Wp/yua/U máank’iinal ti’ Reyes Magos ti’ Tizimín

U máank’iinal ti’ Reyes Magos ti’ Tizimín, junp’éel ba’al súuka’an máata’ kada ja’ab Tizimin tu chik’inil u nojlu’umil Yucatán México. Ku ch’a’abtáan ta’al u méeta’al u cha’anil bey súuka’anil u méeta’al, beey yaax yanik u k’aaba’o’ yéetel le lela’ ku meyajta’al ti’ u winalil 28 ti diciembre ti 7 ti’ u wiinalil enero, lela’ jach ku chu’upul ten máako’ob. Ku taakpajal ya’abkach wakaxanaalo’ob, (u jach yaax meeyaj le kuuchilo’), koolnalo’ob, nukuch noj-najil meeyajo’ob yéetel maax ku méetko’ob meeyaj k’abil.

Úuchben tsikbal

Ti’ tizimine’ (maaya: u kúuchil kitam), le yuum Franciscanoso’obo’ tu meeyajto’ob, ichil u taanxel ja’abilo’ob XVI yéetel XVII (1563 – 1666), u iglesiail ts’áab u k’aaba’atej Santos Reyes, meetik u p’aatl “reyes magos” (tu iglesiail catolicae’ mixtáan u k’aajóoltik wa santos) ti’ u iglesiail yéetel le máako’ob kajakbalo’obo’, le mejen ochelo’ob yaan te’ kuuchila’ táasa’abo’ tu ja’abilo’ob XVI ti Guatemala. Tu súutukil le conventoa’ ka’aj u méeta’alo’ob tu k’iinil le colonia ku ya’ala’ala’, u yaax cha’anilo’ob méeta’abe’ ku méeta’al tu yaax k’iinil ti’ le ja’abo’obo’, lela’ ku ts’o’okol ti’ k’iinil 6 ti’ u wiinalil, k’iin ku paayalt’anta’al tumen ku tuukla’ale’ leti’ le k’iin ka’ k’uuch le reyes magoso’ te’ kaajo’.

Le’ ts’íibo’ ten le fraile Andrés Avedaño y Loyola, oojelta’ane’ tu maanal le k’iino’ob le peregrinacioneso’ tu laakal ja’abil ti’ maaya ka’aje’, a’ala’abti’obe’ k’a’ana’an u méetiko’ob u noj-k’iin le te’ k’ujo’ob yaano’ob te’elo’ , yaaxile’ yaan yuum cháak, (dios de la lluvia), yuum k’aax (dios del monte), yéetel yuum iik’ (dios del viento), yóok’ junp’éel kuuchile’ tu’ux ku k’ajbesa’alo’, tu k’iinil coloniae’, méeta’ junp’éel parroquia, ka’ k’uch le frailes catolicoso’obo’, k’e’ex u k’aaba’ le k’u’jo’ba’ , ka’ ts’aab ti’ob los tres reyes magos, ka’ tu xa’ak’tuba le k’u’jo’ba’.

Ti’ u chúmmbal le cha’ano’, u yuumilo’ob le nukuch ranchoso’obo’, ku múul ts’aik u wakaxo’ob ti’al u méeta’al máank’iinal vaquería yéetel ok’ot súuka’an u méeta’al, le noj máako’ob ilik le majnilo’ ku méetiko’ob le muuch’ ts’aa táak’ino’.

Le cha’ana’ tu ch’a’aj muuk’ tun biin u maan le k’iino’, xa’ak’paj yéetel le religiono’.