Wp/yua/Otomí wíinik

Otomí wíiniko'obo' ti' Mejikoo.

Otomí wíiniko'obo'

U tsook u tsol meyaj yóokol otomíoob (ich otomí t'aan; Ñhähñü). Toone' u múuch péenoon. T-xokaj biix u kuxtal otomío'ob kajakbaloob tu Noj kaajil Meexjiko, Hidalgo, Querétaro, Guanajuato, Veracruz, Puebla yéetel Tlaxcala. Ti le kiinooba' ma jach yaab otomíoob yaani, chéen 227,080 u túulul, u t'aano'obe' otomí, táan u bin u saatal u t'aano'ob, u nookoobe' jach óotsil, u j-xiibilo'obe' ku búu kintik sak eex, u x-chúupilo'obe' ku búu kintik sak nook yéetel loolo'ob jejeláas u boonilo'ob.

Chéen ichil tsekel luumoop kajakbalo'ob, jach ku beetik keeli yéetel u cheiloob chéen páakano'ob, tu káajaloobe minaan najil xookoo le beetike yaan u xíinbaloob tiaal kaa xiikoob xook ti uláak káaj naats tiob, uláak baale minaan xan sáasili, maalob já tiaal ukbil yéetel minaan xan u xúuchil´ob tuux ku tsaakal máako'ob.

U tiaal u kuxtaloobel ku ketlan kexkoob baaloob jee bix si, taan, lechuguilla yéetel tsaakankil xiiwoob. Tu kúuchil j-koonolobob u káaba tianguise ku manikoob keewel yéetel u tsootsel taman.

Jach óotsiloob tumen minaan tuux u meyajoob tiaal u náajaltikoob taakim, le beetik yaan u kanikoob u meyajil luum ken u chuk uukpeel jaab tile paalaloobo. Yoolal túun lela yaab ichiloobe ku binoob EE.UU. chéenbaa´le mix yéetel beyo laayli jach óotsiloobe beey xan yaab u beetaj óolajtaaloob.

Le otomíoobo ku tsaakikubaob yéetel xíiwoob beey xan yéetel u jail kuum (najayote) yéetel u le magueyo' (noj kij) ku beetiko'ob mezcal. Letiob chuyik u nookob cheen kabil beey xan le ku koonikoobo, ku tsonikoob xan baalcheob tiaal u jaamtoob beey xan tiaal u kokoobil.

Le úuchben tsikbaloobo ku yaalike sak tezcatlipoca u Ehecatl Quetzalcoatl (Kukulkaan) yuntsilil llk ku yáantikoob wa maalob u bisikubaob beex xan wa ku payalchiintikoob , beey túuno ku bin maalob tiob ken u beet u yaalakoob yéetel ken u beet u paakalo'ob.

Le otomio'ob kajakbaloob te Mezquitalo ku beetikoob baax ku yaalik u jalachiloob ku chinpooltikoob xan le noj aalmaj t'aano'. U kuxtalo'obe' jach jelaan ti le toono, tumen ti toone yaan: najil xookoob, u kúuchiloob tuux ku tsaakal máak, sáasil, maalob ja tiaal ukbil, teléfono, maalob najoob, jejeláas meyajoob yéetel uláak baalo'ob.

U kuxtalil otomiese jach talam tak bejlae yéetel ma maalob, k-tsíiboltike ka jaan anak junpéel maalob kuxtal tiob jeel bix toone'.