Wp/wls/Mata'afa Fagamanu

E mahino mai te hisitolia o Ha'amoa, ne'e hake ai te lotu katolika i te ta'u 1842, 'uhi ko te tama hau ko Mata'afa Fagamanu.

I te temi mu'a, ne'e tafea te vaka a Mata'afa o tau ki 'Uvea nei i te temi ae ne'e afio ai ia Lavelua Vaimu'a. Ne'e fakatalitali lelei pe te folau a Mata'afa e Lavelua pea taupau nātou e tona afio. Ne'e toe fakagafua e Lavelua te liliu a Mata'afa mo ona haha'i ki Ha'amoa.

Pea tau mai leva te lotu katolika ki 'Uvea nei pea papitema'i ia Lavelua mo 'ona haha'i. Ne'e fekau leva e Patele Pātaio ke toe fakamafola te lotu ki Ha'amoa o folau ki ai patele falani e lua i te ta'u 1842. Ne'e ave e naua kia Mata'afa he tohi a Lavelua ne'e ina kole ai ke haofaki e ia te 'u matu'a tapu i Ha'amoa.

Ne'e kua kau Mata'afa i te lotu mai Pilitania pea ne'e faigata'a foki ki ai hana fetogi lotu. Kae 'uhi ko tana ma'ua mo faka'apa'apa kia Lavelua, ne'e ina tali lelei pe leva ke fakamafola te lotu katolika i tona fenua pea ina fekau tana 'u 'aliki ke nātou haofaki te 'u pātele mai 'Uvea. Ne'e papitema'i Mata'afa i te ta'u 1846 o toe muli ki ai 'ana haha'i fakalogo.

Ne'e ko Mata'afa ne'e nofo mo te tu'ulaga fakahau o Ha'amoa lolotoga te temi a te kau Siamani. Ne'e ma'uhiga 'aupito te famili Mata'afa i te hisitolia o te fenua mai tona 'uhiga ae ne'e nātou taki Ha'amoa ki te pule'aga faitaliha.

I te 'aho nei, kei ma'u tu'ulaga te fāmili i te pule'aga ha'amoa. Ko Fiamē Na'omi Mata'afa e pule kolo fafine i Lotofaga pea e toe 'uluaki minisi o Ha'amoa. Ne'e fakatalitali e tana kolo te folau a te kau 'Uvea mo Futuna ne'e kau ki te fakahaoga faiva o te Pasifika i te ta'u 1996.

Matapuna

• Lagaga : a short history of Western Samoa, Malama Meleisea et al. ; USP, Suva, Fiji, 1987.

• Mata'afa Iosefo Laiufi (1832-1912) and court, Thomas Andrew; photographer; 1890s, Te Papa Museum, Wellington, NZ