Wp/wal/Doonaa wogaanne Dere asaa.

Wogay deree medhdhidobanne dere haariyaa,zaarettidi deree wotti wotti ginaa malaatityoo dere medhdhidoba. Doonay woga wogay doona giidi daro wogaanne doonaa eranchchatinne pilggettaa oottiya yarati aahuwn qonccissoosona. ayssi giikko wogay doonan qonccees hegaadankka wogay doonaa qonccissees. Ha naa!ubatika dereppe merettidi dere haggaaziyaa deretettaa issippetettaa duussaa waattaa minttiya dere buqura. Hegaadankka naa!aykka issi dere oonatettaa qonccissitaabata gishshawu doonawunne wogawu baaso gidida gaytotettay de!iyoogaanne issoy issuwaara qirqqabbetti uttidoogaa qonccissoosona. Alamiya gaxxa gakkanwu de!iya wogaa ernchchati wogaabaa aahuwan qonccissiiddi yaagooson. wogay era,meezze,zammanatetta,luxetta,wogeta. gitatetta,maara, mankka,pokko,woykko,asatetta,oonatettaa qonccissiyaaba, de!uwaa kaalettiyaaba,aqo peehshsa,miyogaa uyiyoogaa,haachchi hachchi oottyiyo allaalliya,hegaanne hegaa mala aaho qonccissuwaa immi simmidi gidoppe attin wogay hegaappe dares giidi qonccissidosona. Wogay immiyo birshshettay keehi ciimmanne aaho. Nuun wogay hegaa giidi qantta birshshetta immidoogaa keena gidennan asa na!awu issippetettaa duussawu kaalettiy xommppenne baaso. Ha nuun giido ubba yohotikka qassi doonan qonccissiyoobata. Issi dere asaa wogay dicciis giyoy he dere asaa doonay dicciis giyooga. Wogaynne doonay issi do!o. Issi citay bawogaa dichchiyo woykko woriyo maatay eta kushshoyn diyaaba. Ayssi giikko baa wogaa naagidinne kabboyidi dichchiyoonne gartte wogaa ekkidi asa wogawu gaate geliyo shene wogaasatussa. Nu wolaytta asay akeekidinne akeekennan allaga biittaa wogaa qarunttaara shigichchennan ekkidoogee nu wogaa shrafay cuullido kaattaadan cuulli wottiis. Nu ooanatettaa qonccissiyaa wogay hayqqiyoode nunatettaa qonccissiya doonaykka issippe hayqqees. Ha dere deretettaa mayzaba,wogaabaa, haydaabaa issippetettaabaa xaaxi waaxin asummatettay qoncciyoy doonaananne wogaana. Dumma dumma goyno qommoti kare biittaappe nu biitti geliiddi ba biittaa wogaa ekki gelido gaasuwan nu asay xuuxennan uyiyoo gaasuwan nubay xaayiiddi de!ikkonne zaari woziyo haakkay de!iyo helaga loohanchchaa hadareettees. Kaalliya oyshawu qonccissuwa xaafite. Doonaynne wogay waani gayttii? 2/ Doonay dere asawu immiyoo go!aa intte akeekido ogiyan qonccissite, Doonaanne dere asaa waattaa/Meratata. Doonaanne dere asaa shaakki xeellana danddayettennabaa. Ayssi giikko asi de!ikko doony,doonay de!ikko qassi dere asay issippe denddiyoogee doonaanne dere asaa waattaa baazzan bessees. Doonaanne dere asaa issipetettaa/gayttetta giyoogee aybee? Giya oyshawu issi issi doonaanne dere asaa giyaagaa pilggiyaa eranchchati denttiyo xeelati dumma dumma. Ha dumma dumma eranchchati immido qofata kaallidi kayan kayan be!ana. Dere asay doonaa kokkaa zawaa essees giyo qofaa Ha maachcha maaciya eranchchati bantta qofaa shiishshido gaasuwakka qonccissoosina. Koyro qofay dere asay doonaa zawayees; Woykko kokkaa maacees giyoogaa, woykko doonaa bolli naaquwa gattees giyaaga. Ha eranchchatu xeelan issi deree ba heeraa xeelliyo woykko akeekiyo a buzo xeelay /point of view| dees. Dere asaa giddon polettiya dumma dummabata akeekiyo hanotay de’ees. Ha xeelay qassi asaa akeekay ammanoy doonaa qottaanne quxaruwa maaciyo hanotay de’iyoogaa qonccisees. Doonay, deree issippe haasayiyooba, hayyottiyoobaa, zorettiyoobaa, tobbiyooba, cayiyoobaa, nashshiyoobaa, issoy issuwa qofaa akeekettiyoobanne yohuwaa kuriyaanne ginaa bessiyaaba. Dere asay dooni baynnaakko darobaa aassidi qonccissanawu qofaa ezgganawu, akeekanawu, danddayenna, ezggettanawu,maayettanawunne mahettanawu danaayenna gishshawu meheppe shaakkanawu danddayettenna. Hegaa gishshaassa doonay asumma giidooy. Doonay dere asaa kokkaa maacees giyoogee wiygiyoogee citan tobbidi zaaruwa immite. Doonay dere asaa kokkaa teqqees Naa’antto qofaa hemetissiya citay qassi doonay deretettaa asaa kokkaa teqqees. Yaagoosona. Ha asatu qofan doonay issi dere asaa qofaa, xeelaa, kahaa, ammanuwa, akeekaa, h.milatiyaabata maaciyo woykko teqqiyo wolqqay de’ees, yaagoosona, Hegawu issi naqaashay wolayttattuwan aayiyo giyaa sunttaa xeesiyo wode hasaayettiyaagee issi na’aa idimmada uttida maccaase misilee nu kahan misilettees, Gidoppe attin aayiyo giyoogaa aggidi maazer giya paranjjatto doonaa go’ettiyaakko nu kahan ayibinne misilettenan aggan danddayees. Heegee aybissee giikko dere asaa sinttan boxooxidi qoncciya kiyidabati sunttaanne kahan misilettiya sunttaa qonccissiyaabata kahawu karihi gaanaadan oottiyo wode issi geeman de’iyaabati sunttaa xeesiyo wode doda gidoosona. Hegaa oottiyay haasayettiya dere asay wolayttattuwaanne paranjjattuwa xeelaa maacido gishsha giyaaga. Ha pilggettaa oottiya eranchchata gidiyaa sappiiranne worfa geetettiya asati giidoogaadan doonaay salosa’a gaxan xeelliyo dumma dumma ginati de’oosona. Salo gufantton de’iyaa doonati tumu qofaa bessiyoo dumma dumma sinttati de’oosona. Issi doonay bessiyoo gofaa zaarettidi hara doonaykka bessees. Ha eranchchati qonccissiyogaadan issi issi doonay tumaa qonccissiyoy dumma dumma oge giyoogaa, Issi dere asay issi ba be’ido tumaa ubbaa gidennan issi ba koydobaa dooridi he qofawu sunttaa immees giyoogaa. Ba dooribeennabawu suntta immenna. Hegaassa doonay dere asaa qofaa zawayees giyoogee. Dere asay doonaa doonay dere asaa teqqees/ zawayees/ giya qofaa dumma dumma leemisuwaara gattidi gonccissite. Ha bollaara shiiqida naa’u xeelata akeekida heezantto citay doonaynne dere asay issoy issuwa bolli naaquwa gattoosona giyaa qofaa immees. Ha eranchchati bantta qofaa minttettanawu shiishshiyo naqaashay doonay yelettees, diccees, hayggees giyaa qofaa doommidosona. Doonay ha hanotatu giddoora pinniyoo wode doonaa go’ettiya dere asay doonaa bolli naaquwaa gattees. Naaqoy biron doonay yelettishin qaalay merettishininne woga kiyiyo wodeppe doommidi. Doonay yeletti simminkka dumma dumma qaalata qonccissiyo wode bantta qofaara gatti gattidi daboyidi zaa’issishin doonay aakki aakki biyoo wode doonay dicciis geettees. Ha hanotan dere asay doonaa maaci macidi zawayees giyoogaa. Hegaadan oottidi dichchido doonay aadhdhi wodhdhinne hayqqiyoosaa ganddigaariigees. Ha hanotawu qassi he doonay biron doonaa pogiya qeri naatu xeelaynne qofay eti haasayiyo doonan maacettees, Ayssi giikko nu asay koyro naati doonaa dooyiyo wode alleeqonne zammaanatetta milatin naati bantta aayee doonan haasayaa doommennaadan koyrottiddi teqqiyo hanotay doonay diccennaadaaninne doonaa bolli bala xeelay merettana mala oottees. Doonay awugeenne awugaappe dariyo qaadi baynnaagaa daro doonaa eranchchati qonccissikkonne kasetidi diccida doonay diccibeenna woykko biron dicciidi diyaa doonaappe darennan aggenna giyo akeekaa paccan nuugaa woridi haara doonaa dichchiyo hanotay doonaa woriyaaba giyoogaa. Dere asay isstoo issitoo issibaa qonccissiyo hakkay lefa giidi qoppiyo wode hara ooratta qaalaa medhdhi medhdhi woykko garxxidi go’ettana danddayees. Hegaa giyoogee qassi qonccissana danddayiyaa qaalay diishin bilanddidi woykko wotti sikkidi haasayana koshshees giyoogaa gidenna. Hegaadan oottikko naaqoy baynnan doonay dicci dicci bees, Biron doonaa dooyda moce naati bantta doonaa dooyido doonan go’ettanawu doonay ba huuphiyawu naata kaalettees giyooga. Hegaa gishshawu doonaynne dere asay issoy issuwa bolli naaquwa gattiidi gidiyoogaa gidishin ha naaqoy dichchawukka hayquwawukka gaaso giyoogaa. Ha bollaara qonccissidoogaada naati koyro doonaa dooyiyo wode bantta aayee doonan doonaa pogenna mala oottiyoogee doonaa waati qohii? Qonccissite. Ha kaallidi shiiqida oyshawu haniya – zaaruwa immite. Doonawunne dere asawu de’iyaa gaytotettaa qonccissite. Doonay dere asaa akeekaa guuttaa gaasuwan hayqqana danddayees. Ayssi? Qonccissite. Doonaa waati dichchanee?citan tobbidi qonccissite. Issi issi doonawu heeraa xeelliyo dumma dumma ginay dees giyaagaa waati qonccissite. Issi deree go’ettiyo doonay qofaa aassidi qonccissenna giikko issi issi gujo doonay /qaalay/ sirqqetti sirqqetti gujettees. Hagee dere asaa bolli gattiyo naaqoy de’ii? Waanidi. ? Doonay dere asaa haggaaziyo hanotaa. Koyro kochchooro geluwan qonccissidoogaada doonay xaykko dere asi baa,dere asi xaykko dooni baa. Hegaassa doonawunne dere asawu baaso gidida gaytotettay dees giyoy. Doonay dere asay issippe zuppettiyoy,xuuraa shaakkiyoy,dumma dumma allaalleta dumma ogiyan mooddidi walaheettidi qaxiqallettenan shaakkiyoy doonaana. LeemisuwawuYeehuwa bullachchaappe shaakkiyoy,yeehuwa anjjiyoogaappe yelin anjjiyoogaa shaakkiyoy,waalooliya aalooliyaappe shaakkiyoy h.milatiyaa dere asaa issippetettaa duussaa kaalettiyay doonaa. Hegaadankka deressi oysha gidiyaabaa zammana ogiyan pilggidi yimppuwaappe yiichchaa gakkanwu paattidi hunxxa gididi wayssiyaa dere metuwaa birshshiyaa pilggettaa oottiyoy doonaana. Issi dere asay diccikko he dere asaa doonaykka issippe diccees. Hegaassa ha!i nu wolaytta biittay diicci diicci biyoode wolayttattoykka dicciiddi de!iyoogee. doonaa dichchay biittaa dichchawukka wogaa dichchwukka baaso. Kase intte tamaarido xekkan doonay ba eeshshan, ba immiyo go’an issoy issuwaara lagge gidiyoogaa akeekideta,Gidoppe attin kase diyaa xeelay doonaa go!aa loytti akeekenna hanotay diikkonne ha!i aagiyan aagiyaan dooni lagge gidiyoogaawu kaseppe lo!o xeelay boojiiddi dees. Ha laggeettay qassi pulttiyoy doonaa haasayidi go’ettiya dere asawuu immiyo haggaazaana, Issi doonay dere asawu immiyo go’ay hagaa keena giidi kokkaa odanawu danddayettenaba gidikkonne amaridabaa denttidi be’ana, Koshshaa saamuawaa aliyoogaa Dere asawu issuwawu issuwawu dumma dumma wozanaa koshshaynne yoshay de!iyoogee qoncce. Ha oyshawunnee ha wozana saamuaa aliyoogee ba kahan dagattida qofaa haasaydi aliyoo wode. Issi dere asay ba giddon issoy haraara ba koydonne bawu injjetido ogiyan dees. He koshshay ginattiyoy qassi doonay medhdhido maayiyaana. Hegaa gishshawu doonay dere asaa koshshaa kunttanawu buzo miishsha. Asa wozanaa koshshay qoodidi wurssiyooba gidennan daro muttumuro. Ayssi giikko asa na!a koshshi wontta wontta dummatiyaaba. Ha koshshay dummatido wode ubban dummayiyoy shaakkiyoynne a a do!uwan zaggiyooy doonaana. Issito issito asay haasayaa suure shaakki bessi haasayana xaykko nu asay haasayay waakkiyan dili!ido shaluwaa gididi gelenna giidi zaaretti qonccissuwaa oychchiyoy. Loohissanawu,woykko taamaarissanawu Timirttiyaa taamaarissanawu gidin tamaaranawu, gujo era immanawu qanttanne adussa wodiyaa loohissanaw,dumma dumma go!iyaa naqaashaa shiishshiyoy doonaana. Issi dere asaa giddon polettiya iitabatinne qassi daro nashettiya lo’obati deoosona. Hara baggaara qassi dere asay kaaletettiyoo dumma dumma ayso wogati maachchati de’oosona. Hegaa gishshawu dere asaa giddon de’iya lo’o oosota minttettanawu qassi iita eeshshaa xayssanawu, taamaarissanawu, loohissanawu immiyo go’ay keehi daro. Dere asaa matan haasayettiya hayyo xaafo bilati dere asaassi immiyo go’ay asaa giddon de’iyaa iita hanotaappe tamaarissanawu sigettanawu, mayzzanawuh.milati yabawu immiyo go’awu zawi baawa. Doonaa duussay woykko daanaa go’ay dere asaa duussawu mino naqaasha. Doonaynne dere asay issoy issuwappe shahettennan issippe de’iyaabata. Naa!ay qirqqabbetti uttidaba. Doonay eraa woommanawu Issi dere asay keehi daro diccida biittatuppe zammaana eraanne dichchaa meeziyaa duuqqidoy doonaana. Ha!i wodiyan salo gufanttoy issi mootta gidana giidoy issoy issuwaara doonan carkko silkkiyaaninne dumma dumma oduwaa gattiyataabatun go!ettioy doonaana. Dooni xayin eri baa. Ubbabawu pulttoynne baasoy doonaa. Issi dere giddon de’iya yarati issoy issuwappe ooratta eraa shaakkiyoy doonaana, Issippetettaa duussaa waattaa medhdhanawu Koyro kochchooro issippetetta duussaa giyoy doonay medhdhido citan shiiqida deriyaa. Ha shiiqida deree de!uwawu koshshiyaa wogaanne maaraa mankka naagissiyo maachchaa giigissiyoy doonaana. Issippetettaa duussan hanettiyaabaa ubbaa qonccissiyoynne be!ida saykka markkatiyoy dooni medhdhidoo siiqo woykko ooshsha. Onakkoy oankiira ayba siiqettii woykko ayba ixettii giidi shaaki erana mala oottiyay doonaa. Doonay haasayiya asaa giddoon maayettiyoonne issoy issuwa qofaa akeekiyo hanotaanne issippetettaa medhdhanawu maaddees. Doonaa gaasuwan merettiya sarotaynne maayettiyoogee issippetettaa doussaa zaari zaari ooraxissiyaanne minttettiyaaba, Akeekaa dichchanaw Issi doonaa haasayiya dere asaa giddon issi xekka eray woykko akeekay dees gaanawu danddayettenna. Hegaadankka eeshshaykka dumma dumma. Hegaa gishshawu lo’enna kahay de’iyo asay lo’o kahay de’iyo asaappe he lo’o eeshshaa koxanawu woykko shaakkanawunne tamaaranawu maaddees, Hegaassi doonan maayettiyoogee koyro yoho. Lo’o kahay likkettiyoy issi asaa doonaa haasayaa bilaa,kandduwaanne makkisiyoogaana. Lo’o eeshshaa haraappe shaakiyoykka doonaana. pilgganawunne metuwaa malaatanawu/ pagalanawu Issi dere asawu adussa wodiyaa geemmidi metoy diishin metoy merettiyo gaasoy beettenna ixxiyoode pilggettaa oottiya eranchchati he betuwaa baaso oottidi pilggaeettaa oottoosona. Doonaa dichchaa,hayquwaa,laammiyoogaa. bilanddiyoogaa,h.milatiya metuwa birshshanawu go!etteettees. Issi doonan go’ettiya dere asaa duussaa hanotaa qonccissanawu, dere asaa oonatettaa koshshiyaa keena qonccissanawu danddayiyay doonaa. Dere asawu de’iyaa go’iyaa wogaa nashshanawunne dichchanawu, qohiyaa wogaa xayssanawu, wogaanne meeziya pilgganawu, doonay immiyo haggaazay keehi daro, Borinashuwaawu. Issippetettaa duussaa giddon diyaabati ubba wodekka ballattidaba. Ha ballay issoy haraa phalqqiyaagaa. Lo!uwaa nashshidi iitaa boriyoogee,era giidi eeyya,hayquwa giidi de!uwa h. h milatiya ballaa ubbaa a do!uwa mooddanawunne shaakki xeellanawu doonaa go!etteettees. Issi heeran issippe de’iya dere asay ba giddon de’iya lo’iyaabaa nashshanawu iitiyaabaa boranawu, iitatettaa qonccissanawu doonaa go’etteettees. puulaa haratussi nashshidi harati be’ana mala misilidi bessiyo hakkaynne immiyo go’ay issitta naa’a giin paydettenna. Xaaxi waaxin doonay immiyo go’ay bolla baggan maaraara qonccissido yohatu xallay doonaa go’aa qonccissees