Wp/yua/Iipíil

iipíil

Káastlan t'aan: huipil

«Huepil» redirige aquí. Para la localidad chilena, véase Huépil.

Huipil (en náhuatl: huipilli, ‘blusa o vestido adornado’)^?, ku k'aaba'ta'al iipíil ich maaya t'aan tu petenil Yucatán, lela' u chowak búuk ko'olel chuya'an yéetel jejeláas u boonlil. U ya'abil u téenele' loolo'ob, nikte'ob, ch'íich'o'ob wáa ba'alche'ob ku chu'uyuli'. Lela' u búuk u ko'olerlilo'ob México yéetel Centroamérica.

Bixij

Jach ya'ab u jejeláasil yaan tu Nojméektanlu'umil México, tumeen tuláakal u jejeláasil nojch'i'iballilo'obe', jela'an xan bix u beetik u búuk. Ba'ale' u ya'abile', chen bey jump'éel chowak búuk nup'a'al u tséelo'ob yéetel sakalta'an wáa chuya'an jeleláas bixij. Tu petenil Yucatáne', ka'ach úuche' lela' chen jump'éel júujkab nook bona'an wáa sakalta'an, ku ta'akal ka'ach tumeen xiib yéetel ko'olel, ba'ale' jujump'íitil ka'aj bin u p'áatale', le iipíilo' jump'éel chowak búuk ko'olel ku lechtal tu keléembal tak jump'íit yóok'ol wáa tak yáanal u píix. U kaalil, le ku lechtal tu keléembal yéetel yokile', chuya'an yéetel loolo'ob, nikte'ob, ch'íich'o'ob ba'alche'ob wáa jejeláas amayo'ob, jejeláas xan u boolilo'ob. Lela' ku chúukbesa'al yéetel u láak' jump'éel búuk ku k'aaba'tik piik, ku bin yáanal le iipíilo', ku k'axik tu nak' ko'olel ku tíip'il tu yokil yéetel jump'íit asab chowakil, tu p'iis utia'al u chíikpajal xan jump'éel sak jiit' wáa chuuy ku bisik tu kaabalil.

Jump'éel u jach ki'ichkelemil, chen ku ta'akal utia'al noj k'iimbesaje', ts'a'ab u k'aaba' ich kastlan bey ternoe'. u jela'anil ti' le iipíilo', tumeen lela' ya'ab u téenele' u chuuyil u kaalile' chen ku ta'ak'al le juntséel ku bin tu kaalilo', ku ts'o'okole' ku p'áatal lechtal, yéetele' u chuuyil u yokile' ku tsa'ayal yéetel jump'éel sak yéetel sáask'ale'en chuuy. U piikil xane', tu jeel u bisik chen jump'éel sak chuuy tu yokile', lela' ku chu'uyul jejeláas u bonlil jach je'el bix chuya'anil le iipíilo', ku ts'o'okole' ku bisik u sak chuuyil u chi', ba'ax beetik u k'uchul u chowakil tak tu kaal u yook máax takik.

ku ya'ala'ale' le bin ka'aj k'uch sak wíiniko'ob siglo XVIe', u búuk le ko'olelo'obo' chen bin bey jump'éel piik'e', chen ku k'axik tu t'e'et'e' kin pixik tak kaabal ti' u píix. Tu t'e'et' tak tu keléembale' mina'an bin u búuk, ba'ale' le aj k'iino'ob taalo'ob yéetel le sak wíiniko'obo' ku ya'aliko'obe' lela' jump'éel ba'al jach su'tsil yéetel ma' unaji' wáa k'eban, ka' tun bin tu beeto'ob u k'exbesik bix u búukankil ko'olel, ka' tu pixajuba'ob tak tu keléembal utia'al ma' u yila'al u yiimo'ob. Le túumben nook' tu tako'ob utia'al u pixik u tseemo'oba', leti' le k'aaba'ta'al guaypil wa güipil, jump'éel t'aan ku taal ti' nahuatl t'aan ku ya'ala'al huipilli. Le úuchben nook' ikil u búuktikubáa ka'ach le ko'olelo'ob ichil jejeláas ch'i'ibalo'ob wey tu nojméek'tanlu'umil Méxicoe', chen juntiich' chowak nook' ku sakalta'ale', ku wu'uts'ul tu chúumuk yéetel ku núup'chuyta'al tu tséelo'ob, chen ku p'a'atal u joolil utia'al u jupik tu wíinklal, u jóok'sik u k'abo'ob yéetel u yooko'ob. Ku ya'ala'ale' ka'ach úuch ka'aj káaj u jats'utskuunsa'al le chen saknook' ku sakalta'alo', káaj bin u yi'it'il ichil u jejeláas k'u'ukmel ch'íich'o'ob jats'uts u boonlilo'ob.³ Diego López de Cogolludo, ichil u noj ts'ìib Historia de Yucatán, ku t'aan tu yóok'lal le iipìilo'.⁴