Wp/yua/Káan ik'ti'ilil

Káan ik'ti'ilile' jump'éel péektsil jach tajan úuch káajak ichil u ch'i'ibal Maaya kaaj. Ku ya'akik Alfonso Lacadena u jach úuchbenil ts'íib ka'axta'ab tu'ux ku k'a'abetkuunsa'al u chíikule', woja'an ti' jump'éel póolbil tuunich beeta'an tu kaajil ku k'aaba'tik Placa de Dumbarton Oaks (según dibujo de L. Schele), tu'ux yaan u ja'abil 120 d.C. Tu láak' junxóot' le ts'íiba' ku chíikpajal xan bix u ya'alik Lacadena, le Káan ik'ti'ililo' jump'éel meyaj ts'o'ok u ch'aktik u p'e'enkech ja'abilo'ob u k'ajlayil Maaya kaaj yéetel xan ku chíikpajal ichil u ya'abil u jejeláas kaajilo'ob wáa péepetlu'umilo'ob u ch'i'ibal. Beytúuno', yaan k-a'alike', Káan ik'ti'ilile', ichil u bin u máan ja'abo'obe', ts'o'ok xan u bin u táantanjatsta'al bix u ts'íibta'al, bix u ts'óolol u t'aanil, ba'ax u beelal wáa bix u táakpajal ichil u kuxtal Maaya kaaj. Le u ts'ook tuukula' min leti' u jach nojba'alil ba'ax u beelal ku beeta'al Káan ik'ti'ilil ich Maaya t'aan; ba'ax u beelal. Kex tumeen yaan u jaatsalo'ob bey je'ex jets'a'anil ich kastlan t'aan je'el bix ik'ilt'aan, táanpopolt'aan yéetel balts'ame', najmal u ya'ala'al ma' chen le óoxjaats yaana'a', yaan u láak'o'ob je'el bix k'aay ichil le jach suuk u beeta'alo', yéetel u láak'o'ob ts'o'ok u sa'atal u k'aaba' ichil u éek'oche'enil u k'ajlayil Maaya kaaj, je'el bix káansíija'anil, uukt'aan, jujubkáan, bo'obat t'aan, suuyuat'aan, k'ujilkáan, k'uyemt'aan, k'ajlay, weeyilkáan, tuus wáa u láak'o'ob.

Yaan u káajal k-a'alik u jela'anil Káan ik'ti'ilil ti' chen tsikbale', le' u ts'ook jump'éela' leti' le ku k'a'abetkuunsik kaaj je'el bix suukil u t'aan utia'al u ts'áak ojéeltbil, na'atbil, ch'a'anu'ukbil, wáa u káatchi'itik wa ba'ax k'a'abet ichil u kuxtale'. Le Káan ik'ti'ilil túuno' yaax jump'éel u jela'anile' tumeen le máax beetiko' ma' táan u tsikbal yéetel mixmáaki', ku ts'o'okole', bey je'ex u ya'alik Lacadenao' sijnal tu tuukul "...u yóolili' u jats'utskuuns bix a ya'alik ba'ax ku ya'alike'", beytúuno' jach ku yéeyik ba'axo'ob t'aanil ken u nup yéetel u láak' utia'al ka juumnak jats'uts, wa utia'al u kaxtik yaanal bix u ya'alik wáa ba'ax, je'ala'n ti' je'el bix wáa chen táan u ts'áak ojéetbil wáa ba'axe', wáa je'ela'an ti' je'el bix wáa chen táan u tsikbale'. Le je'ela', le u kaxta'al bix u jats'utskuunsa'al bix u ya'ala'al ba'ax ku ya'ala'alo', leti' beetik u k'aaba'tik Káan ik'ti'ilil. Yáax junjaats ken kch'a'achi'ite' leti' le ku k'aab'tik ik'ilt'aano'. Lela', u yáax chíikule', kóomtak u t'aanil, yaank'iine' juntakáalili' bix u káajal u t'ot'o'olale' ku k'áalal yéetel tuukulo'ob kex tumeen jela'antake', le tuukulo'ob k'alika' yaan ba'al u yila'al jump'éel yéetel u láak'i'. Ich kastlant'aane' ku ye'esa'al beya':

A + B A + B1

TZUTZ-ma 8-PIK TZUTZ-ma 4-WINIKHAB'-ma tzutz[o]'m waxak pik tzutzfo]'m kan winikha'b'

Ich le maaya t'aan kt'anik bejla'a bey u ts'íibta'ala':

Ts'o'ok u máan wak piik (ja'abo'ob)

Ts'o'ok u máan kanwíinik ja'abo'ob

Utia'al u ch'a'anu'ukta'al bix unaj u na'ata'ale':

A + B

A + B1

Ts'o'ok u máan (A) wak piik (ja'abo'ob) (B)

Ts'o'ok u máan (A) kanwíinik ja'abo'ob (B1)

wak piik (ja'abo'ob) (B) 8 mil ja'abo'ob

kanwíinik ja'abo'ob (B1) kan = 4 X wíinik (20) = 8 mil

Chen ku ya'ala'al yéetel u jeel t'aan jump'éelili' tuukul