gaanaassa gidenna. Gidoppe attin kulkkatiya yohota gonccissanawu kajjeelida, Hegaa gishshawu hara doonaa go’aa hassayanawu denddo giidi qoppida. Wurssetta meeziya. Doonay Issi dere asawu immiyo go’aa xeelliyagan ha bollaara qonccissidoogaappe hara intte eriyoobi de’ikko qonccissite. Ha doonay immees giidi qonccissidobatuppe haraa intte eriyoobaa citan tobbidi shiishshite. Doonay hanotata a ginan mooddanawu maaddees giyoy woyganaassee?. Aahwun qonccissite. Heezzantto shemppuwa. Doonaanne dirattuwa Geluwa Doonaynne dirattuwa dumatettaanne issippetettaa xeelliyo wode naa!aykka dariini haakkennanne qassi issi mala gidenna hanotay de!ees. Ayssi giikko diratto giyoogee issi dere asay oonne birishennan issi asi hara asaara haasayana woykko ezggettidi akeekana danddayiyo doona gidishin cenggurssata sohuwaa woykko qottaa laammidi go!eettiyo hanotay de!ees. Doonay qassi aynne dummatetti baynnan ubba heerankka issi qommo xeessaynne issi mala birshshettay de!iyo ogiyan go!ettiyo hanotay de!ees. Hagaappe kaallidi shiiqiya timirttiyan dirattuwa aybatettaa, doonaanne dirattuwa giddon de’iya dummatetta xeelatanne beettiya kuucettida naqaashaara be’anawu kajjeelana. zaarettidikka ha haasaya dummatettaa woykko dirattuwa dooneeyye dirattoo giyaagaa maacanawu danddayissiya guutta kaaletota xeellan. Hegaadankka doonaanne deretettaa doonaanne sheeshshaa, doonaanne sohuwa, doonaanne mattumaa, wurssettan doonaa walakkiyoogaa kayayiyoogaanne laamerettiyoogaa giya qofata qanttan bosherettana. Hegaa gishshawu tamaareto inttekka intte dumma dumma qofaa denttidi aahuwan tobbanaadan minttettoos, Timirttiya sintta qofaa. Ha timirttiya wurssettan tamaareti: Doonaanne dirattuwa dummatettaa shaakkooson. Doonaanne dirattuwa giddon de’iyaa dabbotaa akeekoosona. Issi issi doonaa giddon beettiya haasayata dirattooyye banttana danddayida haasayee giyooga yiggiyo wogaa medhdhoosona. Doonaaninne deretettaa giddon de’iyaa gaytotettaa qonccisoosona. Doonaa dumma dumma sohuwan waati go’ettana bessiyaakko qonccisoosona. Doonaanne mattumaa dummatettaa giddon de’iyaa dabbataa qonccisoosona. Doonaa laamerettiyoo walakkiyoogaanne bilanddiyoogaa giyaa qofaa bihshshettaa akeekoosona. Doonaanne dirattuwa. Asay ba de!iyoo heeraadankka issitoo issitoo doonaa birshshettay darii dummatana xaykkonne cenggurssaa xeesiiddi dummayiyo hanota daridi beettees. Ha cenggurssaa xeessaa dummatettaa diratto gaanawu qassi hara pilggttaa koshshiyaa yoho. Ayssi giikko ambbatuuninne ganddan haasayettiyaa wolayttattuwaa ezggiyoode kase mayzza qottaa naagidi go!ettiyo hanotay beettenna. Issi dere asay de!iyoo qatuwaa dummateettaa xeelliyo wode ba de!iyoo heeraadan cenggurssaa hanotay daridi beettees. Keehi gaxattiyaanne bazzottiyaa heeran de!iyaa asaynnee ganddawu matattidi de!iyaa asay doonaa go!ettiyo hanotaa xeelliyo wode keehi dummatiyo hanotay dees. Waanidi giikko ambbatun deiyaa asay cora qommo doonaa meezetiyo qaaday diyoogaa gidishin ganddan deiyaa asay qassi ba mayzza doona xallaa haasayiyo qaaday aaho. Hegaa giyoogee hara doonaa haasayana danddayokkona giyoogaa gidenna. Dumma dumma gaasuwan meezetana danddayoosona. Issi doonaa haasayettiya dere asaa giddon issi mala doonan go’ettiyo hanotay dees gaanawu danddayettenna. Hegaappe issi dere asay ba go’ettiyo doonaa go’ettiyoy dumma dumma ogiyaana giyooge cora asaa mayzziyaaba. Issi doonaa haasayiya asawu I de’iyo layttay, dei’yoo heeray/Geographical setting / a bonchchuwadan woykko awu de’iyaa timirtte xekkan, a kushe hiillaadan dummatees. Hegaa mala haasayaa diratto giidi xeesiyoogee. Issi doonaa haasayiya dere asaa giddon de’iya yeleta layttaa dummatettan cimaynne naati haasayiyo haasayayi dummatees. Ay ogiyaankka issi heeran de’iyaa issi doonaa haasayiya deretettaa asawu de’iyaa miishshaa wolqqay dumma dumma gidiyooge attenna. Hegaa giddon keehi wolqqaara de’iyaa asay, giddoynne ubba putteesaa giyo dumma dumma xekkan de’iya deree dees. Ha guussaa qoncce oottanawu keehi dure giyo zali’anchchay, Biittaa ayssiyaageeti, ba xekkan xekkan kawotettaa heemmiyageeti h.milatiyaagee de’oosona. Gidduwa giyoogaa giddon kawo oosanchchati, goshshanchchati, zali’anchchati, ubba qassi hachchi kahuwaassi daafuridi aqiyaageeti h.milatiyaageti de’oosona. Garssan de’iyaageeti qassi woxxi aqiyaageeti, oge doonan coo aqi pe’iyaageeti woossiyaageeti h.milatiyaageeti de’oosona. Ha dummatettay miyooban, uyiyooban, maayiyoobaaninne gixxiyooban, alleeqiyyooban, hegaadankka dumma buquratu xallan maacettidi attiyaagaa gidennan doonaa go’ettiyo wode beettiyaabata, Issi dere asaa giddon de’iyaa dumma dumma haasayati de’oosona. Issi leemisuwa wolayttatto doonaappe dooridi citan shaakettidi tobbite. Ha nuuni boollaara be’ido haasayaa dummatattay issippetettan de’iyoo heeraanne de’uwaa xekkaa bolli baasettidi/ xaphuwa yeddidi haratuppe dariyaagaa qoncciyan beettiyageeta. Ha naa’u issipetettan de’iyo heeranne /Geographicai setting/ bolli baasettida haasaya dammatettay dariyaa baggaa oyqqiyoogaa ha allaallee xeelliyo eranchchooti qonccisoosona. Ha hanataa nu biittaa yuushuwan haasayettiya wolayttattoy, Doonaara gattidi xeelliyo wode leemisuwawu Diidayeen haasayettiya wolayttattoynne sooddo yuushuwan haasayettiya wolayttattoy duguna tukkiya heeran haasayettiyanne, Bodditte heeran haasayettiya wolayttattoy, qassikka hara heeraa doonay haasayettiyo heeraara zawatidi de’iya dere asay haasayiyo wolayttattoynne ambbaa heeran haasayettiya wolayttattoy haasayiyo ginay issuwa gidikkonne qaalaa xeesiyo cenggurasan dummatiyo hanotay dees. Leemisuwawu Mesqqeleetiyamexeqeliyaa Sanppaa qunuunaa Lasttiqiyaa lisilsiyaa Ane nu biittaa doonaatuppe heeraa dummatettan haasayettiya qaalatuppe woykko qofaa qashotuppe issi ichchashaa gidiyaagaa qonccissidi xaafite. Gidoppe attin Ommotto doonaa sheehshshaa go!aa xeelliyo wode daro doonaa ernchchati oottido pilggettan dirattoppe attin daro dummatetti baynnaagaa qonccissees. Ayssi giikko oomottodoona sheeshsha he heeran issippe diyaa sheeshshati oonne birshshennan issoy issuwaara ezggettidinne maayettidi issipetettan go!ottiiddi gami!ido kotta doona gidiyo gishshawu. Gidoppe attinin dere deretettaa doonaa go!ettiyo hanotaa xeelliyo wode oonne dabari geennaaninne kalkkotennan issi qofaa shaakkidi eranwu ubbaa mayzziya gutara doonaa go!ettana bessiyoogaa daro eanchchati qonccissoosona. Dirattuwan issi maacettida qoofaa immanawu deexo gidiyoogaa pilggida qonccissiyaa eranchchatikka xayibookkona. Hegaassi naqaashan shiiqana danddayiyay dirattuwa giyaagaa giddon shaakki kessido haasayaa dummatettaa giddonkka hara dummatettay de’ees. Issi dirattuwa haasayoosona giyo naa’u asati go’ettiyo doonay pitti laaccidi issuwa woykko dumma giyaagaa xeelliyo wode mullekka pittlaaccidi issi qommo go’ettoosona gaanawu danddayettenna. Issittoo issitoo hagee onakko haasayaa giyoobi siyettees. Ha guussay qassi he asi haasaydo haasayay hara haasayaappe dummatiyoogaa qonccissees. Hegaa gishshawu dirattoy aybee giyoode qofawu immiyo maachchay ubbaa xaaxi waaxiya qofadan kuuyanawu daro baaxxooleba. xaaxi waaxi xeelliyoode issi doonaa haasayettiya dere asawu issi qommo haasayettiyo hanoti baawa giidi kuyyiyoogee darota mayzzennan aggenna. Nuunikka dariya qofatun maayettiyoogaa qonccissiiddi kaalliya kifiliyaakko pinnoos. Ane intte de’iyoo heeran woykko intte laggetu giddoppe gidiin hara asaa haasayaappe dummatiya haasayaa siyi erkko hassayite. Ha haasayay dirattooyye gidennee? Ayssi. Doonaanne darattuwaa waati shaakkana danddayettii? Doonay issippetettaa duussawu baasonnee qiriqqabbiya miishsha gidiyoogaa zaari zaari be1ida. Gidoshin doonaanne dirattuwaa shaakkiyoogee keehi deexo gidiyoogaa doro doonaa ernchchati qonccissidosona. Dirattuwaa ayssi dirattuwaa giidi doonaappe shaakkido gaasoy aybee giyoode adussa wodiyaa pilggishin gami!idaba gidiiddi hanno gakkanawu maaccettibeennabaa. Kasettidi guuxxikkonne dirattoy aybee giyaagaa be’anawu kajjeelida Ha’i qassi doonaanne dirattuwa giddon dei’yaa dummatettay aybee giyaagaa xeellana. Doonaanne dirattuwa shaakkanawu daro wodeesappe meto gididi gam”idaba. Ha naa’u yohota shaakkanawu kane meto gidida gaasoy issi issi sohuwan diratto gidana danddayiyaa haasayaa naa’u bana danddaydan haasayada xeelliyoogaa gidishin hara baggaara qassi mule issoy issuwa akeekana danddayenna haasayaakka dirattodan qoodiyoogaa. Hegaappe denddidaagan doonawunne dirattuwawu de’iyaa issippetettaanne dummatettaa hagaa giidi maacanawunne doonaa dirattuwa zaawaa haagaa gaanawu kuushshaa xayssiis. Ha’I nuuni be’ido qofaa loytti qonccissana mala kaallidi shiiqiya naqaashata be’iyoogee go’iyaaba gidees, Koyro naqaasha gidiyaagee wolayttay, Qucay, Goofay, Gamoy, Dawuroy haasayettiyo doonata xeelliyo wode ha dere asati issoy issuwaara haasayettiddi maayettananne ezggettana danddayiyaaba gidikkonne, ha intte haasayettiyo doonay oogee? giyaakko ubbaykka nuugaa nuuga giyooge daro qoncce. Naa’antto naqaashay Guraage doonaa, Guraage biittan tammanne usuppunaappe dariya Guraagetto doonay de’iyoogaa daro naqaashay de’iyoogaa be’ida. Ha doonatikka huuphessa, tohossa, arggo giidi heezzu sohuwan shaakkidi xeelloosona. Dariyaa bagga Arshotuugeenne Arggotuuge mayzzennaagaa gidiyoogaa qonccisoosona. Gidoppe attin attiya Arggonne tohossa bagga deree go’ettiyoo haasayay issuwa issuwaara mayzziyaagaa. Heezzantto naqaashay nu biittaappe kare gididi Deechi geetettiya Jermane biittaa doonaa. Deechchetu doonay Nilzerelandden woykko Hoolanden haasayettiya doonaa gididi Jarmane doonay Jarmanen haasayettiyaagaa, Naa’aykka shoorotiya biitta Ubbaykka nu biittan Toophphiyan haasayettiya seemetto sheeshsha doonaadan leemisuwaassi Amaarattuwaadan, Tigirettuwaadan, silxxetuwaadan michchotiyaa doona/ woykko michchontta giyoogaa. Ha shoorotiya heeran de’iyaa dere asati issoy issuwaara haasayettidi maayettoosona, ezggettoosona. Haasayiyo doonaykka issi qommo gaanawu danddayettees. zawaa heeran de’iyaa Jerimene asay Jarimanettuwaa giidi qoppiyoode Niizerelandden de’iyaa dere asay Dechchettuwaa haasayatoosona. He dere asaykka intte haasayiyoo doonay oogee giyaakko zaariyo zaaroy he Ha bollaaraa imettida heezzu leemisuwa pilggi xeellidi ha haasayettiyaa doonay dirattooyye bana danddaya doonee? Aahuwan eranchcha asa pilggettaa oottidi kayma qofaa qonccissidi xaafite. Asttammaariyaanttikka /rnttikka/ tamaareti tobbiyo wode matan kaallidi timirttiyaa sintta qofaappe kare kiyenna mala kaalli kaalli ginaa bessana koshshees. Ha bollaara shiiqida heezzu leemisota xeellinkka ha go’ettiyoogee dirattuwa woykko doonaa giidi maacanawu dere meto. Gaasoynne doomettan doonaa xeelliyoogan qonccissidoogaadan dere asay doonaara qirqqaabbetti uttido gishshaassa. Doonay issoy issoy issuwaara maayettiyooba, ezggettidi akeekettiyooba gididi pinni kiyidi he dere asawu oonatettaa qonccissiyaaba. Hegaa gishshawu doonay issi dere asaa oonatettawu gita malaata giyooge / languageis big marker of identity/ geetettees Hegaa gidiyo gishshawu ha deretattay haasayiyo woykko doonaa giidi go’ettiyo doonaa hagee doona gidenna dirattuwaa giikko merettana danddayiya metuwa oonnee akeekana danddayees. Qassi muume issoy issuwa ezggana danddayenna doonaa issuwa issuwaara saridi issuwa oottana giikkokka dariya metonne baaxxoolebaa gidiyooge qoncce. Ha hanotata coo qilimmidi dirattuwa woykko doonaa giyoogaappe gidduwan de’iya za’uwaa xunttiyoo ogiyaa koyiyoogee kehiyaaba, Issi doonaa go’ettiyoogee dooneeyye dirattoo giyo oyshawu zaaruwa immanawu danddayettana mala ha kaallidi shiiqida qofata xeelliyoogee koshshiyaaba, Doonaa go!aa xekkaa Issi doonaa haasayiyoo sohoynne ooni oonaara haasayii giyyoode woykko ha haasayettiyoy dooneeyye dirattoo giyoode hagee haggaa leemisuwau Kinddo diidayin haasayeettiyaanne duguna tukkiyaa heeran haasayettiaabaa doonaa woykko dirattuwaa giyoo maacetta qofaa immanawu guuttaa poo!ennan aggenna. ayssi giikko naa!u gaxaykka wolaytta gidiyoo gishshawu shaakkanawu darii deexxiyaaba milatenna. Dumma dumma haasayawu go’ettiyoobata dooneeyye dirattoo gaanawu eta giddon de’iyaa milatettiyoonne dummatiyoo hanotaa doonaa saynisiyaa kaallidi pilggiyoogee daro koshshiyaaba. pilggettay koyro kochchooro cenggurssan doommidi biidi qofaa qashuwa gakkanawu de’iyaa milatuwanne dummatettaa ay malee? Doonawu ayba matatettay de’ii? Doonay issi sheeshshee? Woy dummee?h. milatiyabata xeelliyooge koshshiyaaba. Qassi issi sheeshsha gidinkkaa ha kasetidi nu be!ido oomotto doonaa xeelliyoodekka daro hagee doonaa hagee dirattuwaa gaanawu deexxiyoogaa qonccissidi aahdhdida. Dere asaa akeekaanne doonaa bolli de!iyaa xeelaa. Doonay taagaa woykko nuugaa giidi go!ettiyaa deree aaho xeelay,doonawu immiyo bonchchoynne ba doonaa dichchanawu de!iy kahaa denddoy woqqee? Doonan go’ettiya dere asawu doonaa bolli de’iyaa xeelaynne akeekay ayi malee? Ba doonaa gidiyoogaa banatettaa qonccssiya ani’ura malaata giyoogaa woqqaa yiggiyoonaa? Doonay hara doonaara issuwa giidi qoppiyoonaayye dumma giyoonaa? Ha oyshata baaso oottidi dere asaa xeelaanne ammanuwa shaakki eriyooge keehi koshshiyaaba. Ha bollaara qonccida naa’u kulkka qofata kaallidi aahuwan xeellana Doonaa bolli xaphuwa yeddidi / baaso/ ootti shiiqida qofaa xeelliyoo wode naa’u dumma dumma haasayata geetettiyaageeti issuwa issuwaara mayzziyaba gidiyoogaanne gidennaagaa gidishin naa’u haasayay haasayettiyaageeta issoy issuwaara mayzziyaaba gidikko dirattodan gidennan bana danddayida doona giidi ekkana danddayettees Eddoy badduwaa denttees giyoogaadan coo xumaa hemetaadan tattaafidi haegee doonaa haee dirattuwaa aanawu danddayettenna. Doonaa baasettida kulkka yiggettay hagaa. Yohuwan qassi yiggettaa kaaleto xallan zemppidi wurssetta kuushshawu gakkanawu danddayokko coo kuuyikkoka denddana oyshaanne yaana metuwa akeekana koshshees. Hegaa gishshawu hara gujo yiggettaa kaaletuwa gujji xeelliyoogee koshshiyaaba. Doonaa haasayettiya dere asay eti go’ettiyoo doonay haraappe dumma giidi ammanettin ammaneettenna ixxin Doonaa dumma giidi qoppikko ha doonaa dirattuwaa gaanaagee iita danobaa, Leemisuwawu Dechchinne Jerimene doonaa