Wp/wal/Hayseta woykko Haysiya

From Wikimedia Incubator
< Wp‎ | wal
Wp > wal > Hayseta woykko Haysiya

Gaammuwa na’aassi machchee oyshaa. Gaammuwassi na’ay gakkiis, Gakkin maccaasa oychchana giidi Ganadan de’iya do’a ubbaa keettaa gelidi gana milatenna yaagidi tana milatiyay dada giidi dada soo biis. Bin daday waanoo yaagidi oychchiis, taassi na’I gakkiis shin ba son macca na’i de’ikko oychchanawu yaas yaagiis. Yaagin daday ne aybiira mino ne na’ay aybiira minoo? Ne na’’aa malaatay aybee? Yaagin gaammoy gudiiddi guppidi seebbaa essidi gessiis. Bessin daday qassi ta na’iyakka ha malaataa bessu yaagiis. Yaagin dada na’iya issitoo xuuqqada keettaa huuphiyara duge wodhdhaasu. Wodhdhin gaammoy dagammidi. Qaariya issi galla kaalla aadhdhadanne abbaa haattaa uyana gaada baasu. Baada biron hokkada issi qqco ganxxishin gaammoy, guye baggaara yiidi qooriyara cirppinttinne oyqqi aggiis. Yaatin geddi gaada pude gaammuwa ayfiya xeellaydda waa godoo taani usa shafiya qoqqofanaashinkka gattekketii tana usa shafiyara Gaaruutettiiyye gin pala ekka giidi yeddi bessidoora pirada wogga mittay matan diyagaa bolla uttidaara miichchaa ki kiki gaasu. Yaatin bii qaaree ay miiccay? Gini taami tabaanne miiccays nebaanne miiccaysi gin bii tabaa waana miiccay `Biittaara gaashiyakk kallenna neeni shafe qoqofana gin tana yeddido nebaanne miiccaysi gerggeco bolla diya xaazaa laacciyakko alana taani kalla aadhdhadanne gaammoy uyiyo abbaa haattaa gaada yiido tabaanne miccaysi gaasu. Buunni awu biidee? Shambbarshashaa biis. Asude yaanee layttay xeetin yaana. Yiidi ay maanee? Biitaa sophphiya maana Sophphee cuullikko hoo? Udula mittaa ekkidi gurddana. Hayqqikko hoo? Attuma gom’’oriya ekkidi qaacana. Panttaa awu baggi baada yay? Buri baggi baada yays. Buri baggi pilaatee? Pilaatenna. Aybee? Baallayyoonne Aallayoonne kotta deeshshiyo godaree oyqqiis. Ta biyo wode kunttiya miizziya yeladee? Ee yelaasu. Qeesaatto usttidetii? Usttibookko. Awude usttanee? Bone Qeeraa gallassi. Aybiira? Bare bambbariyara. Poogikko shawa maxiniyara. Saammikk shalaqa xibbuwaara. Ne nay machcho ekkidee? Eee ekkiis. Ay qommoo kawukkaatto. Ay zal’’ay giyaatto. Oonaara bolluwara. Yayyekkee? Yakakattawus. Suqqekkee? Simbbirawus. Wuuqqekkee? Sololawus. Odooro soo quwattiya ba miizziyo maattana gaada xale bookka bookka ehaada ushshawus. I miizziya maattaa leppiyode leppiyo wode xale giido baa ubbaa eha ehaada ushshawus. Hana saladanne issi gallassi meexetido xalippe dummayada xinqqiya xaliya ehaada ushshanawu caddishin, kareera Garddamo godday puttu giis. Garddaamo godaykka guwattiya xinqquwa xo’’u giya xaliya udulan caddishin gakki wodhdhidaagee, ha miizziyakka ubba galla paahettiyogaa eriyagee, miizzee sunttay man’’aro shin, hay man’’aree maattaa duge zaarada haattaadan shee’ana xayikko ne be’anabaappe xoossi asho yaagiis. Qaalay wadhdhoppa gees. Issi biittan asa issoy machchiya wayssiyode wayssiyode wadhdhana giidi qopppees. Gido shin, I hegaa qoppiyode qoppiyode Qaalaa tamaaridoogee hassayettido gishshawu aggiigees. Qassikka waysuwa doommiyode qaalaa hassayidi “Qaalay wadhdhoppa gees; simi waatoo” gii giidi aggibayees. Shin issi galla danddayishin danddayishin ixettin, wadhdhanawu xam’’anne oyqqennan kusheeninne shocennan aggibayidi eqi denddidaagee woxaa bolla diya maydiya ekkidaagee maydiya I bolli wottidi duge I bolli naaqqi naaqqidi tana qaalay wadhdhoppa giis. Yaagiis. Wolaytta Doonaa giddon daro haqa qommoti doosona. Leemiso hayseti, taarike