Wp/wls/'Uvea mo Futuna

'Uvea mo Futuna
Kolomu'a:	Matāʻutu

Ko 'Uvea mo Futuna ko he telituale o Falani i te moana Pasifika, i Polinesia. Ko motu e tolu : 'Uvea, Futuna mo Alofi.

Ko te'u lea fakafenua o 'Uvea mo Futuna ko te lea faka'uvea i 'Uvea mo te lea fakafutuna i Futuna. Ko te lea fakapule'aga o te telituale ko te lea fakafalani.

Hisitolia

Wp/wls/Hisitolia o 'Uvea mo Futuna

Pāki o 'Uvea ne'e fai e Kapiteni Samuel Wallis i te ta'u 1767.

Pāki o te matātai o 'Uvea ne'e fai e Kapiteni James Cook i te ta'u 1773.

Kolo o Talietumu

Temi mu'a

Ko te 'uluaki ma'u o 'uhiga mo te fakahaha'i o te 'u motu aeni ko te 'u mo'i ga'asi 'ipu o te fa'ahiga Lapita ne'e ma'u ai mai te 'u ta'u 850 ki 800 ia mu'a o Kilisito. Ne'e faka'aoga'i te 'u motu ko he 'u taulaga vaka māhani i te vaha o Fisi mo Ha'amoa. Lolotoga te temi ne'e nonofo ai te kau Toga i te 'u sekulo 15 mo 16, ne'e kehe te tali o nātou i te 'u motu: Ne'e taupau e Futuna tanātou 'aga'ifenua mai te temi mu'a kae fetogi te ma'uli fakafenua o 'Uvea mai tana lea ki tana 'u aga fakafenua. Ko te 'u 'uluaki haha'i ne'e nonofo i te 'u motu ne'e fakatu'u kolo, faitoka mo 'ala. Kua te'ite'i maumau fuli i te 'aho nei kae kei tu'u fakalelei 'ihi. E mahino mai te talatuku mo te 'u fekumi fakasienesia ne'e nofo'i te 'u kolo 'aena e te kau Toga o nātou toe fetogi mo tona fa'u. E toe fakamanatu i te talatuku te faifolau faka'āfea i te vaha a Futuna mo Ha'amoa, ha'u'aga aia a te kau Futuna.

Tau mai a papālagi

Ne'e 'uluaki fakatu'u Futuna i te 'u mape 'eulopa e Willem Schouten mo Jacob Le Maire lolotoga tāna fai folau fakamālamanei i te ta'u 1616. Pea ne'e nā higoa'i te 'u motu ko Hoornse Eylanden ko he fakamanatu o tana kolo ko Hoorn i Holania. Ne'e fakaliliu te higoa i te lea fakafalani ko Isles de Horne. Ko te motu o 'Uvea ne'e fakahigoa ki te kapiteni pilitania ko Samuel Wallis, 'uhi ko tana fakalaka ai i te ta'u 1767 hili tana folau ki Tahisi. Ne'e ko Wallis ko te 'uluaki papālagi ne'e tau fenua ki Tahisi. Ne'e ko te 'u 'uluaki papālagi ne'e omai ki 'Uvea mo Futuna ne'e ko te 'u pelepitelo falani i te ta'u 1837, o hake mai ai te lotu katolika ki te fenua. Ko Petelo Sanele ne'e fakamo'oni i te ta'u 1954 ke liliu ko te sagato hūfaga o te motu o Futuna pea mo te Pasifika kа̄toa.

I te 'aho 5 o Apelili 1842, ne'e kole e te 'alikihau mo te kau pelepitelo ke malu'i 'Uvea e Falani, hili te 'u tokakovi ne'e fakahoko i te fenua. I te 'aho 5 o Apelili 1887, ne'e fakamo'oni e te fine'aliki o 'Uvea ke liliu tona pule'aga ko he fenua e malu'i e Falani. Ne'e toe fakamo'oni e te 'u 'alikihau o Sigave mo Alo he tohi lao ke malu'i ai mo Futuna e Falani i te 'aho 16 o Fepualio 1888. I te temi aia, ne'e fakatapiki ai 'Uvea mo Futuna ki te koloni falani o Niu Kaletonia.

