Wq/tt/Латин мәкальләре

А

• A Deo rex, a rege lex

Турыдан-туры тәрҗемә: Алладан – патша, патшадан – канун.

• A nullo diligitur, qui neminem diligit.

Беркемне дә яратмаган кешене беркем дә яратмый.

• Ab altero expectes, alteri quod feceris.

Башкалардан үзең башкага [карата] эшләгәне көт

Чыганак:: Публилий Сир

• Abducet praedam, cui occurit prior.

Беренче килгән кеше табышны алып китә дә.

• Abeunt studia in mores.

Дәресләр холыкта эзләрен калдыралар

• Absentem laedit, qui cum ebrio litigat.

Кем исерек белән бәхәсләшә, шул бушлык белә сөйләшә.

• Abstractum pro concreto.

Конкретлык урынына абстракт.

• Abyssus abyssum invocat.

Турыдан-туры тәрҗемә: Чоңгыл чоңгылга этәрә.

• Accidit in puncto, quod non contigit in anno.

Турыдан-туры тәрҗемә: Бер мизгелдә еллар буена өметләнмәгән вакыйга була.

• Accipere quid ut justitiam facias, non est tam accipere quam extorquere.

Хакыйкать буенча хөкем кылган өчен бүләк алу рәхмәт билгесе түгел, ә талау.

• Ad Kalendas Graecas

Турыдан-туры тәрҗемә: Грек календаларына кадәр («Календа» дип аталучы көннәр бары римлыларда гына булган, шуңа күрә бу гыйбарә билгесез вакытка кадәр [эшне] куеп тору, дигән мәгънәне белдерә)

• Ad poenitendum properat, cito qui judicat.

Кем тизрәк карар кыла, шул тизрәк үкенә.

• Ad primos ictus non corruit ardua quercus.

Беренче сугудан биек имән аумый.

• Aditum nocendi perfido praestat fides.

Турыдан-туры тәрҗемә: Имансызга ышаныч белдерү аңа зыян китерергә мөмкинлек бирә.

Чыганак:: Сенека, бәлки Нерон турындадыр.

• Adprime in vita esse utile, ut ne quid nimis.

Яшәешнең төп кагыйдәсе – чиктән узмаска.

• Aes debitorem leve, grave inimicum facit.

Кечкенә бурыч кешене әҗәтле итә, ә зурысы – дошманга әйләндерә.

• Alea jacta est

Турыдан-туры тәрҗемә: Җирәбә ташланды! (артка юл юк!) (Цезарь

• Aliis inserviendo ipse consumor

Башкаларга хезмәт итеп, үзем янам.

• Alter ego

Турыдан-туры тәрҗемә: Икенче «Мин».

• Alma mater

Турыдан-туры тәрҗемә: Тәрбияче-анабыз (уку йорты турында).

• Amat victoria curam.

Турыдан-туры тәрҗемә: Җиңү тәрбияне ярата.

• Amantes amentes.

Турыдан-туры тәрҗемә: Гашыйклар – акылсызлар. (Amantes белән amentes сүзләренең яңгыравы охшаш булуы исә гыйбарәнең тәэсирен көчәйтә).

• Aliena vitia in oculis habemus, a tergo nostra sunt.

Турыдан-туры тәрҗемә: Чит кешеләрнең ялгышлары күз алдында, ә үзебезнеке – артта.

• Amici fures temporis.

Турыдан-туры тәрҗемә: Дуслар – вакытның караклары. .

• Amicitia aequalitas.

Дуслык ул – тигезлек.

• Amicus certus in re incerta cernitur.

Турыдан-туры тәрҗемә: Тугъры дус авыр эштә [кайгыда] беленә.

Чыганак:: Энний

• Amicus verus — rara avis.

Турыдан-туры тәрҗемә: Тугры дус – сирәк кош.

Чыганак:: Плавт

• Amicus verus cognoscitur amore, more, ore, re

Чын дус мәхәббәт, мөнәсәбәтләр, эш һәм сүз аша ачыклана.

• Amicus (mihi) Plato, sed magis amica veritas.

Турыдан-туры тәрҗемә: Платон — дус, ләкин зуррак дус хакыйкать. (Платон миңа дус, ләкин хакыйкать кадерлерәк)

Чыганак:: Аристотель

• Amor caecus.

Турыдан-туры тәрҗемә: Мәхәббәт сукыр.

• Amoris vulnus sanat idem, qui facit.

Мәхәббәт ярасын [аны] йөртүчеләр дәвалый.

• Amor non est medicabilis herbis.

Турыдан-туры тәрҗемә: Мәхәббәт үләннәр белән дәваланмый.

• Animis opibusque parati

Җан һәм гамәл [тән] белән әзербез.

• Aquila non captat muscas.

Бөркет чебен ауламый.