zawaa heeran de’iyaa dere asay hagee Jerimene woykko Dechche doonaa giikko toori mashshi denddanappe attin oonne eeno giidi ekkenna. Gaasoykka zawaa bolli de’iyaa Nizerilandden de’iyaa he dere asay bantta doonaa. Dechche doonaa giidi qoppiyoo gishshawu, jerimenetikka hegaadankka bantta haggaazettiyo doonaa Dechche doonaa go’etteettees giidi qoppiyo gishshawu eta doonaa munaqqidi issuwaa oottana giikko tooray denddiyoogee attenna. Ayssi giikko wontta bolla baggaara Oonatettaa malaataa giidi qonccissidooge Oonatetti quccin meeccin pittin xayiyabaa gidennan suuttan meqettan walahettidaba, Doonaa haasayottiyageeti eti haggaazettiyo doonay hara doonaa sheeshsha giidi ammanettiyooganne ammanettennaaga. Gaasoynne nu doonay dumma giidi he dere asay qoppikko dumma qofaa denttidi chii Intte doonay hara doonaara issuwa do’oyiyooge daro mato. Doonaa go’ettiyaageeti bantta doonaa kasetidi diccida /aakkida/ doonaappe issuwa giidi qoppiyoogaa woykko qoppennaaga. leemisuwaassi nu Toophphiyaa giddon de’iyaa doonatuppe seemettoy, kushettoynne abbaa heera doonaa sheeshshati Afiro Iisetto doona geetettiya doonaa sheeshshaturaa waaxettiyageeta. Hegaa gishshawu dere asay go’ettiyo doonay seemetto giidi ekkido doonaa akkay intto go’ettiyo doonay kuushetto. Hara hara doonatuurakka issuwa giikko Oonne eeno giidi ekkenna. Ha ekkennan ixxida citaa wolqqan ammanttana giidi qoppikko hegee “eddoy badduwa denttees” giyoogaadan hara cabbuwa denttees. Doonaa go’ettiya dere asay nu doonay ifirkkoy baynna tilla doona giidi ammanettiyoogaa ammanettennaagaa Issi issi dere asaa heeran nu doonay walahinne cachchi baynna doona giidi ammaniyo hanotay dees. Ha hanotay ha doonaa go’ettiya asawu de’iyaa xeela. Hegaa gishshawu hagaa mala qofaa hemettissiya dere asaa intte doonay diratto giidi maacin merettiyaa metoy coo qanttan birshshettiyaaba gidenna. Ha bollaara qonccissido hanatan baaso oottidi issi beettiyaa maachchaa immanawu danddayettennaagaanne maackko qassi hara metuwa medhdhana danddyiyoogaa eriyooge daro koshshees. Qaasoykka issi issi he doonaa haasayettiya asay de’iyo sohoy buzo kaaletoy de’iyooga gidana danddayees, Hegaadan giyoogee issi qasho yohuwa/ maaccanawu/ doonawu de’iya tumaa kaallidi pilggiyo hanota gujji xeellanagaanne denddo oottanaaga bessees. Kaalliya oyshta citan citan shaahettidi tobbite. Issi issi kusshsaa denttidi be!idaba gidikkonne gujjana bessiyaa kaaletuwa. intte citan tobbidi yootite. Doonaa woykko dirattuwaa giidi maacanawu meto gidabay aybee?citan toobbidi aahuwan qonccissite. Eddoy badduwaa denttees giyaa hirggaa medhdhiay aybakko intte akeekido ginan Citan tobbidi qonccissite. Issi issi doonaa haasayettiya dere asay nu doonay aybinne walahi baynna tilla giya qofaa doonay garxxettees giya doonaa eeshshaara gattidi waati qonccisseetii? Doonaa haasayiya dere asay ba haasayiyoo doonaassi dei!yaa xekkaanne dere asawu de!iyaa xeelaa yiggiyoogaa ayssi koshshidee?citan tobbite. wolayttatto doonaa xeelliyo wode gaxattiyaa kinddon, Duguna toukkiyan giddo baggara qassi Bodditten. Dalbbon, soddo ambbaa heeran haasayettiya doonay dummati ekkiyo hanotay dees. Ha heeran haasayettiya cenggurssaa, qaalaa, gidin guussata xekkan dirattuwa ano doonaara geeddaridi /compare/ aahuwan qonccisite. Issi asi hara asi go!ettenna woykko meezetibeenne qaalaa ubba wode go!ettiyyaba gidikko he guussaa asay meezeti aggees. ane leemisuwan qonccissite. Hagee doonaa hagee dirattuwaa giidi maacanawu dexo giidi doonaa eranchchati hirggiyoobi aybissa milatii? Loytti tobbidi intte qofaa xaafite. Doonaanne dere asaara qiriqqabiyabi aybakko paattidi xeellite. Dirattoy doonaa dichchanawu woykko worana danddayees giidi intte wottiyoo gaasoy de’ii? Waanidi? Dechchenne Jarimane doonaa haasayiyaa asay diratto woykko doonaa giidi maacanawu saaqqatettido gaasuwa leemisuwa immidi qonccissite. Dirattoynne doonay shaahettidi kushshaa demmana danddayees giidi intte hiraagiyoobi de!ii? aahuwan paattidi citan tobbite. Oyddantto shemppuwa. Doonaanne asaa sheeshshaa Geluwa Ha shemppuwan asa sheshshaa giyoobi aybee giyaagawu birshshettaa, gatotettaanne waattaa xeelliyagaa qanttan besanawu kajjeelana. Koyro kochchooro doonaanne asa sheeshshaa giddon de’iyaa gaytotettay aybee? giya qofaa xeellana. Loohanchchatoo inttekka shiiqiya oyshaa baaso oottidi aahuwan qonccissuwa immanawu intte asttamaariyaanttaara gididi issoy issuwaara tobbiyoogee intteppe keehi naagettiyaaba. Timirttiyaa sintta qofaa. Ha timirttiya wurssettan loohanchchti. Asa zuussaanne doonaara de’iyaa dabbotaa qonccisoosona, Doonaanne asaa zuussaa issoy issuwaara waaxettidabeeyye dummatettay de’ii? Giyaa oshawu bantta yigettaan zemppissi shiishshoosona. Asa zuussaa giyaa qaalay aybaakkonne qassi doonaara diyaa xamppettaa qonccissoosona.Issi issi sheeshshaa yarata gidiya dumma qommo asati guyye gutti simmidi zariyaa qoodiyo wode eta denddo gidiyaa issi aawaa demmiyoogee danddayettiyaaba. Dere asay zuussaa qoodidi pilggettay akeekiyoowode suuttan xaphuwan gayttiyooga xalla gidennan he yeletawu gayye woykko denddo gidiya aawati haasayettiyo doonay awugeeshsha giya oyshay issippe denddiyoogee attennaagaa. Issito issitoo qaadadan hanidi issi sheeshshaa yarati haggaa zettiyo doonay dumma dumma gaasuwan leemisuwawu olan, namisan, woykko mereta hanotan gakkiya metuwaa gaasuwan issi heeraappe hatra heeraa betiyonne h.milatiyabatun laalettiyoo wode ba gakkosan gakkosan dumma dumma doonaa haasayana danddayoosona. Gidoppe attin kase eta mayzza doonay issi qomo gidana Danddayees. Ha asatu sheeshshay / qommoy/ haasayettiyoo doonata gidinkka geeddarissi xeellikko daro baggi milatettiyo baggay de’ees. xaaxi waaxi xeelliyoo wode doonay dabbotees giishin doonata hagaazettiya dere asay dabbotees giyoogaa, Ha asatu dabbotay qassi suuttaninne zuussaa gaytototettaana gidiyoogee qoncce. Zaarettidi qassi doonawunne deretettawu diyaa minoo waattaa. pilggiyoode siirenne sinttappe attin shaakki xeelettenna. Yohuwan qassi wontta bolla baggaara qonccisido meretan gidin, asi medhdhido danuwa gaasuwan laalettidi betida asati bantta biidosan kase eti haasayettiyo doonaara mule gayttenna ooratta doonaa meezetana danddayoosona. Gaasoykka he biido dere asaaraa maayettinne ezggettidi de’anawu dosin ixxin he dere asaa doona haasayettiyoogee attenna. Hegaa gishshawu wontta bolla baggan denttido ashuwan suuttan walahettida gaytotettay doonaageenne asaa sheeshshaagee qanxxettiis giyoogaa. Haray attoshin eti yeliyo naatikka koyro doonaa dooyiyoy he eti betide biidi de’iyoo heeraa doonaana. Gaasoykka issi yiiray ba diccido biittaa doonaappe attin yelidaa aayee aawaa doonaa gidenna doonaa dooyiyoogee. He wodiyan qassi eta sheeshshay laamettennan woykko yeleta zuussay haakkennan de’ishin doonay laamettiis giyoogaa, Hegaa gishshawu sheeshshay xaphotettaynne dobbotay suuttan gayttiyooba gidiyo gishshawu qanxxettenna. Yohuwan qassi doonay ha bollaara qonccissido dumma dumma gaasotun qanxxettana danddayees. xaaxi waaxi xelliyo wode doonay yelettosan gidenna diccosaana giya qofaa hassayanawu hagee naqaasha giyoogaa. Doonaanne dere asaa zuussaa haassana danddayiyaa gaasota qonccissite.Zuussa giyoobi ba huuphiyawu aybee? Dere asay doonaa buquradan go!ettiyoo hanotaa. Doonay daro allaalliya polisso woykko darobaa demmiyoonne eriyo buquradan go!ettiyoogaa booxooxissanawu pilggettay oosettana bessiyoogaa daro eranchchati qonccissoosona. Ee tumukka doonaa dooyido doonaa aynne daro metootennan pilggennan ezggidi siyidoogaa meezetinne go!ettiigeettees. Gidoppe attin ha!i gakkido zammaanatettaa xekkan xeelliyoo wode doonaa dooyido aayee doonaakka gamma gattidi haasayiyaa asaa qooday guutta. Ayssi giikko wodiyaa yeletay daro baggi baagaa olidi asabaa ekkiyo woykko garttiya go!ettiyo haanotay dari dari biyoo gaasuwan. Doonaa eranchchati dooni buqura giidoy coo gidenna. Ayssi giikko doonan sigetteettees,tamaareettees,tamaarisseettees,yeekkeettees,yexxeettees, boreettees,nashsheettees,sabbidi gitaayeettee, boride woykko zoridi wozantteettee,wogaa qonccissiteettees,gitatetti, wogeti,odettiyoy zilaaliyoy,gereeriyoy, Pirddiyoy,tumaa woriyaa shaakkiyoy,hegaanne hegaa malatiyaa issippetettawu go!iya Darobati doonan qoncciyo gishsha dooni buqura giidoy. Doonaa pilggyoogee dere asaa pilggiyoogaa. Doonawu gita haggaazay issi qofaa ekkiyaanne qofaa aattiya asawu pinttiyoogaa. Dere asaa kaahaa giddon qofaa qashmiyoogee qanxxettenna hanotan polettettiyaaba. Ayssi giikki aadhdhida timmirttiyan doonay asumma gidiyoogaanne asumma giissida gaasoy asay mehiyaappe dummatiyoy qoppidi qoodidi aqiyoogaana giida. Hegaa gaasuwan doonay issi issi polettya hanotatussi de!iyaa eeshshaanne xuuraa eranawu Buqura giidoy. Doonaynne asaa qofawu de!iyaa gaytitettay benippe doommid oyshaa giddon gami!idaba. Waanidi giikko dooni baynnan qoppanawu danddayettii danddayettennee giya oyshay hanno gakkanawu palamissiiddi gami!idaba gidikkonne ha!i ginay shaahettidi dmmatin dooni baynnan qofay baawa giyoogan kuuyettiis. Chomis giyoo eranchchay doonay qoppana danddayissiyoogaa qonccissees. Shan giyoo eranchchay qassi doonay issibaa qoppanawu ogiyaa injjeyiyoogaa qonccissees. Ha qofan nuussi zaaroy beettikko hachchi oosuwa yigganawu,wonttossi halchchanawu,doonay baaso allaalle. Doonaynne asaa qofay daro waaxettidaba giikko doonaabaa pilggiyoogee asaa kahaa giddo oosuwa eranawu immiyo go!ay keehi daro. Doonaa pilggiyoo kokkay amarida asatun maacettiyaaba gidenna. kokkay deretettaa asaa ubbaa haphphidi oyqqiyaaba. Issi dere asay ba de!iyo heeran issi issibaa waati xeelli?hanettiyabatussinne hanotati polettiyo wode he polettidabawu immiyo sunttay aybee?Dere asay bana awan days giidi woykko bana awan mooddii?Derssi harabaara de!ya gaytotettay ay keenee?h.milatiya oyshawu doonan deree erana mala ootteettees. Doonaanne hagaazettiyo ginaa. Doonaa go!ettiyo sohuwaa xeelliyo wode awudenne awan qassikka waati go!ettanaakko erana bessees. Doonaa go!eettiidi asaa duussaa xekkaa,timirtte xekkaa,mattumaa,goyno sohuwa dummatettaa,h.milatiya sohuwa shaakkidi go!ettana xaykko qoppenna danuwa medhdhana danddayees. Doonay buquradan haggaaziyoogaa denttidi be!oddogaa hasayeeta. Ha buquradan dere asaa haggaaziyaa buquraa koshshido ginan go!ettanawu awaanninne waati go!ettiyaakko giicidi erna bessees. Harabay attoshin issi doonaa ginaa naagidi go!ettiyo wode he ogiyan wogaa,haydaa,kahaabaa,xaafuwaabaa,pilggettaabaa,h. h milatiyaabata nqaashaara gattidi eranawu maaddees giyoogaa. Issi dere asay issippe shiiqettidi de!iyoo heeran woykko issi citay,leemisuwawu wolayttattuwaa haasayiyaa wolaytta biitan ubba asaykka wolayttatto xallaa haasayees giidi qoppana bessenna woykko issi mala doonan go’ettoosona giyo wogi baawa. Issi doonay he dere asaa issippetettaa dussaanne he doona go’ettiyo sohuuwa awudenne awan go’ettiyoona hanotaara biyaaba. Hegaa goyoogee yeekkiyo,yexxiyo,sabbiyo,boriyo,anjjiyoo,cayiyoo h.milatiyaabata sohuwaa naagidi doonaa gottana bessees. Ha sohota naagidi doonaa go’ettikko saro gaytotettaa medhdhidi issippe duussay ho’in de’ana danddayettees, Gaasoykka deretettaa asay ha hanatata meeziyan maayettidi ekkidoba gidiyo gishshawu. Leemisuwawu yeehuwa biidi hashshu ne huuphee attes giiyaakko he asa tooraa denttidi gaaluwan gaaccanaagee gallassa seta, Ayssi giikko dere asay bantta issippetettaa duussan meezetidobay hashshu ne huuphee attes giyoy yeliina. Doonaa awudenne aawan go’ettiyaakko giya denddo qofawu baaso gidiya ayfe yohota mintti erana bessees Hegeetikka: Oonaara haasayiyaakko shaakki eriyoogaa. Issi cimaa woykko kayma asaa haasayissiiddi nena giidi zaari zaari xeesiyaakko oyqqido quddan woykko bikilan gulbbata menttiyoogee attennaaga. shocana xaykkonne qanggettay shayan meqqana gakkanawu qanggiyooge attenna. Hegaa xalla gidennan koyro nunni ekkana koydo kafuwa woykko halchchuwa ekkana woykko immana danddayokko. Hegaa malay denddana danddayees giidi qoppiyo hanotata kaseti eriyoogee issibaa haasayidi lo’o ogiyan maayettanawu maaddees. Haasayawu baaso gidiyaabi aybee? Issibaa denttidi haasayiyoo wode ha haasayawu sintta qofay aybee? Ha taan haasayiyo allaallee hasayaa ezggiyaa awawu immiyo haaggaazay aybee?Ta haasayiyoobabay asaa koshshaara biyaabee beennabee?ta haasayay shocana hoolle aybee giya oyshawu zaaruwa immana bessees. Nuuni hasayoyoobay haasayanawu oyqqido huuphe yohuaara,halchchuwaara gattiyaabanne halchchuwa baazzan wottidi qaaxxiyaaba gidana koshshees. Doonaa go’ettiyo hanotay haasayettiyo huuphe yohuwan dummatees, Halchchoy heeraa geeshshatettaaba gidishin coo walakkinnee olaabaa denttikkowoykko haasaykko so asoo giin yela zin’aas giyo nu biittaa haysiyaa mala. Ha hanotay merettiyoy issi haasayiya asi ba haasayettiyo yohuwaassi huuphe yohuwaa shaakki erennaagaa bessees woykko ubba wodekka yohuwaa maara oytti haasayi erenna asa gidana bessees. Nu asay issi asi gelana beessennabaa giddo gelikko addachchi baanawu ciifisi wodhdha aqoppa giidi hayseeyees. Hegaassi issi asi haasayiiddi de’iyaa asi ba haasayettiyo huuphe yohuwa xeelliyagan xalla qofaa kuuyidi shiishshana bessees. Hegan lo’o maayettiyoonne ezggettiyo hanotay merettees, Hankkuwan oonne haytta yeggidi ezggenna giyoogaa. Ezggiyaabi diikkonne xeelappe attin kahan gidenna. Awan gididi haasayiyaakko erana bessees. Haasayiiddi de’iyoo doonay haasayettiyo sohuwaara sitta gaytotettay de’iyooga gidana bessees, Goyno keettan / woosa/ keettan uttidi quma keettaaba haasayikko he asa gooyees giikkoppe attin ezggiyaabi de’ana danddayenna. Hegaadaankka ushsha keettan uttidi woosa keettaabaa haasaykko ha bollaara giidoogaadan gooshsha giyoogee attenna, simi hegaadan giissiyay. asay ba de’iyo sohuwa milatenna doonaa haasayiyoogaa bessees, Hegaassi nu haasayiyo doonay he haasayiyo sohwaara maayettiyaaga gidana bessees. Doonaa awan go!eettiyaakko shaakkidi earan bessees giido gaasuwa leemisuwan citan uttidi aahuwan qonccissite.Sohuwaa doorennan haasayiyoogee gattana danddayee giidi intte qoppiyoobi aybee? ICHCHASHANTTO SHEMPPUWAa. Doonaanne go’ettiyo hiraa. Ha timirtte xekkan doonaabaanne issi sheeshshaa