یوسف بهنمون (دالغین)، دوْکتور غلامرضا بوداغی، دوْکتور حسین پناهی، حسن م.جعفرزاده، میرهدایت حصاری، بهرام حق‌پرست (ائلچین)، علیرضا حمیده‌خو، علی حسین‌زاده (داشقین)، حسن خدائی (تایماز)، بابک دانشور، عبدالرحمن دیه‌جی، حسن راشدی، مصطفی رزّاقی، مهرشید رهنما، ابراهیم رفرف، محمد تقی ستاری، داود سعید خانلو، حسن مسلمی، دوْکتور حسینقلی سلیمی، حسین طهماسب‌پور، یحیی شیدا، علیرضا صرّافی، کیان صفری، دوْکتور هوشنگ عطاپور، دوْکتور محمدعلی فرزانه، مسعود فیوضات، دوْکتور حسین فیض اللهی وحید، دوْکتور م.قاسمی (آغشین آغکمرلی)، حبیب قنبرپور، رسول کامران، کشتیبان، محمدرضا کریمی، علی محمدزاده فارسی، توحید ملک‌زاده، عزیز محسنی، حسن مجیدزاده (ساوالان)، حسین محمدخانی (گونئیلی)، دوْکتور حسین محمدزاده صدیق (دۆزگون)، دوْکتور یوسف معماری، عباد ممی‌زاده (آغداشلی)، نصر منظوری، علیرضا مقدم، اسدالله مردانی، کریم مشروطه‌چی (سؤنمز)، صدیار وظیفه (ائل اوْغلو)، اسماعیل هادی، دوْکتور جواد هیئت، محمدرضا هیئت