I te ta'u 1917, ne'e faiga'i ke liliu te 'u pule'aga hau o 'Uvea, Sigave mo Alo ko he koloni falani e fakalogo ki Niu Kaletonia kae ne'e mole fakamo'oni te koga e te Sena o Falani.

Lua ta'u fakamālamanei

Te kau solia amelika i Gahi i te ta'u 1942.

Lolotoga te 2 ta'u fakamа̄lamanei, ne'e 'uluaki fakalogo mu'a te lesita Léon Vrignaud mo te epikopo Alexandre Poncet ki te pule'aga o Vichy pea tau mai leva te mа̄nua o Falani faitaliha mai Niumea i te 'aho 27 o Maio 1942 o fetogi leva te nofo a 'Uvea. Ne'e tau mai te kau solia amelika ki 'Uvea nei i te 'aho 28 o Maio 1942 o toko 6,000 ape.

Telituale falani

I te ta'u 1959, ne'e vote'i ai e te kaiga o 'Uvea mo Futuna ke liliu te fenua ko he telituale falani, o fakamo'oni leva e te tohi lao o te 'aho 29 o Sulio 1961.

I te 2005, ne'e faiga'i e 'ihi ke fakahifo te 50 hau o 'Uvea ko Tomasi Kulimoetoke II, 'uhi ko te hola a tona mokopuna o nofo i Sagato Soane kae kumi ke ta'ofi e te kau salatamu, hili tana fakamau'i ke pilisoni e te fale fakamau. Ne'e tokakovi ai leva te fenua he ne'e loto e 'ihi ke fakalogo ki te lao o te lepupilika kae fakafisi ki ai 'ihi atu ne'e fia tuku ki te fakamau'i fakafenua o te koga. Ne'e manuka Lavelua Tomasi Kulimoetoke i te 'aho 7 o Maio 2007 pea putu te fenua lolotoga mа̄hina e ono. Ne'e tapu te tа̄laga ki tona fetogi lolotoga te temi putu. I te 'aho 25 o Sulio 2008, ne'e fakanofo ai Kapeliele Faupala ke hau logo lа̄ te fakafisi a 'ihi kutuga ki ai. Ne'e fakahifo Lavelua Faupala i te ta'u 2014. I te ta'u 2016, ne'e fakanofo hau e lua i 'Uvea: Patalione Kanimoa i Sagato Soane mo Tominiko Halagahu i Fitugamamahi. Ne'e fakanofo Lino Leleivai o Tuiagaifo i Alo o ina fetogi ia Filipo Katoa ae ne'e fakafisi ki te tu'ulaga. Ne'e fetogi e Eufanio Takala ia Polikalepo Kolivai i te tu'ulaga hau i Sigave. Ne'e folau mai ki Futuna mo 'Uvea ia te pelesita falani o te temi aia ia François Hollande i te ta'u 2016.

Pule'aga mo lao

Ko pule'aga hau e tolu o te telituale: 'Uvea i te motu o 'Uvea, Sigave i te faha'i hihifo o te motu o Futuna, mo Alo, i te faha'i hahake o Futuna mo te motu lāvaki o Alofi (ko 'Uvea pe e toe vahe ki palokia e tolu):

Pule'aga hau   Palokia	Kolo tāfito	Lahi (km2)	Haha'i 'Ahi'ahi 2003	Haha'i 'Ahi'ahi 2018	Faka'alu'alu 2003-2018	Kolo
'Uvea
Uvea (Wallis)	Matāʻutu	77.5	10,071	8,333	−17.3%	21
Hihifo ("west")	Vaitupu	23.4	2,422	1,942	−19.8%	5
Hahake ("east")	Matāʻutu	27.8	3,950	3,415	−13.5%	6
Mu'a ("first")	Mala'efo'ou	26.3	3,699	2,976	−19.5%	10
Futuna
Sigave (Singave)	Leava	16.75	1,880	1,275	−32.2%	6
Alo	Mala'e	47.5	2,993	1,950	−34.8%	9
Total Futuna	Leava	64.25	4,873	3,225	−33.8%	15
Overall total	Matāʻutu	142.42	14,944	11,558	−22.7%	36