gaytotettaawu de!anawu danddayiyaa amarida qonccisota immanawu kajjeelan. Doonay issi qoommo asaa shaakkanwu danddayi danddayennee giyaagaakka bosherettana. Loohanchchatikka denddiyaa oyshaaninnee buzu xeelaatun bantta kahaa denttettoosona. Timmirttiyaa sintta qofaa. Ha timmirttiyaa wurssettan. Doonaassinne asaa qommuwaassi de!iyaa meeraa shaakkoosona. Doonaynne asa qommoy shaahettana danddayiyoogaanne danddayennaagaa kaalli kaalli yiggoosona. Dere deretettan issi qommo citay go!ettyi doonay issi mala timettan haaggaazettiyo haanoty dees giidi maacana danddayokko. Issi doonay he dere asy ba di!iyo qatuwaadan issippe biyaabappe attin coo yedan sholaatettenna. Deretettaa issippe duussaa qatoy leemisuwau shankkaa,Gazziyaa,Yeehuwa,bullachchaa h.maltiyaabata. Ha sohota naagidi doonaa go’ettikko saro gaytotettaa medhdhidi issippe duussay ho’in de’ana danddayettees, Gaasoykka deretettaa asay ha hanatata meeziyan maayettidi ekkidoba gidiyo gishshawu Ha dere asay meezettido sohota ( context) aggidi leemisuwawu yeehuwa biidi hashshu ne huuphee attes giiyaakko he asa tooraa denttidi yedaa haphphanaagee gallassa seta, Ayssi giikko dere asay bantta issippetettaa duussan meezetidobay hashshu ne huuphee attes giyoy yeliina. Doonaa awudenne aawan go’ettiyaakko giya denddo qofawu baaso gidiya heezzy ayfe yohota mintti erana bessees Hegeetikka: OOnaara haasayiyaakko shaakki eriyoogaa. Ha deretettaa giddon de’iyaa asati layttan, eran, mattumaa dummatettan dumma dumma xekkan de’iyaageeta gidana danddayoosona. Oossi haasayiyaana giyoogaa akeekiyooge ezggettananawunne maayettanawu immiyo go’ay keehi daro. Issi adussa layttaa de’ida cima asaa haasayissiiddi nena giidi zaari zaari xeesiyaakko oyqqido quddan woykko kasaran gulbbata menttiyoogee attennaaga. shocana xaykkonne qanggettay shayan meqqana gakkanawu qanggiyooge attenna. Hegaa xalla gidennan koyro nunni ekkana koydo kafuwa woykko kiitaa ekkana woykko immana danddayokko. Hegaa malay denddana danddayees giidi qoppiyo hanotata kaseti eriyoogee issibaa haasayidi lo’o ogiyan maayettanawu maaddees. Ixxikkoo hanenna cabbuwa giddo geliyoorin woni haasayettiyo allaalle mooretti aggees. Gaasuwaa eriyoogaa. Nu asy daro wode asay haasayiiddi yohuwau xaphoy xeerey erettennabaa haasayikko I woygana koyyidee?giidi iraa shaaraa qashamees giinne kuyyi aggees. Ayssi giikko he izaawu denttido huuphe yohoy de!iyoo sohuwaara gayttennabaa gidikko. Doonaa go’ettiyo hanotay haasayettiyo huuphe yohuwan dummatees, Issi asi boollaa minttettuwabaa haasayishin haray qassi goshshaaba haasaykko so asoo giin yela zin’aas giyo nu biittaa haysiyaa mala. Ha hanotay merettiyoy issi haasayettiya asi ba haasayettiyo yohuwaassi huuphe yohuwaa shaakki erennaagaa bessees woykko ubbawodekka yohuwaa maara oytti haasayi erenna asa gidana bessees. Hegaassi issi asi haasayiiddi de’iyaa asi ba haasayettiyo huuphe yohuwa xeelliyagan xalla qofaa kuuyidi shiishshana bessees. Hegan lo’o maayettiyoonne ezggettiyo hanotay merettees, Hankkuwan oonne haytta yeggidi ezggenna giyoogaa. Ezggiyaabi diikkonne xeelappe attin kahan gidenna. Awan gididi haasayiyaakko erana bessees. Haasayiiddi de’iyoo doonay haasayettiyo sohuwaara sitta gaytotettay de’iyooga gidana bessees, Yeehuwaa geliyaa asi hashshu ne huuphee attis giikko. Hegaadaankka bullachcha keettan uttidi olaabaa yexxikko (haasaykko) ha bollaara giidoogaadan gooshsha giyoogee attenna, simi hegaadan giissiyay. asay ba de’iyo sohuwa milatenna doonaa haasayiyoogaa bessees, Hegaassi nu haasayiyo doonay he haasayiyo sohwaara maayettiyaaga gidana bessees. ?Doonaa go!eetiyoo sohuan issi hanennabaa coo dabuliiqidi haasayiyaakko waanees giidi qoppeetii?citan tobbidi zaarite Ayssi odiyaakko gaasuwa eranaagaa ayssi koshshii?tobbite. USUPPUNTTO SHEMOOUWA Doonaa Naagiyoogaa kayayiyoogaa, laammiyoogaanne walakkiyoogaa, Doonaa naagiyoogaa[Language maintenance] Doonaa naagiyoogeenne laamerettiyoogee naa!aykka siirenne sintta. Gidoppe attin doonaa naagidi gami!ettanawukka gidin laammanawu daro adssa wodiyaa koshshees. Paasoldi giyoo eranchchay(1984)qonccissidoogaadan doonaa naagiyoogaa giyoogee issi dere asy kase go!ettiidi de!iyoo doonaa naagidi kiyi wodhdhanaadan oottiyoogaa. Doonaa teqqidi naagiyoogee cora doonaa qommuwaa go!ettiyaa biittatun de!iya dere asay bantta doonan haggaazettiiddinne naagiiddi bantta doonaa laammennan sinttawu efiyo wode doonaa naagiyoogaa getettees. Ha xeelay nu biittan aahuwan beettiiddi de!ees. Leemisuwau,laamee yiini woykko Dargge kawotay kunddido wonttettappe doommidi dere deretetta ubbay ba doonaan tamaariyoonne oottiyoo maataa la!an ekkidi baagaa baagaa dichchiiddi dees. Dere deretettay koyro doonaa doydo doonaa oosonne timirtte doona oottidi go!ettiiddi de!eyoogee donaa naagettaa geetettana danddayiyooga eranchchatu maachchaappe akeekana danddayeettees. Doonaa kayayiyoogaa (code switaching) Doonaa kayayiyoogaa giyoogee naa!u asati issi qommo doonaa haasayidi de!ishshin hara he doonaa ernna asi yiikko koyro haasayiyoo doonaa aggidi ubbaa mayzziyaa doonaa haasayina danddayees. Hara ogiyaara qassi ba doonaa dooyido doonaa haasayiiddi zammaanatetta milatin, Lemisuwawu issi asi wolayttattuwa haasayiiddi gidduwan paranjjattuwa qaalaa gidin qofa qosho giddo gujjidi haasayana danddayees, Ha doonaa kayayiyo hanatay doonaa kayayiyoogaa. / Code switahing/ geetettees, Gidoppe attin ha’i go’ettiyo doonay qofaa wurssi qonccissi beenne giidi qoppikko woykko otrssiyaagaa keena he haasayiyo doonaa eray guuxxikko walakkana danddayees Ha doonaa xeelliyagan doonaa lammiyooge denddiyoo wode daro karhi giya allaalleti de’oosona. Issito issito keehi tamaarida asay shiiqido yaa’an wolayttattuwan go’ettiiddi de’iyogaa issi asi koyro doomettan wolayttattuwa doomminne giddo gakkiiddi paranjjattuwan haasayana danddayees. Hegee daro wode walayttatto doonan he qaalaa techchiya woykko laggetiya birshshettaa immenna giidi qoppiya asi ba qonccissuwa doonaa walakkidi qonuissees. Doonaa walkkiyoogaa (Code mixing) Ha bollaara gonccissido ogiyan issi asi ba haasayiyo haasayaa giddon hara doonaa qaalaappe ekkidi go’ettana danidiyees. Leemisuwawu wolattattuwan baaso giya qaalaa paranjjattuwan /base/ giya qaala go’ettidi qonccissidi he qaalaa qassi darssiya hara pitaliya sinttaara somidi beezeta gaanawu danddayettees. Hagaadan doonaa go’ettiyoogee meezetidoba. Daro baggi tamaaraasi giya asaa bolli daro wode polettiiddi de’iyaaba. Hagaa mala doonaa walahay /walakkiyoogaa/ code mixing/ geetettees. Nu biittan daro qommo doonaa haasayiya dumma dumma sheeshshay soorotsdi de’iyo hanotay aahuwan beettiyaaba. Hageeti daro baggi zawatiya / kokkaa/ heeran de’iya dere asay bantta doonaara walakkidi he shoorotiya doonaappe qaalaa gidin qafaa qashuwa go’ettiyo hanotay keehi beettiyaba. Gidoppe attin issi haasayettiyaa doonay issibaa barkka qonccissana danddayishin hara doonaa walakkiyoogee doonaa go’ettiyo wogaa phalqqiyaagaa gidiyoo gishshawu walakkennaakko daro lo’o. Doonaa laammiyoogaa / code shifting/ Hagaadan doonaa go’ettiyo hanotay ha nuuni bollan be’idoogeetuppe dummatees Issi asi issi doonan ba qofaa qonccissiiddi aggi baynne qassi hara doonan haasayiyoogaa doommikko ha asi koyro haasayiyo doonaa muleera agginne hara doonaa haasayiis giyoogaa, Hagaa mala doonaa go’ettiyo hanotay daanaa laammiyoogaa/ code shifting/ geetettees, Leemisuwawu issi asi wolayttattuwan haasayiidi agginne paranjjattuwan haasayiyoogaa doommikko hagee doonaa laammiyoogaa geetettees. Doonaa laammiyoo gaasoy hea laammiya asadan dummatana danddayees, Leemisuwaw Naa’u asati wolayttattuwan issi xuuraa haasayiiddi de’ishin hara asi yiikkonne he asi paranjjattuwa erennaagaa gidikko bantta xuura heezantti siyennaadan bantta go’ettiyo doonaa laamminne paranjjattuwa haasayana danddayoosona. Hagaa mala hanotan doonaa lammiyo hanotay merettees. Hagee qassi doonaa laammiyoogaa /codeshifting/ geettees. Doonaa laammiyoogaa / Language shifting/ Doonaa laammiyoogaa giyoogee issi dere asay issi go!ettiiddi de!iyoo doonaa aggiigidi hara doonan maayettiyooga doommiyoo wode doonaa laamettaa geetteets. Issi doonaa dirattuwa woykko doonaa dooydo koyro doonaa yeegi agginne hara biittaa woykko kare doonaa haasayiyoo wode doonay laamettiis geettees. Doonay laamettiyo hanotay biittatettan ubba mayzziya doona gididi timirttiya ubbawu gattiyo doonaa dooridi go!ettyio hanotaa maachcha xeellees. Heegeekka deretettay ba doonaa dooydo doonaa aggiiginne issi doonaa deretettaanne ooso doona giidi maaciyo hanotay doonay laamettiyo qaadaa medhdhees. Doonaa laammiyo hanotay daro baggi cora doonaa goettiya biittatun aahuwan beettiyaaba. Doonaa go!ettyio wodekka qootaa laamiyo hanotay merettana danddayees. Hegaa gishshawu doonaa zaaretti moliyo woykko dichchiyo oosoy issi issi cora doonay haasayettiyo heeran doonaa hidduwaa laamiya geetettana danddayees. (Fasold 1984)Hegaadankka qassi doonaa dichchiyoonne kabboyiyoo hanotaykka doonaa naagiyoogaa getettana danddayees. Heegee koyro doomettan doonaa naagiyoogaanne laammiyoogaa giyoogee siirenne sintta giidi maacidoogaa mintteetteess goyoogaa. Doonay laamettiyo hanotaa doonaa hayquwaa gaanawu danddayeettees. Doonaa laameenne doonaa hayqoy issi do!o gidiyoogaa paasool giyo ranchchay qonccissees. Doonaa laammiyaa giyoogee issi doonaa haasayettiyaa dere asay dumma dumma meretaaninne asi medhdhido metuwa gaasuwan ba doonaa aggidi hara doonaa haasyaa doommiyoode qaadadan polettiyaaba. Doonaa haasayiyaa asay betiyo gaasuwan doonay biittaa gaxaappe xayana mala wolqqattiyo hanotay merettees. Doonaa go!ettiyaageetikka hara doonaa haasayanaadan issippetettaa duussay naaqees. He wode doonaa laamee wotykko bollaara qonccissidoogaadan doonaa hayqoy attennaba. Leemisuwau Toophhpiyan Gaafaatettonne Arggobbatto doonaa haasayiy dere asi baynna gishshwu ha doonati hayqqidoosona goyoogaa mala. Doonaa hayquwa xeelliyaagan naa!u qofati qonccidosona. Hegeetikka: Doonaa hayquwaa giyoogee issi doonaa amarida dirattuwa haasayiya dere asa xallay hara doonaa haasayiyaa dere asaakko walhettishin woykko hedere doonaa maayettiyoo doona oottiyoo wode doonaa hayquwaa geetettees giyoode,Harati qassi doonaa hayquwaa giyoogee issi doonaa haasayiyaa deree muleera hara doonaa haasayettiyoogaa doommiyo wode doonay hayqqiis goosona. Ha palanttiyaa naa!u kushsha yohuwa(Fasold1984)qonccissiiddi doonay gayqqiis giyoogee doonaa laaame merettido dere asay doonaa wurssettaa haasayiyaageeta gidiyoode xalla. Hagaara oyqettida ogiyan doonaa hayquwa xeelliyaagan naa!u qofati imettidosona. Hegeetikka:koyroy doonaa hidduwaa xeelaanne Deretettaa hidduwaa xeelaa geetettiyaageeta. Doonaa hidduwaanne deretettaa hidduwa goyoogee woygiyoogee? Doonaa laamiyawunne teqqidi naaguwawu denddo gidiyaabata. Doonaa laameenne naagettiyo hanotay adussa wodiya oykettidi ciraa kaallidi yiidi doonaa qottaa laamettaa gujo ayfiaa. Doonaa laamee doonaa hayquwaa geetetidi xeesettana danddayiyoogaa kase giidi kanttida. Doonaa laamiyaa doonaa hayquwa giissana danddayiday he doonaa haasayiyaa dere asaa xallay he doonaa haasayiyoogaa. Hara guussan hara dere asay he doonaa haasayennaagaa bessees. Paasooli(1984)nine Pishiman(1978)qonccissidoogan doonaa laamee polettana mala daro gaasoti de!iyoogaa hassayissoosona. Doonaa laamee polettana danddayiyoy issi dere asay ba oonatettaa oychchiyoogaa aggiyoode woykko ba oonatettaa cooyi hara dere asaa doonaanne wogaa maayanawu bana aatti immiyo wode polettees. Xaaxiwwaxin doonaa laamiyawunne naaguwawu gaaso gidiyaabata kaallidi be!ana. Doonay naagettanawu gaaso gidiyaabata. Dooany naagettidi de!anawu gaaso gidiyaabati issi dere asay ba doonaa naagidi minitti maaciidi oyqqiyo hanotaa xeellees. Biittaa utettaa:Ha biittaa utettay issi dere asay ba doonaa naagidi gami!ettanawu daro maaddees. Leemisuwawu haattaa heeran doodettidi de!iyaa dere asay ambbatuppe haakkidi de!iyoo gishshawu doonay laamettenna giidi maacana danddayeettees. Goyno keettan tamaarissiyo doonay:Issi doonay goyno keettaa he goyno keettaa halchchuwaa sinttawu hemetissiya doona gidikko, Dere asaa magadiyo wogan:Ha magadiyo hanotay dere asy issoy issuwaara maayettennaadan digettidi hara dere asaara bohettidi ba doonaa naagana danddayees. Leemisuwawu Adereti bantta doonaa naagidi wottana woykko dichchana koyiyo gishshawu hara zariyaappe eko gelo wogaa polokkona. Doonaa laamiyawu gaaso gidiyyaabata. Goossaa/migration) Aquwaa dichchaa(shift in economic indicators) Bariyaa adussatettaa(age grading) Ambbatu dichchaa(urbanization) Dere asaa doonaa coratettaa(social multilingualism) Tamaariyoo doonaanne hara kawotaa wolqqanttuwa. Olaa woykko issi dere asay hara corattiyaa dere asan muukettiyo wode. Issi issi yaletan polettiyaabatun(inter generationalswitching) Issi doonawu dumma bonchchuwa demmiyoode(Darees giidi qoppiyoode. ) Issi dere asay hara doonaa haasayaa meezetiyo wode h,h,milatyaabatun doonay laamettees. Ha boollaara qonccissidoogaappe hara doonaa laamiyaa ehiyaagee aadhdhi aadhdhi gayttiyaabay de!yoogaa paasooli qonccissiiddi, Issi gita dere asay payduwan guutta gidiyaa dere asaa kushiyan kunddiyoode doonay laamettana danddayiyoogaa qonccissiis. Hagaa mala ogiyan doonay laamettiyoo hanotay ha!i wodiyan merettees giyo hirggi xayana danddayees. Gidoppe attin kase aadhdhida wodiyan shamettidi woykko omooddettidi haarwuwan gaami!idoogee doonaa walahaanne dichchan malaatettees. Keehi gita Awurooppaa kawotettay Afirkka,Iisiyaanne Laatine Amerkkaa bantta kushiyan oyqin eta kushiyan kunddido wode ba mayzza doonaa Engilizettwawu,perenssayettuwawu,Jeerimenettuwawu laammi aggiidoson. Doonaa laamee adussa wodiyaa(long term)ekkiyaaba gidiyoogaa eranchchati maacoosona. Miishshaa wolqqan diccidi biittaa boonawu woykko dere asawu imettiyaa bonchchoy likettennaba gidiyoogee qoncce. Doonaa wolahaa birshshettaa. Dumma dumma doonay issi dere asaa giddon beettiyo woykko haasayettiyo hanotaa giyoogaa, salo gufantton qoodan keehi daro doonati haasayettoosona, Afirkka biitta xallan daro xeetan qoodettiya doonay haasayettees. Afirkka giddonkka tohossa Afirkkan