hayseti, anjjoti, qanggettati, qan’’isheti, gereessati, gayroti, zilaassati, koyssati, xooringgeti, wucuwungguruceti, istti isttoy, botettay, leemiso haasayati, caaqoti, hegeetanne hegeeta milatiya cora qommo haqati doosona. Haqa giyo qaalay ooratta qaala gidikkonne, ha qommo baggaara beettiya cora qommobatussi kotta suntti baynnaagaappe denddidaagan ha qommom baggaara qonccissido ubba yotussikka xaaxi waaxin issi suntan xeesanawu koshshido gishshawu haysiya giya qaalaappe ‘ha’ giya cenggurssaa ekkidi qan’’ishiya giya qaalaappe ‘qa’ giya cenggurssaa ekkidi medhdhido ooratta qaala. Hageeti qommo baggaara qonccissido haqati beni wodekka diidaageeta; ha’’ikka diyageeta. Kase wode haqa geetettidi erettennabati leemisuwassi ekkikko qilliicciya malatiyabati haqa xinaatiya garssan ekettidosona. (Peqaade Azzeze, 1991:16). Haray attin, keettaa godaab bolla xaafettidabatikka, sheeshsha keettan xaafettidabatikka, duufuwa bolli xaafettidabatikka, xilfiya bolli xaafettidabatikka haqadan ekettidi xanna’ettiyoogaa Dokttor Peqaade Azzazi bari maxaafan qonccissis.Haysee darotoo asan mehiyaninne do’atun amppettidi merettees. Issi haysiya giddon diya taarikiyawati meheta do’atanne dumma dumma asata gidanawu danddayoosona. He taarikiyawati issi issi haysiya giddon meheta xalaala gidanawu danddayoosona. Issitoo issitoo qassi do’ata xalaala gidanawu danddayoosona. Hara haysiyan qassi taarikiyawati asa xalaala gidanawu danddayoosona. Hegaappe qassi dummatiyagee issi issi haysiya giddon asaynne do’aynne woykko asaynne meheenne woykko meheenne do’aynne haysetu giddon taarikiyawata gididi beettoosona.Haqatu go’’ay ichchashawu shaahettees. Hegeetikka qonccissuwa, minttuwa woykko tossaa, dogissuwa, tamaarissuwanne teqettqqettaa geetettoosona. Qonccissoy baaso oyshatussi zaaruwa immees. Leemisuwassi asaa, mehiya, do’aa, dozata, hegeetanne hegeeta malatiyabati awuppe merettidaakkonne zaaruwa immanawu malees. Hegaadankka qassi asay banttawu diya meezetanne ammanidobata, woykko h.h.m yohota asay guye geennan ekkana mala ammanttanawunne bantta qofaa minttanawu haqan go’ettoosona. Hagaappe haray qassi asay ha sa’aa duussaa giddon ufayttennabatinne un’’ettiyobati diyo wodiyan hanotaa balanaadaaninne un’’uwa dogidi ufayttanaadan haqay maaddees. Kaallidi qassi hara go’’ay tamaarissuwa. Haqay dumma dumma leemisotun go’ettidi asaa tamaarissanawu woykko heessoyanawu keehippe maaddees. Wurssettan qassi haqay teqettawu maaddees ayba qofaa immii? Haqay teqettawu maaddees giyogee asay dumma dumma wodetun asay borssiyabatanne boqosissiyabata xeelliyagan leemisuwassi kaysotettaa, wordduwa, yiiqiya, iitatettaa, h.h.m yohota teqqanawu haqay gita go’’aa immees. Bilaanne haqaa naa’’aa issippe gattidi xeelliyabaa gidikko etawu de’iya issippetettaynne dummatettay ayba gidanawu danddayii? Daro wodiyan daro asaassi haqay bila gididi mooddettanawu danddayii danddayennee? Giyogee oysha gididi takkiis. Bilay darotoo xaafetti uttidabaa woykko woraqati oyqqidobaa gidishin, haqy qassi ambban gidin ganddan asay doonan haasayiyo bila gididi yeletaappe yeletawu laatettidi aadhdhiyabaa. Haqay zammaana bilaappe dummatiyo gaasotuppe bayratiyagee xaafettennan doona xalaalan haasayettiyabaa gidikkonne haysetu giddon do’atayyoonne mehetayyoo asa eeshshaa immidi haasayissiyo gishshawu haqaayyoo bilaara dabbotay diyogee beettees. Leemisotussinne qan”shetussi dantto malatiya qottay diyo gishshawu zammaana bilaa malatiyogee erettees. Leemisuwassi gereessaa ekkiyabaa gidikkokka shuchchaa massidi gimbbiya/keettaa keexxiyogaadan daroppe doorettida yallisa qaalata gereessan go’ettiyo gishshawunne zammaana bilaa giddon diya daro makkiso qaalati gereessaa giddon diyo gishshawu baawa giishin haqay zammaana bilay danddayees gaada qoppays. Haysiya. 