Ko te kolo mu'a o te telituale ko Matāʻutu i 'Uvea. 'Uhi ko te fakalogo a te 'u motu ki Falani, e pule'i e te tohi lao tāfito o Falani o te 'aho 28 o Sepetepeli 1958 pea lava vote te haha'i fuli o 'Uvea mo Futuna kua ta'u 18. E fai te vote fakapelesita i te ta'u nima fuli; ko te kōvana e fili e te pelesita o te lepupilika o fakalogo pe ki te minisi o te loto fenua; ko te pelesita o te falefono fakatelituale e vote'i e te kau fono o te falefono. Ne'e hoki 'osi atu nei te vote fakatelituale i te 'aho 19 o Malesio 2022.

I te ta'u 2022, ko te pelesita o te lepupilika falani ko Emmanuel Macron pea e fakafofoga i te fenua e te kōvana ko Hervé Jonathan. Ko te pelesita o te Falefono fakatelituale ko Munipoese Muliki'aka'aka talu mai te 'aho 25 o Malesio 2022. Ko te fono taki o te telituale e kau ki ai te 'u 'alikihau e tolu ('aliki hau o te 'u pule'aga hau e tolu) mo te toko tolu ne'e fili e te kōvana o fakalogo ki te falefono fakatelituale.

Ko te 'u pule'aki o te telituale e to'o e te kau fono 20 o te Falefono fakatelituale o 'Uvea mo Futuna. E vote'i nātou e te haha'i ki loto pea e kau ki te fono ta'u e nima. E toe fakafofoga 'Uvea mo Futuna i te Sena e te senatē pea i te Fono fakatepite o Falani e te tepitē.

Ko te fakamau o te 'u koga mamafa o hage ko te fai fakapō e fai pe o fakalogo ki te lao falani e te fale fakamau o Matā'utu; pea e fakahoko atu te 'u tagi ki te fale fakamau lahi o Niumea i Niu Kaletonia. O 'uhiga leva mo te 'u koga e siasia'a, e fakalogo pe ia ki te potu o te kau 'aliki ke to'o e nātou ni tonu pe fai fakatu'ā.

E faka'aoga'i e te telituale te Falā Pasifika pea kau totonu i te Fono Gaue Fakapasifika mo faka'afe kae mole vote i te Fono lahi o te 'atu motu o te Pasifika.

Seokalafia

Mape o te vaha a 'Uvea mo Futuna mo Falani.

Mape o te telituale o 'Uvea mo Futuna

Sio mai te lagi ki te motu o 'Uvea

Ko 'Uvea mo Futuna e tu'u i te loto 2/3 o te 'alu ae mai Havai'i ki Niusila. E tu'u i te 13°18′S 176°12′W, km 360 (220 mi) i te potu uesite o Ha'amoa mo km 480 (300 mi) i te potu noleto esite o Fisi.

E tu'u i te telituale te motu o 'Uvea (Wallis), pea ko te motu kaugamālie tāfito; te motu o Futuna, te motu lāvaki o Alofi pea mo ki'i motu e 20 e mole nofo'i. Ko te lahi o te telituale e fakafuafua ki te 274 km2 (106 mi2), pea e kilometa 129 (80 mi) te loa o tana 'u matātai. Ko te mo'uga lahi o te telituale ko te Puke i Futuna pea e 524 meta (1,719 ft) tana lahi.

E vevela mo 'ua mai Novepeli ki Apelili he fakalaka te 'u 'afā i te vaha o 'Uvea mo Futuna. E mokomoko mo siasia'a te 'u māhina o Maio ki 'Oketopeli, 'uhi ko te lau matagi mai te potu saute esite. Ko te 'ua e fakafuafua ki te 2,500-3,000 milimeta (98-118 in) tona tō i te ta'u pea e 'ua 'aho e 260 i te ta'u. E lau ki te 80% te fakafuafua o te māhūhū i 'otātou motu pea e 26.6 °C (79.9 °F) te mokomoko o hifo ki te 24.0 °C (75.2 °F); lototoga te temi 'ua, e hake ki te 28.0 °C (82.4 °F) mo te 32.0 °C (89.6 °F) te vevela.