Nayijeeriyaaninne Toophphiyan cora doonay haasayettiyo biittay de’iyooge odettees, Toophphiya qassi hosppun tammu doonaappe dariyaa doonay haasayettiyo biitta, Hegaappe dariya baggay Tohossa toophphiyan haasayettees, Doonawu imettiya xekkaanne cora doonaa meezetiyo hanotaa. Dumma dumma doonay haasayettiyo dere asaa giddon doonaa haggaazaa nne go’ettiyo sohuwa milatiyaabaa xeelliyaagan doonaa giddon dummatettay merettiyo hanotay dees. Haggaazaa immiyo hanotaa xeelliyoo wode keehi cora doonaa giddoppe issoy woykko amaridaageeti ooso doona, timirttee imettiyo doona, dere asawu gaytotettaa woykko Iraadooniyan, telebizhzhiniyan, odotinne dumma dummabati shiiqiyo doona gidiyo wode attiya dariya bagga doonay haggaaza immenna hanotay de!ees. Hagaa mala gaasotun doonaa giddon deummatettay merettiyo hanotan issi woykko amarida doonay koyrottidi dicciyo wode attiya cora doonay qassi, suntti baynnan heera xallan go’ettiyo gaasuwan doonawu xekkay imettiyoogee doona hagaazaa dumatettaa medhdhiis. Issi dere asaa giddon cora doonay haasayettiyo wode doonawu xekkaa kessiyo ogiya shaakkidi go’ettanawu maaddiya malaatati de’oosona. Hegeetikka: Doonaa go’aa. dere asaa giddon haasayettiya dumma dumma doonaa giddoppe issoy woykko amaridaagee dere asawu ubbawu haggaaziyoo wode attiya dariya bagga doonay heerappe kanttidi gutara doona gidennaagee doonaa giiddon xekkaa medhdhiyonne doonawu imettiya ooso shaahoy ubba issi ayfiyan xeellennaagee dummatettaanne xekkaa medhdhiis, Leemisuwawu Laatine bagga Amerkka paaraaguway giyo biittee giddon haasayettiya naa’u doonaabaa leemisodan ekkikko gidennan aggenna. Hegeetikka Isppeene doonaanne guraan giyo doonata. paaraagoy giyo biittiya ba denddo taarikiyan Isppeene dere ayso giddon haarettida biitta giyo gaasuwan ha biitten Isppeene doonay haasayettees. Eta maayzza doonay guwaraan giyo doonaa. Dariya paaraaguwa biittaa asay ha naa’u doonaakka haasayettoosona. Hegaa gidiyo gishshawu naa’u doonaa meezetidaageeta getettoosona. Gidoppe attin ha doonata go’ettiyo sohoti dumma dumma. He biittawu baaso gidiya bayra oosuwawu go’ettiyoy Isppeene doonaa gidishin heeran daro caddenna kawushabawu guraan doonaa go’ettoosona. Hegaa goosuwan issi issi paaraaguwa sheeshsha gidiya asaa keettan so giddon go’ettiyo doonay guraane doonaa. Issi issito ba laggiyaara haasayiyoy, tobbiyoy, bollaa otorssiyo sohuwan naaciyoy, qiriyoy ha doonaana, Gidoppe attin timirttiyawu. oosuwawu, h.milatiya gutara oosuwa Isppeene doonaa go’ettoosona. Hegaa gishshawu Isppeene doonawu xoqqa sohoy imettiyo wode ha so giddon go’ettiyo guraane doonawu immiyo sohoy keehi wodhdhidanne laafaa. Hagaa mala hanotay polettiyo wode doonaa giddon xekkaa medhdhiyooge erettees, Doonawu imettiya bonchchuwa Issi dere asaa giddon de’iya cora doonaa qommotussi ha doonaa haasayettiya dere asay dumma dumma xekkaa immiyo gaasuwan cora doonaa go’ettiyogaa giddon merettiya xekkaassi malaata gidana danddayees. Leemisuwawu nu biittan amaaratto doonay hara qommo doonaara gattidi xeelliyo wode aybe intte yiggidobays? Amaaratto doonay Toophphiyan aahuwan haasayettiyanne kasetidi diccida doona gidido gishshawu hara doonaa ubbaa haattaa pittenna doonaa giidi kariyo hanatay ba buzo /doonaa dooyido/ /stronge language/first language/ doonaa kariyooge doonaa bonchchuwa woridi sa’an yeggiis giyoogaa. Issi citay doonaa kariis woykko bonchchuwa guuttiis giyoogee ba mayzzaa hayttaa, ba citaa hayttaa, ba sunttaa bashshiis woykko. Bana barkka gammaa miis giyoogaa. Doonawu de’iya eeshshay ba immiyo haggazan dooni ubbi laggee. Qaadadan kasetidi diccida doonay kawotiis giyoogaa gidennaagaanne biroon dicciiddi de’iya doonay qassi kase diccida doonaawu harettiis giiyoogaa gidenna. Diccibeenna doonaa dichchanawukka kumetta aawatettaynne bizzatettay he doonaa. haasayettiya asaabaa paranjjatto doonaakka zaarettidi amaarattuwara gatti xeelliyo wode, zaarettidi wolayttattuwa amaarattuwara xeelliyo wode ha’I wodiyan tilla wolayttatto haasayettiya asaa qooday keehi guutta, Leemisuwawu: Issi oyshaa wolayttattuwan oychchikko zaaruwappe baggay amaaratto woykko guutta giishshin naa’u qaalay giyoogaa. Dere asawu benippe doommidi de’iya ba doonawu immiyo wodhdhida xeelay tamaaribeenna asaa gidin tamaarida asay doonaa dinnaaqidi haasayettiyo hanatay zammaanatetta milatees. Heegee ba huuphiyawu doonawu de’iyaa bonchchuwa guuttees. xaafettidabaa – Dumma dumma doonati ba haasayettiyo dere asaa giddon issi doonay woykko amarida doonati xaafettidabay woykko naqaashan go’ettiyobati de’iyoogeeta gidishin dariya baggay qassi coo haasaya xallan xuufiyan diccibeenna gaasoy doonaa xeekkaa shaakkiyo hanota medhdhana danddayees. Doonaa meezetiyo hanotaa Issi heeran haasayettiya doonaa giddon issoy woykko amaridaageeti qeeri naati so giddon bantta dichchaara issippe meezetiyoogaa gidishin haray qassi dicci simmidi eta layttay gujji gujji biyoode qofaninne akeekan aakki aakki biiddi doonawu de’iya go’aa akeekidi meezetiyo /tamaariyo/ gaasuwan doonaa coratettaa giddon xekkay merettiis giyoogaa, Doonaa go’eettiyo wodiya Issi heeran haasayettiya doonaa giddoppe issoy woykko amaaridaagee keehi daro baaso gidiya gutara oosiwan pee’iyoode attiya daro doonaay heeraappe pinnidi haasayettenna hanotay doonaa coratettaa giddon xekkaa medhdhana danddayees. Meeziya Kaallidi shiiqida oyshawu bessiyaa zaaruwa immite. Doonawu imettiya bonchchuawa giyoogee woygiyoogee? Doona go!ettiyo wodiyaa waati hara wodiyaappe shaakkiyo? Doonaa meezetiyo ogeta qonccissite. Issi doonaa, naa’u doonaanne dariyaaga haasayiyo hanotaa. Baayye giyo eranchchay 2000 M.L zaaretti mucuridi giigissido maxxaafaa boll issi doonaa naa’u doonaanne cora doonaa giya qofawu hagaappe kaallidi shiiqida qofaa wottiis, Issi doonaa giyoogee issi asi issi xoni!a doona xallaa haasayiyaagaa woykko ezggidi akeekiyaagaa gidikko issi doona(monolingual) geettees. Daro baggi issi doona xallaa meezetiya asay laayttay 13 heeren de!ya asata gidishin hara doonaa meezetiyo qaadaa demmennaageeta. Salo gufantton hegaa mala asaa qooday keehi guutta. Hara baaggaara banttaa koyro doonaa goyno keettan,tamaareson,dumma dumma go!awu peeshshiyo qaaday aakkiyoodekka xoni!a doonaa xalla meezetiyo hanotay merettees. Ha qofaa phalqqiya ogiyan qassi issi doonaa xallaa meezetiyo hanotay hara dumma dumma gaasotun polettana danddayees. Koyro kochchooro issi dere asay shiiqettidi de!iyo heeran doonaa doydo doonaappe hara doonay matan beettenna hanotaa. Naa!anttoy doonaassi de!iyaa xeelaappe pulttees. Hagaa giyoogee issi dere asay ba doonaa wurssi ernaawunne meezetanwu kahappe denddikko he doonay he dere asaa oonatettaanne wogaa qonccissiyo hakkay keehi daro. Hegaadankka he doonaa meezetanwu de!yaa denddoy(motivation) banqqa gidees. xaaxi waaxidi xeeliyo wode ubbay eenidi barkkanne issippetettan dummatetti baynnan issi xeelan ba doonaa injje ogiyan dichchna danddayeetts. Issi asi issi doona xalla haasayiyaagaa gidikko he asi xon”a doonaa danddayees, Ayssi giikko leemisuwawu aayiya aaway wolaytta gidin wolaytta biittan yelettidanne duccida na’I ba aayee doona erees. Naa’anttoy qassi cora doonaa haasayettiya cora qommo deree issippetettaa naagidi issippe de’iyonne oottiyo, yaa’iyo tobbiyoonne dumma dumma kiitaa aattiyo ubbaa mayziya qaadadan koyrotti diccida amaaratto doonaa eriyoogaa Ha hanotay doonaa go’aa xeelliyaagan naa’u doonaa go’ettottidi xeesettees Gidoppeattin ha hanotay ubba heeran issi mala (lagge/ gidenna, Daro qonccissuwa koshshikko Baaye /2000/ xeellana danddayett. Issi doona xalla meezetiyo hanotay waani merettii? Xoni!a doonaa meezetiyoogee he dere asaa maaddiiyye qohii?citan tobbite. Xoni!a doonaa meezetida asi ba heeraappe hara doonay haasayettiyo dere asskko biyiyaakko a aybi gaakkees giidi qoppeetii? Gidoppe attin xoni!a doona xalla meezetiyo hanotaa xelliyo wode ha nu bollaara be!idoogaa phalqqiya hanotaykka de!ees. Eenoy baynn citaa xeelay diikko haydawu,polotikawunne issippetettaa duussa goddon domi!ettaa medhdhana danddayees. Hegaadankka issi asa buzo xeelay he doonaa goEttiyoo hanotaa bolli geella akeekay woykko eenoy baynnaagaa gidikko buzo xeelay coratti yaraa dariissinne gita metuwaa gaattiyo qaadaykka aaho. Heezantto gaasoy issi doona xallaa meezetanwu:Doonaa timirtte doponaaoottiyoogeenne ha doonaassi de!iy sintta qofaa birshshettaa bolli baasettidaagaa gidana danddayees. Leemisuwawu tamaareti bantta doonan tamaariyoogaa kahappe koyidinne he doonaa loytti mucuridi luxidonaa woykko bantta doonaa bantta hachchiahchci diissaara gatti waaxidi haggaazettiyoogaa koyidaba gidikkonne timirttiya shiishoy xaafo bilaana (literacy)nne quxaruwa birshshiyoogaa(structural analysis) gidikko eta koshshaara beennaba gididi kaha dendduwa worana danddayees. Hagee qassi doonaassi de!iyaa xeelaa bolli lo!enna qofay merettanan mala oottees. Issi xoni!a doonaa go!ettiya dere asay ba doonaa dichchana mala ootrtiyaa gaasota qonccissite. Naa!u qommo doonaa meezetiyo hanota. Naa!u. doonaa giyoogee doonaa dooyido doonaa gujjin hara issi gujo doonaa meezetiyoogaa. Bishikiliitiyawu naa!u goomay de!iyoogaa mala naa!u doonaa meezetiyoogee,gidoppe attin goomaadan kawushsh gidenna. Issi asa naa!u qommo doonaa meezetadii giidi oychchiyaakko zaaroy ee woykko akkay gidana dandyees. Issi asi naa!u qommo doonaa meezetis goyoy issi loytti paattidi eriyo doonnaanne,qassi guuttaa bana asi zigirennaadan lemi!i lemi!a eruwaakka oychchiyaakko ee naa!u qommo doonaa erays giidi zaarees. Naa!u qommo doonaa meezetiyoogee doonaassi de!iya eeshsha gidennan doonaa go!ettiyoo eeshshappe attin. Qassikka doonaa malaatateetta gidennan doonay aattyioo kiita. Doonay issi citaa woykko issi dere asaa buqura. Gidoppe attin naa!u qommo doonaa meezetiyoogee issi issi asawu buzo buqura. Gaasoykka issi izaawu dumma dumma dere asaara de!iyoonne dumma dumma doonaa meezetiyoo maatay he uraagaa. Naa!u doonaa meezetiyo hanotaa xeelliyoode issi asawu doonaa meeziyawu imettida giddo haakka yiggiyoogaa gidiyoogaa wozanan wottite. Hara qonccissuwan doonaa go!ettiyo xekkaanne oosuwan peeshshiyo hanotaa giyoogaa. Naa!u qommo doonaa meezetana mala oottiyaa gaasota. Naa!u qommo doonaa meezetana mala oottiyaa gaasoti naa!a. Hegeetikka soo bagga dendduwaann kare bagga dendduwa geetettoosona. A/So bagga dendduwa:Issi biittan de!iyaa dere asaa giddonissoy issuwaara waattan qaaxettiyo hanotay de!ees. Ha qaattan merettiyaa naa!u qommo doonaa meezetiyoogee so bagga dendduwaa geetettees. So bagga gaasoy woykko denddoy heezan shaahettana danddayees. A/Goossaa:issi dere asy quwaanne miishsha xeebisa alana giidi ba de!iyoo heeraappe hara doonay haasayetto heeri biidi de!ana danddayees. Hegaa gaasuwan koyro ekki biido doona haraa meezeyana woykko he biido biittaa meezetiyoogee attennaaga. Ha hanotay qassi naa!u qommo doonaa meezetiyogawu gita gaaso. Goossay merettiyoy maetay gaattiyometuwan woykko asi medhdhido meto gaasuwaana gidana danddayees. Leemisuwawu Gio!oy,koshay,biittaa woday woykko zammaanatettay ehiyo meto gidana danddaayees. B/Zawan shoorotidi de!iyoogee:Naa!u dumma dumma qommo doonaa haasayettiyaa dere asay mata shoorotettan issi doonay hankko doonaappe garxxettan danddayoosona. Hegaadankk issoy issuwaara maayettan gishshawukka issoy hara doonaa tamaarees. Gaasoykka shoorotettay zawa xallan gidennan issippetettaa duussaykka gatrtiyo gishshawu. Hegee qassi aquwan,polotikan,issippetetaa gaytotaa medhdhawu maaddees. C/Ayso haggaazan:Issi dere asawu ayso doona giidi dooriyoo doonay de!ees. Hera gidenna asi kareppe de!anawu he biittaa biikko ayso doonaa tamaaranaagge attennaagaa. ayssi giikko de!anwu asaara maayettiyobo de!an bessiyo gishshawu’ hagaa mala gaasuawn naa!u qommo doonaa meezetiyo hanotay merattees. Kare bagga dendduwaa/gaasuwa. Kare bagga gaasoy asa biittin woykko kare biittan merattiyaagaa. Hageetikka poltikan haarettiyoode,aquwa woykko miishshaa pacaaa gaasuwan haarettiyoode,Issippetettaa duussaa gaasuwan haarettiyoode. Naa!u qommo doonaa meezetiyoogee gattiyoo naaquwa. Doonaa hidduwa naaquwa: Naa!u qommo doonaa haasayettiyaa issi izaawi issi qommo doonaa haasyiyoo wode issi doonaa haasaya maaray mankkay woykko kasiyaa kaaloy akeekennan keltte geliyo hanotay merettees. Daro baggi doonaa dooydo doonay naa!antto doonan keltetishin beettees. Kahaa naaquwa: Naa!u doonaa meezetiyoogee kaha bolli gattiyoo naaquwa xeelliyaagan issi maachchawu gakkanaagee daro meto. Gaasoykka issi issi naa!u doonaa meezetida asaa issippetettaa,aquwannewogaa xeeliyaagan giddo heennaa woykko kahaa eranwu danddayettenna gishshwu. Hegaadankka qaalati uttido sohoy go!ettiyo hanotaykka izaawata naaqqees. Issi dere asaa issippetettan naaquwa giyoogee he dere asay ba doonaanne wogaa go!aa eranawu de!iya garssa denddoy xaykko woykko paccikko issippettaa naaqo giyoy. Cora doonaa meezetiyo hanotay dumma dumma qommo doonaa haasayiya deretettan issi polotikaa qefiyan haphettidi issippe duussaa doomiyoode merettiyaaba. Hegaadankka salo gufantton gaxaappe gaxaa gakkanwu cora qommo doonay haasayettiyo biittay keehi cora. He biittan yelettida yiira naatikka cora doonaa meezetikko dari maalaalenna. Leemisuwau Afirkaappeenne Iisiyaappe Nayijeeree,Hinddee,Tanzaanee,Pilpisse do!uwan xeeteeppe darita doonay haasayettiyoogee qoncciyan beettees. Ha biittataikka cora doonay haasayettiyo biittaa geetettidi xeesettosona. Cora doonaa meezee heezzawu shaahttoosona: A/Dere deratettaa cora doonaa/national mulitlingual. B/Issippetettaa cora doonaa/social mulitlingual. C/Issi uraa cora doonaa/buzo/self mulitilingual. A/Dere deratettaa cora doonaa/national multilingual. Issi biitan di!iyaa naa!anne dariyaa doonaa wogaa xeelliyaagaa. Issi biittaa asay cora doonaa meezetis giissiya hanotay he biitan haasayettiya doonaa giddoppe naa!aa,heezzaa gidiyaagaa aahuwan go!ettiyoo kumetta maatay de!iyo wode. Issi biittaa asay cora doonaa meezzee dees giyaa wogaa naagida xeekkaa qonccissikkonna he dumma dumma biittan de!iya asa ubbay cora doonaa erees giyoogaa gidenna. Gaasoykk biittaa asaa giddon xoni!a doonaa haasayiyaa asi daana