1 Haysiya Go”aa Wolayttan diya dumma dumma haqatuppe issoy haysiya. Haysee doonan odettiya taarike woykko leemiso. Haysiyayyoo sunttay taarike hayse woykko leemiso hayse geetettidi xeesettanawu danddayees. Haysiya darotoo naatu naatussi yootoosonanne issoy issuwappe tamaaroosona. Haysiya yootanaassi lo’’o imotay diyo asati naa’’utoo heezzutoo siyoogaappe hini baggan oyqqi aggoosona. Cima asaykka darotoo ooyetta sigettanawu, tamaarissanawu, haasayiiddi diyo yohota minttanawu, kayyottida uraa minttettanawu, asaa giddon diya iita eeshshata boride woykko zoridi teqqanawu, h.h.m. yohotussi go’ettanawu danddayiyo gita eratetta.2 Hayse Giddon Diya TaarikiyawataHaysee darotoo asan mehiyaninne do’atun amppettidi merettees. Issi haysiya giddon diya taarikiyawati meheta do’atanne dumma dumma asata gidanawu danddayoosona. He taarikiyawati issi issi haysiya giddon meheta xalaala gidanawu danddayoosona. Issitoo issitoo qassi do’ata xalaala gidanawu danddayoosona. Hara haysiyan qassi taarikiyawati asa xalaala gidanawu danddayoosona. Hegaappe qassi dummatiyagee issi issi haysiya giddon asaynne do’aynne woykko asaynne meheenne woykko meheenne do’aynne haysetu giddon taarikiyawata gididi beettoosona. 3 Haysiya Doommanaappe Kase geetettiyabata Haysiya doommanaappe kase yootiyageenne ezggiyageeti giyo guussati de’oosona. Haysiya yootiya uray oduwa doommanaappe kasetidi “Haysee haniis!” gees. Ezggiyageeti qassi zaaruwa immiiddi haniis! yaagoosona. Haniis yaagiyogee darotoo zaariyo guussa. Sima hanotan zaaruwassi go’ettiyo guussati doosona. Hegeetikka … Yootiyagee “Haysee hanees!” giikko, ezggiyageeti qassi “Hanidi hannannees! Woykko woridi gerees! Yaagiyo zaaruwa immoosona. 4 Haysiya Doomettaa Haysiya issi uray odishin harati uttidi ezggoosona. Haysiya odiyo wode oduwassi maaray dees. Haysiya yootiyo wode doomettan ‘‘Beni wode…, Beni issi gallassi …, Beni issi galllasi…, Gallassatuppe issi gallassi…, h.h.m qaalatun go’ettidi yootuwa doommees. Haysiya oduwa darotoo doommiyo wode daroppe takkida woykko gam’’ida wode hanidabaa gidiyogaa qonccissidi yootees. 5 Haysiya Yootuwa Wurssiyo Wodiyan Haysiya yootiya izaawu haysiya yootidi wurssiyo wode “He gallassappe doommidi (ebeloy, asi woykko do’ay) hagaadan haniis geetettees. He wodiyappe doommidi, He layttaappe doommidi saro diidosona, ufayssan diidosona geettees yaagiyo kuushshaakko gakkoosona. “Geetettees” yaagiya qaalay beni wodeesappekka doommidi haysiya yootiya uray haysiya yootidi wurssiyo wodiyan go’ettiyo meeze qaala. 6 Haysiya Kuuyiyo WodiyanHaysiya yootiya uray haysiya yootidi wurssidoogaappe hini baggan, haysiya ezggiyageetussi haysiya wurssi simmidi gorddiiddi giyo guussati doosona. Haysiya yootiyagee wurssiiddi, naachcha mala geettata gees. Hegeetikka “Taani haysiya yootido doonan eessaa eessaa mixxillaydda zayiya tookkada kawo sintti! Woykko “Ta ayfee phuphulqqu! Intte ayfee cucum!” woykko Ta na’ay zayiya ba’’idi eessaa mixxilliiddi kawo sintt! (daanna sintti!) Intte naati hariya toggidi, gurbbaa tookkidi, zaallumaa mixxilliiddi daanna sintti! Woykko “Haysee haysiyan gayttiis, taani de’ays!” Woykko “Hayseenne ba soo taanne ta soo!”. Wurssettan Taani odada kiyido doonan eessaa mucays. Haysiya haysiyan zaarite. Giidi kuushshaakko gakki aggees.