Ko te 5% ape o te 'u kele o te telituale e lava faka'aoga'i pea ko te 20% kua faka'aoga'i ki te gaue kele. Ko te maumau'i o te vao e fakatupu hoha: ko te 'u ki'i koga pe o te vao tapu matu'a e kei toe, 'uhi ko te tutu o te 'akau e te haha'i pea kua iloga i Futuna te kua fakapelepelegesi o 'ihi mo'i kele e tu'u i 'uta. Mole he vai e ma'u i Alofi ko ia ae e mole nofo'i.

Ne'e lahi te 'u mo'uga 'afi ne'e kei 'ala i te temi mu'a atu i Uvea. I te 'aho nei, ko te 'u vai ne'e tupu mai ai e higoa ko: Lalolalo, Lanutavake, Lanutuli, Lanumaha, Kikila mo Alofivai.

E kau 'Uvea mo Futuna i te kogatai māfana o te 'atu motu e feovi mo Fisi.

Motu

Motu	Kolo tāfito	'Ihi atu kolo	Lahi (km2)	Haha'i
'Uvea mo Futuna	Mata-Utu	Leava, Vaitupu, Alele, Liku, Falaleu, Utufua	142.42	11,558
Hoorn Islands (Futuna and Alofi islands)	Leava	Fiua, Nuku, Taoa, Mala'e, Ono, Vele	64.1	3,225
Alofi			17.8	1
Futuna	Leava	Toloke, Fiua, Vaisei, Nuku, Taoa, Mala'e, Kolopelu, Ono, Kolia, Vele, Kolotai, Laloua, Poi, Tamana, Tuatafa, Tavai	46.3	3,225
Faioa			0.68	0
Fenuafo'ou			0.03	0
Fugalei			0.18	0
Ilot St. Christophe			0.03	0
Luaniva			0.18	0
Nukuatea			0.74	0
Nukufotu			0.04	0
Nukuhifala			0.067	4
Nukuhione			0.02	0
Nukuloa			0.35	10
Nukutapu			0.05	0
Nukuteatea			0.1	0
Nuku'afo			0.043	0
Tekaviki			0.01	0
'Uvea	Mata-Utu	Vaitupu, Alele, Liku, Falaleu, Utufua, Mala'efo'ou, Mala'e	75.8	8,333
			0	0
'Uvea mo Futuna	Mata-Utu	Leava, Vaitupu, Alele, Liku, Falaleu, Utufua	142.42	11,558

Ma'uli faka'ekonomika

Ko te nūmelo fa'u koloa (GDP) o 'Uvea mo Futuna i te 2005 e lau ki miliona e 188 i tona fetogi ki te $ amelika. Ko te ma'uli faka'ekonomika o te telituale e falala tāfito ki te gaue kele faka'āfea, pea e ma'u mai e te 80% o te kaiga tanātou me'a kai mai te gaue kele (niu, magisi), te tauhi manu mo te gelu. Ko te toko 4% e gaue i te pule'aga. E toe ma'u mai te fo'i falā a te telituale mai te tokoni pa'aga a te pule'aga falani, te fakagafua o te gelu ki te 'u vaka gelu sapone mo kolea, te 'u tukuhau mai te 'u koloa e faka'au ki te fenua pea mo te 'u motā e lī mai e te 'u fāmili o tātou e ma'uli i Niu Kaletonia, Tahisi mo Falani. E tahitahiga te 'u koloa e fa'u i te fenua o hage ko te 'u koloa fakatufuga. Ko te 'u magisi o te kele ko te niu, te mei, te ufi, te talo, te hopa pea toe ma'u mo te 'u puaka mo te 'u ika. Ko te 'u koloa e fakatau ki tu'a pule'aga e tahitahiga.

Ko te fale pa'aga pe e tahi i te telituale ko te Fale pa'aga o 'Uvea mo Futuna (BWF), talu mai te ta'u 1991. Ko he pilo gaue o te BNP Paribas. Ne'e i ai te pilo gaue a te Banque Indosuez i Matā'utu ne'e avahi i te 1977 kae ne'e mapunu'i i te 1989 o nofo ai te telituale ta'u e lua mole hana fale pa'aga.