danddayiyoo gishshawu. B/Issippetettaa cora doonaa/social multilingual. Hagee issi asa xeekka gidennan ders asay naa!aanne naa!aappe dariyaa doonaa meezetiyo hanota conccissees. Leemisuwau dere asay koyro doonaa heeran,naa!antto doonaa timirtte keettan,heezzantto doonaa goyno keettan go!ettikko cora doonaa xeezetiis gaanawu danddayeettees. C/Issi uraa cora doonaa/buzo/self mulitilingual. Issi uri dumma dumma allaaliya geedon issi biittaappe hara biittaa biidi he dere asaa doonaa meezetiyo wode woykko xoqqa timirtte eqotaa biido gaasuwan naa!aappe dariyaa doonaa meezetiyo wode buze cora doonaa meeziya geettees. Ha kaallidi shiiqida qofat aahuwan qonccissite. Issi doona xalla haasayiyoogaa. Naa!u doonaa meezetiyo haanotaa leemisuwan qonccissite. Koyrottidi nuuni denttidi xeellido sohuwan dumma dumma woykko cora doonaa haaseyettiya dere asay cora doonaa /multt lingual/ geetettiyoogaa qonccissida. Cora doonaa meezetiyo hanotay merettiyo gaasuwa kaallidi xeelloos. Polotikaa waattaa Shoorotettan issippe de’iyaa cora qommo asay cora doonaa haasayettiya dere asaa polotikkaa gaytotettan cora doonay merettana danddayees. Issippetettaa duussaa waattaa Ha waattay dumma dumma doonaa haasayettiya dumma dumma qommo asay issippetettaa duussaa allaalliyan gaytettiyo hanotan cora doonaa meezetiyo hanotay merettees, leemisuwawu, geluwan ekuwan, timirttiyan, goyno sohuwa xeelliyagan h.milatiya issippetettaa duussaa gaytotettan cora doonay merettana danddayees. Ha guussaassi leemiso gidiyaagee laatin Amerkkaa giddon de’iya Tukkaano geetettiya heeran de’iya dere asay meezetidobay issi qommo doonaa xallaa haasayettiya naa’u waattati gelettiyoogeenne ekettiyogee danddayettenna. Dumma dumma doonaa haasayettiyageeta gidana bessoosona. Etappe yelettiya naati qassi aayee sheeshshaa doonaanne aawaa sheshshaa doonaa haasayettiyo gaasuwan cora doonay merettees. Aquwa waattaa. Dumma dumma doonaa haasayettiya dere asay issippe gaayttidi haasayettiyo wode cora doonaa meezetiyo hanotay de’iyo wode cora doonay merettees. Leemisuwawu zali’iyan, goshshan, zammaanabay merettiyo gasuwan dumma dumma oasa macaratu gaasuwan cora doonay merettees. Haray qassi halchchidinne hassayidi gidennan kanttuwan tiran kiyidabay wolqqan cora doonaa meezetana mala oottiyo hanotaykka merettees. Leemisuwawu; Olay, koshay, haattaa kumetta h.m gaasuwan issi dere asaappe cuhettidi ba shemppuwa ashshanwu betiyo hanotay merettees. Nu biittan beettiya doonaa coratettay ha’I wodiyan heeraa heeraadan woykko ba manttiyadan dumma dumma. Gaasoykka issi dalgga manttiyan he asaa buzo doonawu xoqqa sohuwa immi simmidi qassi paranjja doonawu kaalliya xekkaa immiyo hanotay de’ees. Xaaxi waaxi xixeelliyo wode Toophphiyan ubbasankka paranjjatuwassi imettiya sohoy xoqqa. paranjjatto. doonay nu biittan timirtte xallaassa gidennan salo gufantton de’iya dere asaarakka gattiya wolqqaama. Zarphphe, Ha cora doonaa giddon imettiya doonaa xekkay heezzu xekkan shaahettidaagaa gidishin naa’u xekkan shaahettiya cora doonay issippe waaxettidi medhdhidoba, Toophphee heeraa doonaanne amaarattuwa shaakkido gaasuwan issi doonaa xekkay merettiis giyoogaa, zaarettidi qassi amaarattonne paranjjatto doonaa giiddon issi doonaa xekkay meretiis, Qassikka heeraa/ issi qommo/ doonaanne paranjjattuwa giddon doonaa xekkay merettiis, Hageeti naa’u naa’u xekkay issippe waaxettidi heezzu xekkaara de’iyaa cora doonaa medhdhana danddayiis yaagoosona ha doonaa eranchchati. Hagaa mala hanoy nu biittan polettiyo gishshawu pilggettaa eranchchati immiyo cora doonaa xekkay Diglossia /naa’u xekkappe/ Trglossia’/ heezzu/ xeekkaakko zinqqettees goosona, Cora doonaa meeze waani merettidee? aahuwn tobbite. Issi dereppe hara dere betissiyaa gaasuwaa qonccissite. Coray doonay haasayettiyo biitatuppe amaridaaggaa yootite. Doonawu xeekkay dees giyoogee ayi gaanaassee? Gilosiya giyoogee woygiyoogee? Ha bollaara be’ido cora doonaassi imettiya xekkaa maayettiyo wode 1987 M. Layttaappe doommidi Toophphiyan lo’a kawotettaa aysoy woykko ayso wogay maacetti simmin de’iya cora doonaa xekkaa oydda giyaa pilggettaa ootida eranchchati de’oosona. Gidoppe attin ha eranchchatu guussay biron maacettiichibeenna, Laappuntto shemppuwa. Doonaa mankkatettaa (language standardization) Tmirttiyaa sintta qofaa. Mankka doonaa birshshettaa qonccissoosona. Issi doonaa mankka doonaa giissiyay aybakko akeekoosona. Diyagiloosiya giiyobay aybakko qonccissoosona. Diyagilosiya qommota paattidi shiishshoosona. Diyagillose bummatiyo eeshshaa shaakkooson. Mankka doonaa daro doonaa eranchchati dumma dumma ogiyan qonccissoosona. leemisuwau,Geesr(webb&kembo sure2000) qonccissiidigiidoogaadan kawotettay woykko aawatettay xeelliyo asi aawatettan immin doonaa eranchchati citan gididi cenggurssaa ciiriyoogan woykko dooruwan,nabbabbettiyo hanotaa,qaalaa meruwaanne go!ettiyo hiillaa,qofaa qashuwa waatta hanotaa gutra doona xekkan pilggiyoogaa. buussa goosona. Hagee issi doonay gutara doonaa geetettanwu cenggurssaappe doommid doonaa quxaruwa,xaafo hiillaa gakkanawu de!iyaa doonaa gutara giissiya hakkaa xeellees. Issi doonaa gutara doona giissiya baaso hoyoti aybee? 1/Dooruwa(selection) 2/Xaafettidabay de!iyoogaa(codification. 3/Hagaazaa aahotettaa(elaboration of function) 4/Ekettiyo hanotaa(acceptance) 1/Dooruwa(selection) Issi kutti gutara doonaa kiyana beessees giyoo doonay doorettiaddaga gidana bessees. Doorettiddo dumma dumma gaasoti de!oosona. Doorettiyaa doonay issi heeran haasayettiyaaga gidana bessees. Gaasoykka dumma dumma heeran haasaettiaaba gidikko walahettana danddayiyo gishshwu. Doonay doorettido gaasoy polotikaa aysuwa gaaso gidana danddayees. Awwatettaa oyqqida kifiliyaa dirattoy diccidi gutara doona gidana danddayees. Issi dirattoy gutara doonaa gididi doorettiyo wode he doonawu daro bonchchoy dees giyoogaa. Ha doorettibeenna doonay garssa ziqqi ootti xeelettees giyoogaa. Issi issi dirattoy haasayettiyo wode qilcciyoobadan xeelettiyo wodeekka dees. Issitoo issitoo miicciyo wode dees. 2/Xaafettidabay de!iyoogaa(codification) Issi doonay gutara doona giin doorettanawu xaafettiday de!ana koshshees. Xaafuwan peeshshanawu qassi cenggurssaa dooruwakka koshshees. Awugee kahakko Laatiineeyye saabay?giidi injjetiyaagaa doorana bessees. Qassikka issi doonaa gutara doona gaanawu qaallaa kochchay (dictionary) de!ana beessees. Issi qaalay hagaa gees giidi naaqaashadan goettiyoobaa koshshiyo gishshawu. 3/Hagaazaa aahotettaa(elaboration of function) Ha doonaay kiike kawotettaa gili!an ayssiya kawotettay,tumaa keessiyaa ooso keettey,timitrre keettay hachchi hachchi oosuwa polanawu go!ettiyo wode woykko iraadooniyaan,televizhiiniyan,issi issi xaafetidi giigiyaa gaazeexaanne maaxxfatussi go!ettiyo doona gidana bessees. 4/Ekettiyo hanotaa(acceptance) Gutara doona gidennaa doonay qaadadan hanidi gutara doona gididi doorettikko ubbaa mayziyaa doonaa(official)giidi ekkana koshshees. Issi doonay ubbaa mayziyaa doona giidi doorikko hagee mino waatta merettidaba. Issi dere asaappe woykko hara dere doonaappe dummayiyaagaa. La!atettaa maalaataa. he biittan hanettiyaaba shaakkiyo malaata giyoogaa. Mankkatettaa(standardization) Issi doonay gutara doona giyoogee. 1/Qaalaa kochchay diikko. 2/Xapho dendduwaa(historicity) 3/Bana danddayida doona(autonomous) 4/Leeppennan de!iyo hanotaa(vitality) Ha bollaara qonccidabati issi doonaa gutara doona gaanawu danddayissiyaageeta. Gilosiyaa. Yuulee(1996)qonccissidoogaadan giloosiyaa giyoogee dummatiya doonay gutara doona gidiyoode wode naa!u dumma dumma doonaa haasaya bilaynne qottay issi kutti issi dere asaa giddona beettiyoode gilosiya geettee. Hosppuntta Shemppuwa Doonaa wogaa(language policy) Timirttiya sintta qoofaa. Ha timirttiya wurssettan tamaare naati: Doonaa wogaa aybatettaa qonccissoosona. Doonaa wogaa giigissanawu baaso gidiya qofata gaattidi xaafoosona Doonaa wogaa qommota qonccissoosona. Toophphiya doonaa wogaa hara biittaa wogaara geeddarissidi deiya dummatettaanne milatuwa shaakkoosona. Cora doonay haasayettiyo dere asaa heeran doonaa wogaay immiyo go’aa bantta akkeekaa gujjidi qonccissoosona. Doonaa dichchiyo oosuwa xeelliyagan doonaa dichchiyoogee ayssi koshshii? Waatidi dichchiyo? Ooni dichchii? giya oyshawu zaaruwa immoosona. Geluwa. Doonaa wogaa(language policy)giyoogee issi issi keehi erettida timirttiya immanawu ha!i woykko wode qantta wodiyaassa gidin adussa wodiyawu imettiya korssiyaa kasiya kaaluwa maahchcaa giyoogaa. (Harol F. schistman(2001)giiddi doonaa wogaa giyoogee dussa wodiyawu issibaa waati pilggyaakkonne ginaa malaatiyaaba. Doonaa wogay issibaa aydenne waati go!ettanaakko bessiya manaaxxire woykko herega giyoogaa. Doonaa wogaa woykko halchchuwa aybatettaa, doonaa wogaa qommota, doonaa wogaa kessanawu baaso gidiya kuuchcha qofati awugeetee? giyaagaanne wurssettan hara amarida biittatu doonaa wogaa xeelliyagankka guuttaa bosherettiidi, Tophphiya doonnawukka de’iya hanatoe aybakky xeellana. Naa”iu doonay haasayettiyo biittaa gidin cora doonay haasayettiyo biittan doonaa haggaazettiyo hanotay ayba ogiyan gidana koshshii? Ayba qommo maaran go’ettanee? Ggiyoogee zaarooy koshshiyo oysha. Issi dere asay kareera gidin soora gaxan de’iya allaga woykko hara dere asawu sohuwara zaaruwa immidi go’ettiyo maaraa mankka medhdhana koshshees. Ha maaraa mankkaa medhdhanawu danddayettiyoy qassi doonaa wogaanne halchchuwa / language policy and language planning/ giigissiyogaana. Doonaa wogaa giishin, issi dere asay go’ettiyo doonaa woykko de’iya doonatu giddon amaridaageet: woykko doona ubbay issi ginaa oykkidi waati go’ettanaakko woykko go’ettiyo maaraa mankkaa qonccissidi odiya miishsha giyoogaa. Daro doonati haasayettiy dere asaa giddon de’iya doonati ubbay woykko amaaridaageeti timirttiyawu, dumma ogiyan dere asawu oduwa gottanawu, maxaafata corayanawu h.milatiya oosota waati go’ettanakko ogiya malaatees, giyoogaa, Ha hanotara oyqettida ogiyan qonccissiyoode doonaa halchchoy doonaa wogaa polissiyo beeray ayi doonawukka go’ettana danddayssiya maaraa mankka waati dere asawu miccana bessiyakkonne woykko waati polissan danddayiyakko ogiya malaatiya kasee kaaloy de’iyo ooso gidiyoogaa bessiya yaqaasha Lemisuwawu issi doonaa timirtte doona oottidi go’ettanawu maacettikkoi koyrottidi he doonaa loohida asaa wolqqaa corayiyoogee, kaallidi qassi tamaarissiyo miishshata giigiissiyoogee daro koshshiyaaba. Doonaa wogaa giigissiyo hanotay cora doonaa meezettida dere asaara gattiyaaba. Daro baggi doonaa wogay/ language policy de’iyoy cora doonaa haasayettiya biittaana. Hegaa gishshawu doonaa wogaa ( language policy / giya qofay issi dere asay hasayettiyo doonaa giddoppe awugaa ayssinne aybawu go’ettana bessiyakko daro baggi dere asawu boolla gididi kaalettiya woykko wogaa kessiya kifilee) immiyo maacettaa xeelliyaaga. Ha doonaa haggaazaa shakkidi wottanawu dere asaa giddon maayettay de’ana mala oottees. Donaa wogaa metuwa. Doonaa wogaa ciirettay qantta wodiyawu gidin adussa wodiyawu issi biittaa metuwa birshshees giidi qoppiyoogee beettiya tuma. Gidoppe attin doonaa wogawu de!iyaa eeshshaappe denddidaagan polissiyo wode dumma dumma metoy merettana danddayees. 1/Issitoo issiot asay/ayso maaray. 2/Wogaa halchchiyaagee/sinttabaa yootiyaagee. 3/Asay zaammaanatettaara meezetibeennaagaa. 4/Ooratta moodettiyaa doonaa wogay naagettidoogaappe garssa gididi beettiyoo wode. 5/Issuwaakko zuubbariyo hanotay de!ikko h.milatiya metotuppe doonaa wogaa giigissoy geeyidaaga gidana bessees. Doonaa wogaa giigissoy issi biittan de!iya doonay aybawu aybawu hagaazana bessiyaakko maaciyaagaa. Doonaa wogaa giigissiyo wode halchchuwan,giigissuwan,oosuwa poluwan metoy merettenna mala aawatettay xeelliyo asa ubbay kaallanan beessees. Doonaa wogaa giigissiyo wode xekkaa,haggaazaa,qottaa,doona haasayettiya asaa maataa,kasiya kaaluwa,aahotettaa,xunttatettaa qonccissiya maacettidabay de!ana koshshees. Doonaa wogaa giigissanawu polissiyaa woykko aawatettan de!iyaanne wogaa ciiridi giigissiyaa eranchchaa koshshees. Giigissuwa doomettawukka naa!u meray de!ana danddayees. Hegeetikka doonaa hidduwau eranchchati pulttissi pliggtaa ayfiyaanne aawatettay de!iyo kifilee immiyo zaaruwa. Doonaa wogaa eeshshaa. Eranchchati doonaa wogaa issi issi kuushshaa gaasuwan dumma dumma sunttaa immoosona. Qoncciyaanne qonccibeennaaga(covert vs overt)Mayzza doonaanne kare biittaagaa(Endoglossic vs Exoglossic). Zubbaridaagaanne ubbaa mayziyaa(asymmetric vs symmetric) doonaa wogata geetettidi qonccoosona. Giddo qonccisso daro aaho gidiyo gishshawu hara wode be!ana. Doonaa wogaa qommota. Doonaa wogay issi dere asaa woykko biittan de’iyaa doonatu qoodon daro baggi cora doonaanne woykko naa’u qommo doonay haasayettiyo hanotaara oyqettidi qoncciyaagaa gidees. Gidiyo wishshawu ha hanotay naa”awu shaahettees. Eridi woykko halchchidi giigissiyo doonaa wogaa. Issi dere asay cora doonaa go’ettiyo gaasuwan de’iya doonatu giddoppe amaridaageeta dumma dumma oosotussi go’ettiyo hanotay, leemisuwawu beero giddo oosuwawu, timirttiyawu, odota deriyawu gattanawu h.milatiya oosotussi go’ettanawu kawotettay daro baggi wogaa kessiyaageetu baggaara dummaa dumma doonaa wogaa kessana danddayssiya qofaa baaso oottidi doonaa wogaa giigissoosona. Qoppidinne halchchidi kessiyo doonaa wogay Afikrkkaa biittatun. Toophpiyanne tohossa Afirkkaa do’oy leemisodan xombbe oottiyoogeeta gidishin haaho. Arggo bagga biittaappee hindde naqaashadan shiishshiyo biitta. Haqedan giigissiyo doonaa wogaa. Ha doonaa wogay naa’u qommo doonay haasayettiyo dere asaa heeran polettiyaba gidishin wogaa kessiya bollatiya kifille aattido maachchan gidennan dere asay bawu naa’u qommo doonay haasayettiyo gaasuwan medhdhiyoo woga. Hegeekka doona go’ettiyo hanotay medhdhiyo woga. Ha hanotaara oyqettidaagan Englize leemisodan shiiqana danddayees. Ha timirttiee tishshatettan xeelliyoogee ha bollaara qonccida doonatu wogaa qommotuppe halchchidi giigissiyo doonaa wogaanne halchchuwa gidiyo gishshawu hegawu pinnana, Doonaa wogaa giigissiyo wode yiggana bessiyaabata. Ayi heeran woykko dere asaa doonaa wogaa