Wp/yua/Janal pixan

Janal pixan

Káastlan t'aan: Día de muertos o alimento de los espiritus.

Tu kajtalil Actuncoje’, ya’ab u jkajnáalilo’obe’ suuka’an u k’iimbesiko’ob u k’iinil le kimeno’obo’. Le je’ela’ ku máak’anta’al juntéen ti’ jump’éel ja’ab, tumen kex wa ts’o’ok u jelpajal bix u máak’anta’ale’, láayli’ suuk u beeta’ale’.

Le k’iinilo’ob je’ela’ ku káajal u k’iimbesa’al kéen ookok u wíinalil octubre, tumene’ le jkajnáalo’obo’ ku káajsik u míistik u solaro’ob, tu yo’osal beyo’ kéen k’uchuk le pixano’obo’ yaan u yiliko’ob jats’utsil le najobo’; le túun xan beyo’ je’el u yiliko’obe’ yéetel ki’imak óolal ku k’a’amal u beelo’ob.

Le mejen paalalo’obo’ ku máak’antik u báaxalo’ob le ku ya’ala’al “papagallo”o’; le je’ela’ séeb u meyajta’al. Ku ya’ala’al túune’ le mejen paalalo’obo’ ku báaxtiko’ob le papagalloo’ utia’al u yéensiko’ob le pixano’obo’, tumen ken u na’akso’obe’ jach ku ka’analtal, ts’o’okole’ ku yéensiko’ob tu ka’atéen. Le túun ken u yéenso’obe’, páa’te’ bin u yéemel yéetel le mejen pixano’obo’. Le báaxal je’ela’ jach suuk u báaxta’al tumen le mejen paalalo’ob te’ mejen kajtalo’obo’.

Tu k’iinil 30 ti’ octubree’ le ko’olelobo’ ku p’o’iko’ob u pisoil u najilo’ob, ku ja’ik u k’áanche’ob yéetel u mayakche’ob, yo’osal u páajtal u máak’antiko’ob u altaro’ob; leti’ beetik túune’ ku jats’utskíintiko’ob ichil u naayo’ob utia’al u páa’tiko’ob u beel le santo pixano’obo’. Le túune’ 31 ti’ octubreo’ u k’iinil u k’uchul le mejen pixano’obo’; ku máak’anta’al túun u payalchi’il ti’ leti’ob. Ti’ ja’atskab k’iine’ ku jóok’sa’al táamali’, chukwa’, ch’ujuk waaj, nal, sa’, ba’ale’ yaan xan máake’ chéen jump’íit uk’ul ku jóok’sik yéetel ch’ujuk waaj. Le túun xan le mayakche’o’ ku jats’utskíinta’al u yóok’ol, tumen k’a’ana’an u ts’aabal u jejeláasil nikte’i’; ku t’a’abal xan kamp’éel kibi’, ku ts’aabal junluuch ja’i’, yéetel jach páaybe’en xan u ts’aabal jump’éel u je’ kaaxi’, tumen ku ya’ala’ale’ ku náaysik u yóol le k’aak’asba’alo’ ka páajchajak u náats’al le pixano’ob u náajalto’ob le ba’ax jóok’san ti’ob yóok’ol le mayakche’o’. Tuláakal le ba’alo’ob ku jóok’sa’al je’el bix le chukwa’o’, le ch’ujuk waajo’ yéetel le sa’ ti’ luuch ku ts’aabalo’, kéen láaj jóok’sa’ak le ba’alo’ob te’ mayakche’o’ ku máak’anta’al túun u payalchi’il; kéen ts’o’okoke’ ku t’o’oxol tuláakal ti’ le máax jbino’ob te’ payalchi’o’.

Ku máak’anta’al uláak’ payalchi’ yéetel jump’íit jaanal. Ti’ le je’ela’ ku jóok’sa’al le ba’ax ka’ach jach suuk u jaantik le máax kimeno’, je’el bix le pucheroo’, chakbil kaax, mukbil kaax, escabeche yéetel uláak’ janalo’ob.

Tu yáax k’iinil le noviembreo’ ku máak’anta’al payalchi’ ti’ nukuch máak kimen; ku máak’anta’al ja’atskab k’iin yéetel uk’ul. Ku jóok’sa’al yóok’ol mayakche’ jump’íit sa’, chukwa’, táamali’, ch’ujuk waaj, chakbil nal yéetel uláak’ ba’alo’ob. Kéen ts’o’okok u payalchi’il le ja’atskab k’iino’ ku t’o’oxol le ba’ax ku jóok’sa’alo’, ku ts’o’okole’ ku káajal túun xan u máak’anta’al le jaanal kun jóok’sbil táanchumuk k’iino’. Utia’al le payalchi’ je’ela’ ku máak’anta’al u jejeláasil janalo’ob, je’el bix mechado, puchero, píibil k’éek’en, boxbuut’, mukbil kaax wa ujeel ba’alo’ob ka’ach suuk u jaantik le máax kimeno’. Kéen ts’o’okok le payalchi’o’ bey túun u ts’o’okol le u yáax jaatsil le meyaja’ tumene’ ku máak’anta’al xan u biixil wa u octabail.

Tu ka’ap’éel k’iinil noviembree’ u k’iinil túun xan u bin xíimbaltbil le kimeno’ob te’ sementerioo’. Kéen xi’ik máake’ ku bisa’al u jejeláasil nikte’, bey xan beladora yéetel kib; yaan k’iin túun xane’ le Padreo’ ku bin u payalchi’it jump’éel misa te’ kúuchilo’. Le biixo’ ku máak’anta’al tu k’iinil 07 ti’ nobiembre utia’al mejen paalalo’ob. Ku máak’anta’al u payalchi’il ja’atskab k’iin yéetel jump’íit uk’ul, beyxan ku máak’anta’al chúumuk k’iin yéetel wa jayp’éel xp’iich. Le je’elo’ ku bisik xpéeron yéetel tsajbil bak’. Le 08 ti’ nobiembreo’ ku máak’anta’al payalchi’ utia’al nukuch máak, ba’ale’ ti’ le je’elo’ ku máak’anta’al xchachakwaaj. Utia’al le biixo’ ku jóok’sa’al u jejeláasil u yich pak’áal je’el bix xchina, toronja, ja’as yéetel uláak’ ba’alo’ob suuka’an ka’ach u jaantik le kimenobo’. Le nukuch máako’obo’ wa suuk ka’ach u káaltalo’obe’ ku jóok’sa’al u yo’och áaniso’ob yóok’ol wa yáanal le mayakche’o’. Ti’ le biixo’ ku t’a’abal kib jejeláas u boonil. Utia’al mejen paalale’ ku t’a’abal chak kib, ya’ax yéetel k’an. Ti’ nukuch máake’ box kib ku t’a’abal. Tu yáak’abil 08 ti’ nobiembree’ suuka’an u tsoolt’abta’al kib te’ tu jool le najo’obo’ utia’al bin u sáasilkuunta’al u beel le pixano’obo’ yo’osal beyo’ ka náats’ak u máat u biso’ob le ba’ax jóok’sa’ab ti’obo’.

Tene’ kin wilike’ le je’elo’ jump’éel ba’al jach táaj ma’alob yéetel k’a’ana’an k máak’antik yo’osal ma’ u tu’ubul, bey xan k’a’ana’an k jach k’áatik bix u máak’anta’al ka’ach úuchil, tumen beyo’ ma’ u sen jelbesa’al u beeta’al.