Haha'i

Motu o Futuna

Motu o Alofi

E fakafuafua ki te 11,558 te kaugamālie o te haha'i i 'Uvea mo Futuna i te 'ahi'ahi o Sulio 2018 (72.1% i 'Uvea, 27.9% i Futuna). Kua hifo mai te 14,944 o te 'ahi'ahi o Sulio 2003. Ko te kaugamālie o te haha'i e lanu polinesia pea mo 'ihi matāpule pe e omai mai Falani pea lanu papālagi.

Talu te 'u ta'u 1950 mo te 'olo a te kau tupulaga o 'Uvea mo Futuna o kumi ma'uli i Niu Kaletonia. 'Uhi ko tanātou pule'aga falani, e faigafua tanātou 'olo o ma'uli mo gaue i ai. Talu te 'u ta'u 2000, kua toe 'asili hoko te folau ki tu'a pule'aga 'uhi ko te tokakovi o te fenua mo te 'u faigata'a'ia o te nofo fakafenua. Mole kei gata te fai folau i Niu Kaletonia he toe hoko atu ki Falani. I te 'ahi'ahi o te ta'u 2014, ko te toko 21,926 o te haha'i o Kaletonia ne'e nātou tala e lanu 'uvea mo futuna. E tu'a lua age te kaugamālie a te haha'i 'uvea mo futuna i Niu Kaletonia ia nātou e le'o fenua.

Lea

I te 'ahi'ahi o te ta'u 2918, e lau ko te toko 59,1% te kaiga e kua ta'u 14 e palalau i te lea faka'uvea i fale (ne'e 60.2% i te ta'u 2008); toko 27.9% e palalau fakafutuna (ne'e 29.9% i te ta'u 2008) pea toko 12.7% e palalau fakafalani (hake mai te 1.5% i te ta'u 2008 ki te 1.9%). I Futuna, ko te 'u lea e palalau'i i fale ko te lea fakafutuna (94.5%, kae ne'e 94.9% i te ta'u 2008), te lea fakafalani (5.3% kae ne'e 4.2% i te ta'u 2008) pea mo te lea faka'uvea (0.2% kae ne'e 0.8% i te ta'u 2008).

I te 'ahi'ahi o te ta'u 2008, ne'e toko 88.5% te haha'i kua ta'u 14 ne'e poto i te palalau, lau pe tohi faka'uvea pe fakafutuna pea ne'e toko 7.2% nātou e mole poto i te faka'uvea pe fakafutuna. Ia nātou aena ne'e kua ta'u 14, e toko 78.2% nātou e poto i te palalau, lau pe tohi fakafalani pea toko 14.3% nātou e mole poto i te fakafalani. I 'Uvea, ko te toko 81.1% o nātou kua ta'u 14 e poto i te palalau, lau pe tohi fakafalani pea toko 14.3% nātou e mole poto i te fakafalani. I Futuna, ko te toko 71.6% o nātou kua ta'u 14 e poto i te palalau, lau pe tohi fakafalani, pea toko 24.3% nātou e mole poto i te fakafalani.

Lotu

Ekelesia faka'epikopo o Malia Fine'aliki i Matā'utu.

Ko te kaugamālie o te kaiga (99%) o 'Uvea mo Futuna e lotu katolika. Ne'e hake mai te lotu katolika i te sekulo 19 mo Moseniolo Enosi mo Sagato Petelo Sanele mo anā tehina pelepitelo mai Falani. Ne'e fakatu'u te tiosesi o 'Uvea mo Futuna i Lano pea e fakalogo ki te tiosesi lahi o Niumea i Niu Kaletonia.

Aga'ifenua

Ko te aga'ifenua o 'Uvea mo Futuna e polinesia pea e te'ite'i tatau mo te 'u aga'ifenua o te 'u fenua e 'ovi mai, ia Ha'amoa mo Toga. E toe tatau te 'u aga'ifenua 'uvea pea mo futuna i 'anā lea, me'e, me'a kai mo fakafiafia.

Ko te gelu mo te gaue kele ko te 'u gaue fakafenua aia o te haha'i. E kei ma'uli ihi haha'i i te 'u fale lau. Ko te kava e kei 'inu i te 'u motu e lua, o hage pe ko te 'u fenua ae o Polinesia. E toe faka'aoga'i te kava i te 'u to'oto'oga fakafenua. Ko te faiva o te fai lafi e ma'uhiga kehe i 'Uvea mo Futuna.