giigissiyo wode koyro kochchooro akeekana bessiya baaso gidiya tumati de’oosona. Ha tumay issi doonaa hara doonaappe dooranawu, hara doonaa zawaa hara doonaappe zawayidi shaakkanawu, issi doonaa go’aa haara doonaa go’aappe shaakkanawu maaddiya tumata. Ha tumatun keten”idi giigiya doonaa wogay asaa koshshawu kokki baynnaba gidikkonne woykko issi issi dere asaa koshshaa ubba kunttana xaykkonne dariya bagga asay maayettiyonne eta koshshaa aliyo hanotay dumma dumma doonaa wogay giigido biittatun polettiyabatuppe be’ana danddayettees. Doonaa wogaa giigissanawu baaso gidiya qofata. cora doonay haasayettiyo dere asaa giddon doonaa wogay giigiyo ogee coo kawushsha gidenna. Doonaa wogaa miucuiridi giigissonawu daro baggi wogaa kessiya bollatiya kifillee daro pilgganauwnne un”ettana bessees. pilggennaaninne yiggennan kessiyo doonaa wogay hara mooruwa medhdhana danddayiyo gishshawu doonaa wogaa giigissiyaageeti darobaa yiggana bessees. Doonaa wogaa giigissanawu issippetettaanne doonaa eranchchati maayettiyo baaso qofata. Cora biittaa doonaa hanotaa pilggiyoogaa. Issi biittaa giddon haasayettiya dumma dumma doonaa hanotaa xeelliyo wode heezzu baaso sohutun shaakki xeellana danddayeettees. Doonatu gatuwa/Laalettaa Hegeekka issi cora doonay haasayattiyo dere asaa giddon haasayettiya doonati bantta haasayettiyo biittan woykko heeran shaakki woykko dummay xeelliyo hanotaa giyoogaa. Ha haasayettiya doonati issoy issoy bantta haasayettiyo kokkaa shaakidiyye? woykko coo walahettidi? giya oyshaa koshshiya ogiyan pilggidi zaaruwa immana koshshees. zawaa shaakkidi haasayattiya doonay de’ana danddayees, Leemisuwawu nu biittan haasayettiya doonay ubbay zawaa shaakkidi haasayetishin be’ettees, Leemisuwawu wolayttattuwa, kambbatattuwa, hadiyattuwa xeelliyoo wode ba heeran heeran haasayettees. Hegaadankka qassi walahettidi haasayettiya doonaykka de’ees. Leemisuwawu nu. biittan daro baggi Katamatu heeran amaarattuwa wolayttattuwaara, hegaadankka hara hara doonaara walakkkidi haasayettiyo hanotay de’ees. Doonaa gattuwa pilggiyoogee koshshiyoo ogetuppe koyrottiyaa gaasoy doonati de’iyo hanotan haggaazaa maacanawu maaddees. zawaa shaakkidi haasayettiya doonay de’ikko eta haaggaazaykka eta zawan teqqettana danddayees. Hegaadankka qassi walahettidi haasayettiya doonatusti injjetiya. hanotaa medhdhana Koshshees. Hegaassi qassi doonaa gatuwa pilggiyo honotaa shaakki xeelliyoogee doonaa wogaa giigissi wottiyoogee issi likkiyoobatudan xeelettana danddayee. Doonaa dichchaa xekkaa shaakkiyoogaa Issi biittan haasayettiya dumma dumma doonaa qommotussi issi mala dicciyo woykko aakkiyo qaaday de’ees giidi qoppana koshshenna, Hegaa gishshawu doonatu dichchaa xekkaa pilggiyoogee doonaa wogaa (language policy) giigissanawu issi naqaashadan ekkiyoogee koshshido gaasoy he biittan haasayettiya doonaappe awuogee keehi diccida doonaakko qassi awogee biron dicciiddi de’iya doonaakkonne ubba qassi awugee mule dieeibeenna doonaakkonne eranawunne xekkan shaakkanawu maaddees. Doonaa dichchaa xekkaa shaakkiyoogee awugaa doonay aybawu haggaaziyaakkonne qassi awugaa doonay diccana woykko aakkana bessiyakko eranawu, awugee qassi diccanaadan kaafiya koshshiyogakko xekkan shaakki shaakki pilggiyoogee daro koshshiyaaba. Cora doonaa gatuwa pilggiyoogaa Koyro kochchooro cora doonaa meezetiyo hanotaa denttidi haasayda. cora doonaa haasayettiyoogee heeran gidin biittatettan xekkan xekkan akeekan koshshiyaba gidiyoogaa. Hegaa gishshawu issi dere asaa giddon ayi keene asay cora qommo doonaa meezetidi haasayettiyaakkonne qassi ayi keena asay heezzu qommo doonaa haasatettiyaakkonne hegaadan hegaadan xekkan xeekkan xeellidi ubba qassi issi qommo xallaa haasayettiya asay woqqee giyaagaa minttidi pilggiyoogee keehi kishshiyaba. Ha pilggettay qassi issi dere asay issippe go’ettiyo woykko haggaazettiyo doonaa dooranawu keehi maaddees, Zaarettidikka wurssetta kuushshawu gakkiya doonaa wogaa giigissiyogawukka maacanawu babbagga maaduwa immees. Dere asaa issippetettaa dussaanne polotikka qaratettaa pilggiyoogaa. Hagaappe kase qonccissidoogaadan issi dere asawu naa”u qommo qara eray (skill) de’an danddayees. hageetikka Heeratettaanne aaho deretettaa polotikkaa qara eraykka hagaa ogiyan qonccana danddayees, Aaho deretettaa hemetissiya dere asay aaho dere qofaa hemetissikkonne heeraa polotikka hemetissiya dere asay ba heeraa go’iya ogiyan hanetissiyo polotikay daro baggi issi dere giddon meto medhdhi erenna metuwa medhdhiyaagee aaho dere polotikka kaalliya woykko hemetissiya dere asaa de’iyo biittaan heeratettaa polotikaa hemetissiya dumma asay de’iykko. Ha hanotawu leemiso gidana danddayiy beni soobeete hibireti giyo biittaa, He biittaa polotikay aaho dere asaa kaalettiyaagaa gidishin dere asay qassi heeratettan kaaletettana koyiyaagaa, Hegaadankka qassi hara ogiyan huuphessa kooriyaa xeelliyo wode dere asay aaho deretettan kaaletettiyaagaa gidishin polotikay heeratettan /issi zuussan/ kaalliyaagaa, Hagaa malay de’iyo biittan doonaa wogaa / language policy/ giigissanaagee daro paacciyaaba, hegaa gishshawu haddirssi ushachchi xeellidi ubbaa mayzana danddayiya doonaa wogaa naagettidi giigissiyooge donoy merettennaadan oottees. Polotikaynne dere asay issi zuussan woykko heeratettan kaaletettanawu koyiyo hanotde’ikko issi issi citay ba doonaa dichchiyonne go’ettiyo hanotaa medhdhana danddayees. Hegaadan aaho deretettay kaaletettiyo polotikaynne dere asay de’iyo heeran dariya baggaa ammanttiya woykko mayzziya woykko mayzzana danddayiya doonaa woykko issi doonaadooridi oosuwan peeshshiyoogee donddayettees. Meeziyaa. Donaa wogaa giigssiyoo wode erena bessiyabati aybee? Doonaa wogaa giigissiyo woykko mooddiyo aawatettay oogee? Doonaa wogaa giigissiidi issi dere asay dumma dumma doonaa meezetidooge mehdhana danddayes giidi qoppiyiibi diikko qonccisste. Uddupuntta Shemppuwaa Doonaa halchchuwa(language planning) Kase aadhdhida shemppuwan doonaa wogaa moodettaa woykko giigissuwa be!ida. Ha!i qassi doonaa halchchuwa be!ana. Doonaa halchchwa xekkaakka qassikka halchchanawu koshshiyaabatia,doonaa halchchuwa buussan gattiyaa metuwaakka xeellana. Timirttiyaa sintta qofaa. Ha timirttiya wurssettan taamaareti. Doonaa halchchuwa giya qofay aybakko akeekoosona. Doonaa halchchuwa go!aa yiggoosona. Doonaa halchchuwa giigissishin merettan Doonaynna dere asay shaaheettana danddayenna ogiyan qirqqabeettidaba. Asi baynnan doonay de!ana danddayenna. Asaa naati bantta issippetettaa duussay sawin hacjhchi hachchi oosuwa polanawu doonay keehi koshshiyaaba. Doonaanne dere asaa goddon de!iyaa waatta xeelliyo qonccissiyaanne qoncciya dabboty de!iyoogaa qonccissees. Ooni ayi qonccissi giya oyshshay denddikko doonay dere asaa qonccissees giidi xaaxi waaxidi zaarwu immana danddatettees. Doonaanne dere asaa giddon de!iya waatta minttidi qonccissanawu tobbiyoode doonay issi dere asaa wogaa,haydaa,de!uwaa hanotaa, meeziyaa qonccissiyo hakkay keehi xoqqa. Doonaanne dere asaa zuussaa waattay minnanaa mala doonay issi dere asaa wogaa poo!issidi bessanan danddayiyaa buqura giidi qonccissidoogee tuma gidana mala cora doonay haasayettiyo biitaa giddon de!iya dere asay ba oonatettaa,wogaanne haydaa qonccissanawu bantta doonaa dooyido doonaa ha he biittan haasayettiyaa doonaara lagge xekkan erettida doona giyaa naqaahsay imittin haasaya doona gidiyoosaappe xuufe doonawu pinniyoode eta naati bantta doonan tammariyoode,oduwaa ubbawu gattiya ooso keettay odota eta doonan aattiyoode,wogaanne haydaa qonccissiyoode kaha denddiyooge attenn. Hara baggaara qassi issi biittay hara biittan olaa gaasuwan haarettdi asa kushshiyan kunddiyoode oorata doorettida kawotettay ooratta polotikaa oosuwa hemettissanawu hara doonan oosettana mala erissana danddayees. Simi cora doonay haasayettiyo biittan de!iyaa deretettaa asay erettida doona giyaa naqaashaa demmanawu maaraa mankkaa naagidi gidinkkaa naagennan oyahshsa denttana danddayees. Leemisuwau xaafidi,Ziiriyan kiyidi,aawatettaa oyqqida kawotettay siyidi zzaruwa immana mala maagaanaa dumma dumma ogiyan qonccissiidi deree denddi shabbirettin he dibilaa zaaranawunne zarbbissanawu aawatettay xeelliyo kifilee woppissiyaa zaaruwa immin doonay erettaana danddayees. Hgaappe simmin doonaa hiddoynne cenggurssa makkisiyo oosoy doonaa eranchchatu ooso gidees. Ha hantoy doonaa halchchuwa geetettiyoogaa doonaa eranchchati qonccisooson. Ha doonaa eranchchati ha guussaa minttiiddi coraa doonaa meezetida dere asaa oyshaa zaaranawu metuwa birshshanawu issi dere asay haarettibeenna biitta gidikko woykko la!a kiyida biitta gidikko eta woraajjida biittaa doonaa oli agginne ooraxxissidi bantta doonaa dooydo doonaa dichchiyoogaa he doonay gutara doona woykko ooso doona gidana mala oottoosona. Hegaassi kawotaappenne dere asaappe sogettay de!ana beessees. hegaadankkd doonaa hidduwaa eranchchatu sugettaanne kaafiyaakka daro koshshees. zaarettidikka dere asaa giddon haasayettiyaa doonaa giddoppe dooroyoogaanne ha dooridoogawu xaafo maaraanne mankkaa giigissiyogee,ooratta doonaa erissanawune dichchanwu oottiyo oosuwa buussay doonaa halchchuwa(language planning)issitoo issitoo waattaa giigssuwa(language ingineering) geetettes giidi eranchchati maacoosona. Qanttan doonaa halchchiyooge ginaa bessanawu issi dere asay go!ettiyo doonaappe awugee gutara doonaa gidanee?awugee qassi dalgga manttiyaa doonaa gidanee giidi xeekkan xekkan go!ettiyo hanotaa dabari geennan giigissiyo ubbaa doonaa wogaappe doommidi de!iya xaaxi waaxidi doonaa halchchoy oyqqees. Doonaa halchchuwa oosoy naa!u kulkka doonaa go!ettiyo wode beettiyaa doonaa metuwa pagalanawu qonccissidobati de!oosona. Heegeetikka 1/Doonaa halchchuwa oosuwa wode doonaa haasyettiya asaa go!eetiyo sohuwa/awudiya geetettidi erettiaya dere asaa wogaa ooso keettan,timmirtte keettan,tumaa keessiyo ooso kaattan h.milatia sohotun haasayan woykko xuufiyan qonccissiyoo go!aa bolli peeshshana koshshiyo gishshawu gamma gidiyaa haasayanne xaafo hiillay maacettananne qoridi oottana koshshiyoogaa, 2/Doonaa halchchiyo wode medhdhi xaafo eraaninnee saynisenne zammaanatetta oosuwan pe!an koshshiyaa qaala qommota waattaa giigissana danddayettees giyaagaa. Doonaa halchchuwassi koshshiyaabata. Doonaa halchchuwaa oosoy keehi daafurssiyaananne muttumuro oosso. Issi dere asaa giddon haasayettiyaa doonaa giddoppe issi doonaa dooridi ooso doona haraa qassi oduwa ubbawu gattiya doona giidi hara doonaa qassi timirtte keettan maaxxaafay giigin taamaariyo doona giidi doonaa yiggiyo yiggana koshshees. 1/ Haggaaziyo hakkaa(Effeicincy) Dretetta doonaa gididi oduwa ubbawu gattiyo haaggaazan pe!anwu dooretyiaa doonawu woykko dirattuwawu gidiyaa keena giigay de!ii?dumma dumma oosuwa poliyo doona gididi doorettiyaa doonay hagaappe kase he biittaa asay aahuwan issoy issuwaraa maayettiyo haggaazaa immi giyaagawu doonaa halchchoy yiggidi zaaruwa immanwu danddayikko ha doonay doorettiyo hakkay dees giyoogaa. 2/Kasettidi makkiyo hakkaa(Adequacy) Issi doonay he dere asay koydo gsjhsha xalla timirttee imettiyo doona, sayniseenne zammaanatettawu haggaaziya doona gidana danddayenna. Issi doonay amridaba haggaazanawu koshshiya oosuwa poluwawu bira gididi beettikko doonaa halchchuwaa oottiya yarati doonaa denddo yuussaanne dichchaa xeelliyaagan kasetidi giigidobay dii baawee giyaa akeekan pilggana koshshees. Issi doonay deretetta doona gididi dooretanwu guutta giishshin denddo doonaa chchaa hanotaa xeelliyaagan kaallidi shiiqida ichchashu kuushsha yihota oyqqana koshshees. 1/ Doonawu diccida xaaettidabay de!ana koshshees. 2/Xaafuwaa maaray mankkay de!ana koshshees. 3/Doonaa haasayiyaa asaa coratettay maacees. 4/ Aahuwan dere asaa mayzziyaagaa gidana beessees. 5/Ambban gidin ganddan haasaya asay de!ana koshshees. Ekettiyo hanotaa(Acceptability) Issi dere asay dummadumma gaasuwan issi dere asaa doonaa dosanwukka ixxanwu danddayees. Toophiya biittan ooso doona gididi doorettida amaaratto doonan ubba asay ufayttee gaanawu danddayettenna woykko wolayttattoy wolaytta sooddo yumbburshiyan dooyetto gishshawu dere asa ubbuy ufayssaa phixxillees gaanawu deexo. Ayssi giikko asaassi doonaa bolli de!iyaa xeelay issi mala gidana danddayenna. Issoy ufayttana danaadyees qassi issoy yiillotidi buqettana danddayees. Ha daro haggaazaa imminawu doorettiyaa doonaa ubbaappe baggappe dariyaa asaa mayzziya ogiyan yiggidi giigissanan koshshees. Qassikka doonaa dirattoy ayi malee giyaagaanne ha doorido doonaa ubbay maayettidee giyaagaa,ixxiyoonne dosiyo ayyaanay dere asaagee aymalee giyaa oyshaa denttidi doonaa halchchuwa oottiyaa eranchchati asaa wozanaa ezggana koshshiyoogee denttennan aadhdhiyooba gidenna. Doonaa halchchiyo wode gayttita metota. Cora doonaa meezetida biittan doonaa halchchuwaa oottanaagee keehi deexonne muttumuro. Cora doonaa haasayettiyaa biitta muttumuro metuwa birshshanawu hanno gakkanawu pilggettay oosettikka metoy pagalettanawu danddayettibeenna. Cora doonaa haasayettiya dere asaa doonaa halchchuwaa giigissiyoode merettiyaa kulkka metotuppe naa!aa tishshissidi xeellana. 1/Doonaa dooruwa metuwaa. Cora doonaa haasayettiya dere asaa doonata dumma dumma oosuwa polissianawu halchchiyo wode gayttiyaa metotuppe koyro doonaa dooruwa(language choice) gidees. Doonaa dooruwa oosuwaa wode biittatu giddon haasayeetiya daro doona giddoppe awugee timirtte doona gidanee?qassi awugee oduawa ubbawu gattiya doona gidane giya oyshawu macettida zaaruwa immanawu danddayettenna. gaasoykka cora doonay haasayettiyoo heeran ubbaykka ba doonay halchchuwa giddo gelidi ha bollaara qonccissido haaggaazan pee!ana mala amottiyoonne hara doonay doorettiyoogaa phalqqiyo gishshawu,hagee timirtte doona,hagee qassi sooso daana giidi maacanawu doonaa halchchuwa oottiyaa asawu deexo gidiyoogee erettidaagaa. Nu biittiyaa Toophoyaa issi issi dalgga manttiyawu bantt doonaa halchchuwa oottana malanne injettiyaa ogiyan oosonne timirtte doonaa maacana mala kumetta maataa immaasu. 