• Aquilam volare doces

Турыдан-туры тәрҗемә: Син бөркетне очарга өйрәтәсең.

• Ars longa, vita brevis

Тормыш кыска, сәнгать [фән] мәңгелек.

• Áudentés fortúna juvát.

Турыдан-туры тәрҗемә: Тәвәкәлләргә язмыш [фортуна] ярдәм итә.

Чыганак:: Вергилий, «Энеида» (X, 284)

• Aurea mediocritas.

Турыдан-туры тәрҗемә: Алтын урталык.

Чыганак:: Гораций, «Одалар», II, 10, 5

• Aut bene, aut nihil.

Турыдан-туры тәрҗемә: Йә яхшыны, йә бернәрсә дә [сөйләргә-сөйләмәскә]

• Aut Caesar, aut nihil

Йә Цезарь, йә беркем дә [булырга-булмаска]

Чезаре Борджаның девизы

• Ave Caesar, imperator, morituri te salutant.

Турыдан-туры тәрҗемә: Исәнме, Цезарь, император, үлемгә баручылар сине сәламлиләр! (Рим гладиаторларының императорны сәламләве)

Чыганак:: Светоний, «Илаһи Клавдий» , XXI, 6

B

• Barba crescit, caput nescit.

Турыдан-туры тәрҗемә: Сакал чыккан, ә акыл юк.

• Barba non facit philosophum.

Турыдан-туры тәрҗемә: Сакал фәйләсүф [мулла] итми.

• Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum caelorum.

Турыдан-туры тәрҗемә: Ярлылар рух белән әүлия, чөнки күк патшалыгы аларныкы

Чыганак:: Инҗил

• Benefacta male locata malefacta arbitror.

Турыдан-туры тәрҗемә: Начарларга карата кылган яхшылыкларны мин начарлык дип саныйм.

Чыганак: Цицерон

• Bis dat, qui cito dat.

Турыдан-туры тәрҗемә: Тиз биргән икеләтә бирә.

Чыганак: Публилий Сир

C

• Caesarem decet stantem mori.

Турыдан-туры тәрҗемә: Цезарьга басып үләргә кирәк.

Чыганак: Светонийның император Веспасианның соңгы сүзләре турында хәбәре.

• Carmina morte carent

Турыдан-туры тәрҗемә: Шигырьләр үлемнән мәхрүм

Чыганак: Овидий, «Мәхәббәт элегиялары», (I, 15.32)

• Carpe diem

Турыдан-туры тәрҗемә: [Һәр] көнне тот

Чыганак: Гораций, «Одалар» (I, 11.8)

• Carthago delenda est (Carthaginem esse delendam)

Турыдан-туры тәрҗемә: Карфаген җимерелергә тиеш

Чыганак: Марк Порций Катона Өлкәннең сенатта чыгышы.

• Calamitas virtutis occasio.

Турыдан-туры тәрҗемә: Авырлык гайрәтлеккә сәбәпче була

Чыганак: Сенека

• Carpamus dulcia: nostrum est, quod vivis: cinis et manes et fabula fies.

Турыдан-туры тәрҗемә: Күңел ачыйк: бүгенге көн безнеке, ә аннары син туфрак, күләгә, риваять булачаксың.

• Casus ordinarius

Гадәти хәл.

• Casus extraordinarius

Гадәттән тыш хәл.

• Ceterum censeo Carthaginem esse delendam

Турыдан-туры тәрҗемә: Тик шулай да мин Карфаген җимерелергә тиеш, дип саныйм.

Чыганак: Плутарх, «Марк Катон»

• Epistola non erubescit

Турыдан-туры тәрҗемә: Кәгазь кызармый

Чыганак: Цицерон

• Citius, altius, fortius!

Турыдан-туры тәрҗемә: Тизрәк, биегрәк, көчлерәк!

• Cogitationis poenam nemo patitur.

Фикерләр өчен беркем дә җәзаланмый

• Cogito, ergo sum.

Турыдан-туры тәрҗемә: Фикерлим, димәк, яшим

Чыганак: Декарт

• Conscientia mille testes.

Турыдан-туры тәрҗемә: Намус – мең шаһит

• Consuetudo est altera natura

Гадәт – икенче холык.

• Contra spem spero.

Турыдан-туры тәрҗемә: Өметсез өметләнәм.

• Corruptio optimi pessima.

Турыдан-туры тәрҗемә: Мәрхәмәтленең егылуы – иң усал егылу.

• Credo quia absurdum est.

Турыдан-туры тәрҗемә: Ышанам, чөнки бу абсурд.

Чыганак: Тертуллиан

• Cui bono

Кемгә файдалы?

Чыганак: Цицерон, «Росций Америйлы яклау Нотыгыы», XXX, 84

• Cuique suum.

Турыдан-туры тәрҗемә: Һәркемгә үзенеке.

