Wp/wls/Niu Kaletonia
| Niu Kaletonia | |||
| |||
.svg)
| |||
| Kolomu'a: | Niumea | ||
Ko Niu Kaletonia (Nouvelle-Calédonie i te lea fakafalani, New Caledonia i te lea fakapilitania) ko he fenua e tu'u i te Moana Pasifika pea e tafa ki 'Ositalalia i te uesite mo Vanuatu i te esite. E lau ki te 18.576 km² tona lahi.
Ko te motu lahi e tahi (Grande Terre) mo motu liliki (île des Pins, Maré, Lifou, Tiga, Ouvéa, Bélep) ae e nofo ai tafito te haha'i.
Ko te kolo mu'a o Niu Kaletonia ko Niumea (Nouméa i te lea fakafalani).
Tona pule'aga
[edit | edit source]Ko Niu Kaletonia e ko he fenua e fakalogo ki Falani pea ko tohi lao o te 'aho 5 o Maio 1998 e ina fakahinohino te vaevae o te 'u koga fakapule'aga e taki e te pule'aga falani mo te 'u koga e pule ki ai te pule'aga niu kaletonia.
Kua fakatu'utu'u i te tohi lao o te ta'u 1998 ke fai he vote fakafehu'i ki te kaiga o Niu Kaletonia o 'uhiga mo te liliu a te fenua ke pule'aga faitaliha. Ne'e fai te 'uluaki vote i te 'aho 4 o Novepeli 2018 pea e mahino mai ne'e fakafisi nātou ki ai. Hoki toe hoko he thai vote o 'uhiga mo te pule'aga faitaliha i te 'aho 6 o Sepetepeli 2020.
Tona haha'i
[edit | edit source]I te faka'au'au fakapule'aga ne'e fai i te ta'u 2019, ne'e lau ki te toko 271.407 te kaugamāliē o te haha'i e ma'uli i Niu Kaletonia.
Ko te haha'i melanesia ne'e 'uluaki ma'uli i te fenua e higoa ko te kau Kanak pea e lau ki te 39.1% tanātou kaugamalie.
Talu mai te tau mai a te kau Falani ki Niu Kaletonia pea toe omai mo 'ihi atu lanu o fakahaha'i te fenua o hage lā ko te kau papalagi mai Eulopa (27.1% o te kaugamāalie), te kau 'Uvea mo Futuna (8.2%), te kau Tahisi (2.1%), te kau Savane (1.4%), te kau Vanuatu (1%) mo 'ihi atu lanu.
Tona ma'uli faka'ekonomika
[edit | edit source]E kau Niu Kaletonia ki te 'u fenua ae siasia'a tonātou ma'uli faka'ekonomika pea ma'u pa'aga i te Pasifika. Ko tona 'uhiga he koloa tafito te fenua ki te nikele, lahi tana 'u fa'ahiga gaue fai koloa pea toe ma'uhiga mo te tokoni pa'aga e fai mai ki ai e te pule'aga falani.