Wp/yua/Makech
Makech wa maaquech junp’éel k’aaba’ ich maaya t’aan jeets’el tu petenil Yucatán, Mexico, ti’ juntúul yik’il polígafo u noj ch’i’ibal le tenebroideoso’, u ch’i’ibal Zopheridae (Zopherus Chilensis Gray). Bey k’ajóolta’an mantats’ yéetel le k’aaba’ yucateco yik’il tumen u jejeláasil le ku chíikbesa’al ti’ le articuloa’ chéen tu baanda u lu’umil le yóok’olk’ab kuxa’ano’obo’.
Le ts’áaj ojéel ku ye’esbil borase’ junp’éel p’is óol meyajta’an yo’olal Investigacion de campo beeta’an tumen Miss yéetel Reyes Novelo tu mek’tan kaajil Sotuta, Yucatán.
U tsol ts’íibil le organismoa’
[edit | edit source]Le género, yáax tsola’an tu ja’abil 1832 tumen Gray, ku táakbesik 19 especieso’ob.
Lete’ jach nojoch especie ichil le generoo’. Ma’ táan u ye’esik wa yaan diformismo sexual ti’; jach p’aatal sáasil, ts’o’ok u yila’ale’ le ejemplares maas chichantako’, u xiibil ba’alche’ yéetel le maas nuukilo’obo’ u ch’uupil ba’alche’ob. Tu ts’ookil u kuxtale’ ku k’uchul 7 cm u chowakil; u boonile’ cenizo, yéetel bey u wáawayil cafee’, bey i’ixkil tuláakal u yóok’ol u paache ts’áab ti’o’. U poole’ yaan ka’apéel u mejen máats’ab naats’ ti’ u chi’. Yaan ka’ap’éel u yooko’ob táanil yéetel kanp’éel pachili’.
Tu’ux ku ch’íijil yéetel tak buka’aj lu’umkab u ch’a’amaj
[edit | edit source]Jach je’el u béeytal u kaxta’alo’ob tu báak’pachil u kuchkabilil Huhí tu noj kaajil Yucatán.
U binbal k’iine’, jach k’a’ana’an utia’al u jejeláasil u yik’ilil yóok’olkab kuxa’ano’ob ti’ le lu’umo’oba’, k’íinal –ch’uul lu’um ku yantal junp’éel temperatura tak 27.5 C u binbal ja’abo’ob, 1000mm kéen jach tóosok kaada ja’ab yéetel ku k’uchul u búulul tak 21 m tu ka’alil k’a’anáab. U meyajo’ob áak’abe’, le organismoso’oba’ ti’ yano’ob te tu’ux k’ajóolta’an yaan junkúul che’ kimen tu noj ts’u’ k’áaxi’.
Ya’ab u jejeláasil le yik’ilo’oba’ u t’ojmajubaob ti’ tuláakal yóok’olkab; óol tuláakalo’obe’ mix táan u kaniko’ob líik’il yéetel ya’abo’obe’ kóomtak u xiik’o’ob yéetel k’aastak, le beetike’ u páajtalil utia’al u t’it’ikubaobe’ xula’an yéetel mix táan u páajtal ti’ob u máasik u xuul le lu’umo’obo’; le je’ela’ ts’o’ok u beetik u ch’íijil ya’ab endemismos yéetel ich kúuchilo’ob p’is meeta’an chéen utia’al u t’it’ikubaob kaxta’an utia’al u ch’íijilo’ob. Lela’ chéen je’en bix u tsikbalta’al makech tu petenil Yucatán.