• Cum tacent clamant.

Турыдан-туры тәрҗемә: Дәшмәгәндә, кычкыралар.

D

• Damant, quod non intelegunt

Турыдан-туры тәрҗемә: Сүгәләр, чөнки аңламыйлар

Чыганак: Квинтилиан, «Ораторның белеме турында», X, 1, 26

• De mortuis aut bene, aut nihil

Турыдан-туры тәрҗемә: Мәрхүмнәр турында йә яхшыны, я бернәрсәне дә.

• Debes, ergo potes

Турыдан-туры тәрҗемә: Тиешсең, димәк, булдырасың

• Decipimur specie recti

Турыдан-туры тәрҗемә: Без дөресне күреп алданабыз.

Чыганак: Гораций, «Шигърият фәне»

• Docendo discimus

Турыдан-туры тәрҗемә: Белем биреп, белем алабыз.

• Dictum factum

Әйткән сүз – аткан ук.

• Dies diem docet

Турыдан-туры тәрҗемә: Көн көнне өйрәтә.

• Divide et impera

Турыдан-туры тәрҗемә: Бүлгәлә һәм хакимлек ит!

Чыганак: Гай Юлий Цезарь

• Dum docemus, discimus

Турыдан-туры тәрҗемә: Өйрәткәндә өйрәнәбез.

• Dum spiro, spero

Турыдан-туры тәрҗемә: Сулыш алам, өметләнәм., ягъни яшәгәндә һәрчак өметләнә.

• Dura lex, sed lex

Турыдан-туры тәрҗемә: Канун усал, тик ул канун

E

• Electa una via, non datur recursus ad alteram

Турыдан-туры тәрҗемә: Бер юлны сайлаган кешегә икенче юлдан китү тыела.

• Elephantum ex musca facis

Турыдан-туры тәрҗемә: Чебеннән фил ясыйсың...

• Errare humanum est, ignoscere divinum

Турыдан-туры тәрҗемә: Ялгышу – кешелек сыйфаты, гафу итү – илаһи сыйфат.

Чыганак: Цицерон

• Errare humanum est, stultum est in errore perseverare.

Кешегә хаталану хас, ләкин хата кылырга тырышу ахмаклык.

• Eruditio aspera optima est

Турыдан-туры тәрҗемә: Усал тәрбия – иң яхшысы.

• Est proprium stultitiae aliorum vitia cernere, oblivisci suorum

Ахмаклыкка чит кешенең кимчелеген күрү [һәм] үзеңнекен оныту хас.

• Et tu autem, Brute!

Турыдан-туры тәрҗемә: Син дә, Брут!

Чыганак: Гай Юлий Цезарь (Цезарь әйткән сүзләр, дип Шекспир санаган; Светоний («Илаһи Юлий», 82.2) Цезарьның грекча әйтүен тапшыра: бор.-грек. καὶ σὺ τέκνον — «Син дә, балам минем!»)

• Ex libris

Турыдан-туры тәрҗемә: Китаплардан

• Ex nihilo nihil fit

Турыдан-туры тәрҗемә: Бернәрсәдән дә бернәрсә дә бар булмый, яки бушлыктан бернәрсә дә барлыкка килми

Чыганак: Декарт

• Ex tempore

Ихтыяҗга карап.

• Exitus letalis

Үлем белән тәмамлану.

• Experientia est optima magistra

Тәҗрибә – иң яхшы укытучы.

F

• Fas est et ab hoste doceri

Турыдан-туры тәрҗемә: Дошманнан да өйрәнеп була.

Чыганак: Овидий, Метаморфозалар

• Feci quod potui, faciant meliora potentes

Турыдан-туры тәрҗемә: Булдырган кадәрен эшләдем, кем күбрәк эшли ала, эшләсен.

• Festina lente

Турыдан-туры тәрҗемә: Әкренләп ашык (Барысын да үз вакытында эшлә)

• Fiat lux!

Турыдан-туры тәрҗемә: Булсын Яктылык!

• Ferox verbis

Турыдан-туры тәрҗемә: Сүздәге батыр.

• Ferro ignique!

Турыдан-туры тәрҗемә: Ут һәм кылыч белән!

• Fiat justitia et pereat mundus

Турыдан-туры тәрҗемә: Гаделлек урнашсын [гадел хөкем кылынсын] вә дөнья җимерелсен!

• Fiat justitia ruat caelum

Турыдан-туры тәрҗемә: Гаделлек урнашсын [гадел хөкем кылынсын] һәм күк килеп төшсен!

• Finis coronat opus

Турыдан-туры тәрҗемә: Ахыр эшне таҗлый (Ахыр – эшнең таҗы)

• Fortiter in re, suaviter in modo

Турыдан-туры тәрҗемә: Тыштан каты, чынлыкта йомшак