Wp/yua/Sisbichén

U kuxtal u kaajnalilo'ob sisbichen.

Úuchilake‘ mix máak yaan te' chan kaaja', chen báalche’ob yaani’, utsil loba’an, yaan nukuch che’obi‘, yaan jats’uts‘ u lool che’obi‘, u tsikbaltáal tumen juntúul nojoch máake‘ le chan kaaja‘ yaax kuxlaja’an máaki‘, je’ex bix u je’el mejen kaajobe, ma‘ jach ya’ab wiinik kuxlaja’ani‘, chen baale‘ yanchaj bix u paajtáal u kuxtalo’ob uts tumen ku metik bin u koolo’ob u ti’al u pajtal u jaanalo’ob, ku pak’iko’ob iis, iib, bu’ul, xi’im, ts’iin, k’uum, iik yéetel tu láakal le ba’al je’el u pajtal u kuxtal ich koole‘. Ken xiko’ob ich koole‘ ku taasiko’ob juncháach bu’ul, junkúuch naal, u ti’al u meetiko’ob u yocho’ob, tumen ka’ache‘ mina’an balo’ob ku konol jaantbil leti’ob pak’ik ba’ax ken u jaanto’ob. u yaalik le nojoch máako’ u nook’obe chen yéetel xiich’ ku meyajtiko’ob, yéetel xan le xibo’obo’ chen wíit’ ku ts’ako’ob, ti juntúul máake’ chen kats’áam u nook’ yaan, bey xan le mejen paalalo’obo’ tumen kaache’ jach maan óootsil máak.

Ka‘ache‘ mina’an u k’iwikij le chan kaaja‘, mix naajo‘ob meyajta’an yéetel paak’, chen mejen naajo’ob meyajta‘an yéetel xa’an ts’o’oke' ma‘ jach ya’abi‘.

Chen baale‘ le úuchilako‘ mix máak u yoojeel ts’íib, mix xook, chen junp’éel k’iine‘  le ka‘ k’uch le‘ españoles leti’ ka k’aaschaj yaaniko’ob tumen laaj tseel ti’ob tu láakal le bax yaan ti’obo‘, ts’o’oke‘ laaj alkatabo’ob tu’ux ku kuxtalo’ob, laaj bin u takubajo’ob, le kaaj luk’obo‘ mix máak p’ati‘ chen leti‘ le wíinko’ob k’uchobo‘, ka‘ kaaj u meyajta’al junp’éel u naajil k’uuj te‘ chan kaajo‘. Ka ma’an jabo’obe‘ ka ts’o’oksa’ab le naajil k’ujo‘ jach ts’uts, chen ba’ale k’uuch jump’éel k’iine‘, laaj luk‘ máak te chan kaajo‘ ka p’aat mix juntúul wíinik yaani‘, p’aat laaj loba’an katéen, mix máak ku chen k’iin te chan kaajo‘, le kaajnalo’ob kache‘ laaj bino’ob u meet u mejen naayo’ob ts’u‘ k’aax, chen ba’ale‘ le ka‘ tu yuubajo’ob mix máak yaan te chan kaajo‘ ka kaj u suuto’ob, le p’atalo’ob nats’take‘ laj suutnajo’ob tu’ux ka’ach yaax kuxlajano‘, le ka‘ tu yilajo’ob le nuxib naajil k’uujo‘ jak‘ u yóolo’ob. Le yaax máak k’uuch te‘ chan kaajo‘ tu yiilaj te‘ ichil le naaj meyajtano‘ yaan junp’éel nuxib mayakche‘ meyajta’an yéetel paak‘, yook’ole‘ te yaan juntúul balam jach jeta’an nojoch chilikbaal yook’ol le mayak’che’o‘. Bey tun úuchik u ka‘ kaxta’al le chan kaja‘, ka‘ maan k’iine’ ka‘ jo’op u ya’abtaal wíiniki‘. Te’ chan kaajo‘ yaan jump’éel ch’e’en jach maan nojochi‘ ma‘ jach naach k’iwiki, tu ba’paache‘ yaan u lool junp’éel orquidea u k’aba’e‘ sisbik (vainilla), leti‘ meetike‘ ka pa’at u k’aaba‘ sisbikch’e’en (en castellano sisbicchen o lugar de la vainilla), te‘ chan kaaja‘, beorae' ya'ab máak yaani', kex 1300 máako’ob. Ya’ab xan wíinik ake’ le’ u naajil k’uujo’ mejen mako’ob meetej tumen te’ yaan u yoochel juntúul chan máaki’, u jo’ole’ bey úuriche’ ts’o’oke’ yaan u xiik’ yéetel xan le u boonilo’ chika’an ts’o’ok u jach maan úuchtal meyajtak yéetel poolbil túunich, ts’o’oke’ jach maaran kaanal, yaan xan ka’akáach ma’ ts’o’oksani’. chen leti’ le nuxib naaj jach maan úuchben te’ chan kaaja’.

Beejla k’iina‘ laayli‘ u kuxtáal wíinko’obe’ yaane’ ku bino’ob ts’oon wa ch’uuk u ti’al u jaanto’ob, tak xan ku meetik u koolo’ob, sáamsamal le máakobo‘ ku bino’ob pi’saas tu koolo’ob yaane‘ ku metik kats’áak kool, yaane‘ kants’áak, junk’alsáap yaan ti jump’péel u taan u k’aan kool, le meyaj koolo‘ láakal ja’ab ku meetal, ichil u wi’náalil mayo yéetel junio ku yuchul pak’aal tumen te‘ suka’an u ts’aik ja’i‘. U ti'al u beytaal u jaantal le naalo' yaan u páata'al u wi'náalil septiembre. Le je’ela’ ku meetáal o jo’olbesajil tu láakal ba’al ku ch’abáal te’ ich koolo’ tumen yaan u yuumil kanantik, ken ts’o’ojke je’el u paajtáal u ch’abáal jaantbile’.

U jeel báal xane’ le xkoolelo'obo ku meetik u juch'o'ob, yaane' óoxmuut xi'im ku bisik juch'bil u ti'al u pak'achte’. Taak xan u ti'al u jaanlo'obe' ku chajko'ob kantúuk bu'ul wakex iib, beejla’ k’iina’ yaan xan le xkoolelo’obo’ ku chúuy k’aano’, tak ku chúuy huipilo’ob u ti’al u paajtal u yaantik u yiichamo’ob, yaano’obe’ ku k’eelko’ob xtop’ yéetel cacahuate, le je’ela’ ku konko’ob, 45 junwuuts’ cacahuate yéetel 75 junwuuts’ xtóop’, yéetel xan ku juch’ko’ob xa’ak’, a peso u konko’ob junwóol. Le paalalo’obo laaj ku xoko’ob tak xan le xiipalalo’obo’, chen wa jaytúul matech u bin naajil xook, yaan xane chichantako’ob chen jo’op u bisalo’ob ich kool meyaj.

Bey tun úuchik u kaajal u kuxtáal máak way chan kaaje, yéetel bey xan úuchik u ka’ kaxtáal yéetel u ts’abal u k’aaba’ sisbikch’e’en. Bey xan úuchik u kuxtáal máak way kaaje’ tak beejla’ k’iina’.