Ko te Uvea Museum Association ko he fale taupau koloa o te lua tau fakamalamānei o 'Uvea mo Futuna. E tu'u te fale i te Fenuarama i Matā'utu pea ne'e avahi i te 2009. E ma'ua ke kita paui fakatomu'a mo ka kita fia ha'ele age.

Fai folau mo felogo'i

I te 2018, ne'e ko telefoni e 3,1232 ne'e faka'aoga'i i te telituale. Ko te latio pea mo te televisio e tahi a 'Uvea mo Futuna. Ko te felogo'i telefoni e tu'a 10 age tana totogi kovi i te telituale i te 'u fenua matāpule ae i tai atu. E kilometa 100 (62 mi) te loa o te 'u ala i 'Uvea pea ko kilometa e 16 e kua kolotā. E kilometa 20 (12 mi) te loa o te 'u ala o Futuna kae mole he'eki kolotā'i. Ko 'uafu tāfito e lua o te telituale i Matā'utu mo Leava i Futuna. Ko te 'u taulaga o te 'u vaka fetuku koloa e lua mo penisini e tahi, o lau ki tone 45,881 pe 92,060 GRT tona ma'uhiga. Ko mala'e vakalele e lua: Hihifo i 'Uvea mo tana ala kolotā e kilometa 2.1 (1.3 mi) pea mo Vele i Futuna mo tana ala vakalele e kilometa 1 (0.62 mi). Ko te kāpani vakalele pe e tahi ko te Aircalin mai Niumea e gaue mai ki 'Uvea nei pea e tu'u tana pilo vakalele i Matā'utu. Mole he vaka fai folau ki te telituale pe i te vaha motu o 'Uvea pea mo Futuna.

Niusipepa

Ne'e i ai te nusipepa a te pule'aga i te 'u ta'u 1970 ko te Nouvelles de Wallis et Futuna. I te'u ta'u 1990 mo 2000, ne'e fakaha'ele ihi nusipepa o hage ko Te Fenua, Te Fenua Fo'ou, Fenua Magazine kae kua mapunu'i. I te 'aho nei ko te 'u logo o te fenua e ma'u mai pe te talalogo televisio mo latio o te 'Uvea mo Futuna 'Uluaki.

Ako

Ko fale'ako liliki e 18 i te telituale, 12 i 'Uvea mo 6 i Futuna pea ko fānau e toko 5200 e 'ako ai.

• Ko kolesio e ono mo lise e tahi i 'Uvea mo Futuna.
• Ko te 'u kolesio o 'Uvea ko: Mataotama i Mala'e, Alofivai i Lano, Vaimoana i Lavegahau mo Finemui i Te'esi.
• Kolesio o Futuna: Fiua i Sigave mo Sisia i Ono.
• Ko te lise: Lise o 'Uvea mo Futuna i Matā'utu

E i ai mo te lise gaue kele i Lavegahau.

Ma'uli fakasino

I te ta'u 2018, ne'e kei ma'u te mahaki ae ko te tona i te telituale kae ne'e mole fakahā ki te kautahi fakamālamanei o te mālōlō fakasino.

Ko te faito'o e foaki noa i te 'u fale mahaki e lua mo fale fai faito'o e tolu o 'Uvea mo Futuna.

'Ulufenua

Ko te maumau'i o te 'ulufenua ko he koga e fakatupu hoha mai tona 'alu'aga ae ko te 'u ki'i faha'i pe o te vao tapu matu'a e kei toe. E tu'usi e te kaiga te akau o tutu. Ko ia aena, e kua 'alu ke holo te 'u mo'i kele ae e tu'u i 'uta i te mo'uga i Futuna. Mole nofo'i te motu o Alofi, 'uhi ko te mole hona mo'i vai 'inu. E tahitahiga te 'u mo'i kele e feala ke faka'aoga'i i 'Uvea mo Futuna, ko ia aena e toe si'isi'i mo te 'u magisi e lava ke toe ma'u mai te potu o te gaue kele.

Pāsina kehe

• 
  Ko 'Uvea
• 
  Ko Futuna mo Alofi