2/Dirattuwaa dooruwa metuwa Issi issi doonaassi dumma dumma diratto qommoy de!ees. Issi doonaa haasayettiyaa dere asaa goddon dumma dummda ogiyan bantta buzo bilaa go!ettidi qofaa qonccissiya asaa qooday daro. haasaya doonaynne xaafo doonay keehi dummatoosona. Haasayiyo doonaa giddon cora dirattoy de!ana danddayees,godooppe attin xaafidoogaa giddon qaadadan issoy beettikkoppe attin haasayaagaa keenay gelenna. Cora dirattuwa goddoppe doona halchchuwaassi doorettida doonay dere asaa ubbaa mayzziyaaga gidennan aggana danddayees. Issi heeraa dirattuwan xaafettidabay hara heerawu birhshshettay gelennaaga gidana danddayees. Hegaa gishshwu doonaa halchchiyo wode ubbaa mayzziyaa dirattuwa dooranaagge wayssanaagee attenna. Ha kaallidi shiiqida oyshawu citan toobbidi zaarite. Doonaa ayssi halchchiyoo? Doonaa halchchiyo wode hirggissiyaabi aybe? Doonaa halchchuwa buussan kaalettiyaabati woykko koshshiyaabati aybee? Tammantto Shemppuwaa. Doonaa dooruwa maaciyoogaa(language decision) Geluwa. Ayi issi doonaa dumma dumma oosuwa poliyo buqura oottidi go!ettanawu doonatu haggaazaanne kumettaa hanotaa kaalettiyaa doonaa wogaa giigissuwa kase be!idi kanttida. Doonaa wogay doonaa timirttiyawu,oosuwawu haggaazettitiyo hanotaa pilggiyaagaa. Gujjidikka deretetta doonaanne oosuwaa doonaa birshshettaa,dummatettaa, doonaassi de!iyaa kumetta akeekaa cucunttaanawu ha timirttiyan issippe tobbana. Timirttiya sintta qofaa. Deretettaa doonaa giyoogee woygiyogaakkonne qonccisoosona. Ooso doona giyooge aybee giyagaa akeekoosona. Doonaa maaciyoogee aybee giyyagawu zaaruwa immoosona. Issi doona timirtte doona gaanawu kuntta koshshiyaa kuushshata shaakkooso. Deretettaa doonaanne(national language)Ooso doona(official) language) Ha bollaara qonccissido naa!u qommo doonaa go!ettiyo hanota aybatettaa, dooruwa birshshettaanne go!aa qonccissana. Dere deretettaa doonaa goyoogee he biittaa polotikaa,wogaanne issippetettaa duussaa waattaa malaatiyaagaa gidishin hegaagaadaanikka qassi dere assa oonatatettaa sunttiyaaba gididi haggaazees. Ooso doonay qassi waotaa oosuwawu,timirttiyawu,kiike kawuta yaratu oosuwau,zali!iyawu h. milatiya oosuwa oottanawu go!ettiyo doona. ooso doonaa haggaazay dere deretettaa doonaappe dariya xekkay woykko bonchchoy imettiyo doona. Ayssi giikko haaho oosoy,polotikay timirttee hegaadan oduw gattiyo oosoy ubbay oosettiyoy ooso doonaana(official language) gidiyo gishshawu. Ha nu bollaara denttido kuushshata doonaa dooruwa/doonaa maacuyoogaa giyooge. Salo gufantton doonaa maaciyo wode qonccidi beettiyabay deretettaa doonaa(national language)dooriyooga. Deretettaa doonay timirtte doonaappe dares. Issi biittaa asaa hara biittaappe dummayiyo gishshwawu. Deretettaa dooriyo allaalle dere asaa maayetta allaalle. Issi dere asay maacettida doonan issoy issuwaara maayettiyoonaa maayettokkonaa giyoogaa yigganan koshshees. gaasoykka bantta haasayettiyo doonan maayettiyaaba gidikko dere asaa duussay dari deexxenna. Issi doonaa hssayiyoo gishshawu xalla issoy issuwaara maayettoosona gaanawu danddayettenna. Maayettiyogaa xaallay gida Gidenna Asaa xeelaynne dumma dummabay gujettana koshshees. Kawotettaa gidenna deretettaa doonaa doorana bessiyay. Issi doonaa maaciyo wode hagee dere doonaa woykko timmirtte doona gidana bessiyoy dere asaa. Doonaa maaciyo wode hara polotikaa oyshay de!ii baawee giyaagaakka pilggana koshshees. Gaasoykka hegaara oyqettidabaykka hara metuwaa madhdhiyo gishshawu. Dumma dumma doonaa haasayettiyaa asa ubbay ba doonay doorettana mala koyiyo gishshawu. Doonaanne timirttiya. Issi doonaa tamaamaariyo doona oottidi doonaassi de!iyaa hakkawoykko gutra doona gidiyoogaa tillissana koshshees. Issi doonaa tamaarissiyo doona giidi maacanawu kaallidi imettada kuushshata erana bessees. 1/Tamaariyaa naati koyrottidi doonaa era hakkaynne giddo denddoy de!iyogeeta gidana bessees. 2/Doorettida doonay xaaxiwaaxin deretettaa sintta qofaara maayiyaagaa gidana bessees. 3/Doonaa tamaarissiya eranchchay qoodan corattidi de'ana bessees. Ha denddo qofati ubba ginaanikka de!an woykko kunttana bessees. Hankkuwan qoppenna metoy merettana danddayees. Dumma dumma biitan hagee kajjaeelettida allaalle. Ha bollara paydettida denddo kuushshatuppe issoy paccinkka doorettana danddayenna. 1951 M. L UNESCCOY tamaariyo doonaa xeelliyagan kessido qofati de!oosona. Ha qofaa xeelliyaaga eqqida kontteekka de!ees. ha kontte kiyda denddo qofatuppe kochchooroy tamaariyaa naati doonaa birshshido doonay sintta xeera. Ha sintta xeera gidiyaa kochchooro doonay issi yiiraa kahaa(psychological)nee timirtte(pedagogical)issippe dichchees giidi maacoosona. Daro baggi kahaa minttiyoogan haggaazay xoqqa. Doonaa dooriyo wode issippetettaa doonaa hidduwa dooriyo ichchashu denddo qofati de!oosona. Hegeetikka. Aaho sohuwan doonaa go!ettiyo hanotay de!ii?woykko cora asay doonaa haasayiyo qaaday dii? Doonaa haasayiyaa dere asaa paydoy 10% gakkii? Doonaa dichchaa xeelliyo wode doonawu cenggurssay de!ii? Citan gidin deretettay ha doonan tamaariyoogaa doorii? Timirttee imettiyoode tamaaree polccetennan tamaariyoonaa? Giyaagaa loyttidi pilggana koshshees. Kaallidi siiqida oyshatussi oyshaadan zaaruwa immite. 1/Deretettaa (national language) giyoogee woygiyoogee qonccissite. 2/ Ooso doona giyoogee woygoyoogee? 3/Ooso donaanne deretettaa doonaa dummatettaa qonccissite. TAMMANNE ISSIININTTA SHEMPPUWA Doonaa dichchaa. Geluwa. Doonaa dichchaa giyoogee issi dere asay ba kochchooro doonaa dumma dumma ogiyan dichchiyooga xeellees. Doonaa dumma dumma ogiyan dichcheettees. Harar ogiyaara woriyo qaadaykka de!ees. Ha!i nu xeellanaagee doonaa dichcha. Doonaa ooni dichchcii?Ayssi dichchii?Waani dichchii?giyaagaa amridabaa xeellana. Timirttiya sintta qofaa. Ha timirttiya wurssettan tamaarati: Doonaa dichchaa aybatottaa qonccissoosona Doonaa dichchay koshshiyo gaasuwa maaran shiishshoosona, Doonaa dichchawu baaso gidiyabata qonccissoosona. Doonaa dichchaa qommnta shaakkidi yootoosona. Doona dichchanawu danddayiya aawatettay de’iyo asata shaakkoosona xaaxi waaxin doonaa dichchanawu ayssi koshshidaakko kuucettiya naqaashan birrshshidi yootoosona, Doonaa dichchawu naa’u oosoti deioosana Doonaa go’aa dichchiyooga :hagaa mala doonaa dichchaa xeelliyo wode tishshatettan xeellana bessiyogee doonay haggaazettiyoogaa dichchiyoogaa hegeekka koyro doonay immiyo haggaazaa bolli hara gujobaa medhdhidi haggaazettiyoogaa xeellees, Leemisuwawu Koyro ooso doona gidennaagaa ooso doona oottidi go’ettiyoogan, timirtte doona oattidi go’ettiyoogan h. hmilati yaba oottidi doonan go’ettiyooge doonaa go’aa dichchiyogaa, Doonaa quxaruwa dichchiyoogaa: Ha doonaa dichchiyo ogee doonaa quxaruwanne graamereriya gujjiyogan doonaa qaalata yeletissiyoogaaninne aassiyogaa xeelliyaagaa, Hegaappe qassi kase coo haasaya xallan daro wodiya gam’ida doonaa xuufe doona oottidi dichchiyoogaa xeellees, Hegaadan baaso oottidi xeelliyoy doonaa dumma dumma qottaa laammidi dichchiyogaa tishshi oottidi xeellees, Doonaa dichchaa giya qofay doonaa quxaaruwaanne haggaazan doonaa go’ettiya dere asaa koshshaa woykko go’aara gattidi maayettanaadan oottiyogaa xeelliyagaa. Doonanne dere asaa dichchay issippe oyettidi biya allaalle. Woykko issi dere asaa dichchay qoncciyoo wode he dere asaa doonaykka dicciis giyoogaa Ha issippetettaa buussan issito issito dere asaa qafay doonaa haasayiyo abbiyaappe dicciyo wodee dees, woykko doonay qonccissanawu danddayenna issi issibati dere asaa giddon merottana danddayees giyoogaa. Hegaa malabay merettiyo wode doonaa go’ettiya dere asay guuxxikkonne bantta qoofaara mayzzana danddayissiya xekkaa keenaa dichchanawu danddayoosona. xaaxi waaxi qonccissiyo wode ooratta haggaazuwa doonay immanaadan qassikka zammaanatettaynne zammaana miishshay merettiyo wode he miishshatu sunttaynne immiyo go’ay ha doonaa dichchawu denddo gididi maaddees. Doonaa qaalatinne graameriya go’ettiyoogee haasayettiya asawu injjetiya ogiyan laamettees, Hagaa mala hanotay de’iyo wode doonay koshshiya keenaa dicciis giyoogaa, Doonaa dichchaa oosuwa poluwa. Issi doonaa dichchaa buussaa giddon naa’u ano allaalleta be’ana koshshees. Hageeti doonaa dichchiyay oonee? Doonaa waati dichchan danddayettii? Giya oyshata. Ha bollaara qonccissido kulkka yohutuppe issoy doonaa dichchiyo oosuwa poluwa oottiyay oonee? giyaagaa xeelliyo wode doonaa dichchaa oosuwa poluwawu koyro kochchooro beeraa bessiyay kawuwa gaanawu danddayottees. Ayssi giikko kawatettay dumma dumma ooso eqotatun doonay diecana mala oottana danddayees giyo denddo qofay de’ees. Leemisuwawu Nu biittan doonaa pilggiyay eqotay/ Institute of language studics/ de’ees. Ha eqotay minttidi oottiyoogee Toophphiya doonaa dumma dumma ginaara pilggees. Demmido pilggettaa ayfiyee baaso oottidi doonay diccana mala oottiiddi de’ees. Naa’antto baggaara issi issi asati doonay diccana mala oottiya gita beeraa bessana danddayiyoogaa akeekissiya gita oosoti de’oosona. Leemisuwawu toophphiyan koyro doona gidida Amaarattoy koyro go’ettidi gam”idoy gi’ze pitaliya woykko saaba pitaliya. Hegaa gaasuwan saaba pitalee doonaa dichchawu daro maaduwa immiis giyoogaa. Hegaappe gujoy qassi ha salo gufantton erettida doonatuppe issuwa gidida Inggilizetto doonay diccanaadan oottida asatuppe weebistteranne sammeelisen geetittiya asati sintta xeeran xeesettiya asata, Heezzanttuwa kawoba gidenna dichchaa yameti woykko zal’iya oottiya citay doonaa dichchawu kaa’iyo beeray kehi daro. Leemisuwawu misooneti nu biittaa geliyo wodeppe doommidi nu biittaa giddon de’iya dumma dumma doonaa dichchiyo buussan bessido beeray guutta gidenna. Ha zal’iya ooso citatuppe lambbaa bayzziya kubaniya oottiyageti leemisodan denddana danddayoosona. Ha yamee sheele doonaa yamiya Oosuwara gattidi / lambba zal”iya oosuwara/ gattidi Inggilizettuwa gujjidi taanaarissiddi gam”I dooge doona dichchawudaro maadiis. Wurssatta xekkan doonaa dichchaa buussawu maaduwa immidaageetuppe maxaafaa giigissiya / attamiya/ yamiya oduwa gattiyaagaanne h.milatiya ooso eqotati doonaa dichchawu immiyo maadoy keehi daro. Ha bollan qonccissidoogaappe hara gujo doonaa dichchaa buussaa sugiya harabatikka de’iyoogaa dogana koshshenna. Hegaappe denddidaagan doonaa dichchiyo oosoy amarida asa xallawu immidi aggiyooba gidennan doonaa dichchiyo oosoy koshshiyaanne ekettiyaba gidikko oonne ba baggaa ba baggaara dichchanawu kosshshiyaaba. Meeziya oyshata Nu biittan gidin kare biittan doonaa dichchawu daro oosuwa oottidosona giyo yameti woykko asati de’ikko aahuwan qonccissidi xaafite. Intte heeraan heeraa doonaa gidin hara doonaa dichchanawu immido maadoy de’ikko eta oosuwaara gattidi qonccissite. Issi doonay dicciis giyoy he doonay waaniyo wodee? Doonaa dichchawu denddo gidiyabati aybee aybee? waanidi? Nu doonay woykko wolayttatto doonay dicciss gaanay awudee? Doonaa waati dichchan danddayettii? Doonaa dichchanawu go’eettiyo daro ogeti de’oosona. Hegeetuppe oyddata xekkan xekkan shaakkidi xeellana. Ha diccana danddayiya doonaa xeelliyaagan: Naqaashaa xeelliyoogaa/ pilggettaa oottiyoogaa/ Ha xekkan xeelliyobatinne denddana koshshiyabati doonaa dichchiyoogee koshshii koshshennee giyagaa. Daro baggi ha pilggettaa oottiya asati woykko pilggettaa eranchchati doonaay diccna bessees giyo kuushshaa kuucettida naqaashaara gattidi shiishshana bessees. Maaciyoogaa. Ha bollaara giido pilggettaa baaso oottidi doonaa dichchiyooge koshshiyaaba gidikko maacidi koshshiya kifiliyawu aatiyoogee koshshiyaaba, pilggettan demmid ayfee doonaa dichchaa oosuwa oottiyo wode awugaa dichchanee? Doonaa go’ayiyye? Doonaa quxaruwa dichchane? giya oyshawu sure zaaruwa immidi maacettidi dichchiyo oosuwa giddo gelana bessees. Hagaa xalla gidennan doonaa dichchaa oosuwawu geliyay oonee? ayba oosuwa? ayi go’ettidi h.milatiya oyshay doonaa dichchiyaba woykko dichchana danddayees giya qonccissuwa woykko aaho qofaa maaci ekkidi erana koshshiya kifiliya erssana koshshees. Maachchay bayanabaa bolli ooso giddo gelidi he oosuwa ayfissidi polanaagee daro deexo. Maachchaa polissiyoogaa. Maacettida doonay immiyo haggaazaa xeelliyagan leemisuwawu tamaarsso doona gido giidi maacikko maxaafaa giigissidi asttamaaree loohidi ha doonay diccidi ha haggaazaa immana koshshees giidi maacaappe sinttan koshshiya miishshati ubbay shiiqin oosuwan pe’ana bessees. Ayfiya yiggiyoogaa Hagee koshshiyoy koyro maacido maachchaa baaso oottidi doonaa dichchiyoogee koshshees koshshenna g’iyoogaa geeshshi eraappe sinttan oosettida pilggettay metodan dettidobati de’oosona. Ha metoy birshshettide birshshettibeenne giyaagaa eranawu danddayssiyaagaa yigettaa buussan xaaxi waaxin xeelliyo wode merettida metoti de’ikko he metota akeekan shaakkidi harummiyogee kehi koshshiyaaba, woykko doonaa dichchay sitta ogiyan polettana mala oottees, Merettiis giyo metoy ha bollara denddida metotuppe issawana gidana danddayees Ha merettida metoy ayba gaasuwan merettide? Ooni medhdhide? giyaagaa pilggiyo Oosoy ha metuwa birshshiyaba giyogee qoncce. Hagaadaana gidikko doonaa dichchiyo oosuwa buussay xube baynnan polettana danddayees. Doonaa dichchiyo oosuwan nu dalgga manttiyan daro tanggoy ekettiis. Ha Oosuwa poluwa xeelliyagan go’ettida doonata qonccissidi shiishshite. Ha qonccida doona dichchiyo oosuwa bollaara shiiqidaageetuppe aahuwan dicciis giyo doonaa shaakkidi xaafite. Doona dichchaa oosuwa buussan merettana danddayees giyo metotuppe amarata kuucettida naqaashaara shiishshite. Doonay diccin diccennan aggin ayi maaddii? Ayi qohii? paattidi xaafite. Meeziya oyshata Ha kaallidi shiiqida qofaa gamma gidikko tuma gidana xaykko worddo giidi zaarite. Ayssi tuma woykko worddo giidaakko qonccissite. Issi dere asaa giddon haasayettiya corta doonay de’ikko doonaa go’ettanawu danddayissiya maaray mankkay xaykkonne merettiya metoy baa. 2/Issi qommo doonaa go’ettiya dere asawu dosin ixxin doonaa wogay de’ana koshshees. Englizzenne Jermenee halchchidinne qoppidi doonaa wogaa kessida biittatuura paydettiya biitta, Toophphiya doonaa wogay de!iyo biitta. Doonaa wogaa giigissanawu dumma dumma kuushsha qofata baaso oottidagaa gidan koshshin hanana koshshiya tumaappe kareera oosettiya oosuwassi lo’o purettay baa. Ha kaallidi shiiqida oyshatuss koshshiya zaaruwa xaafite. Doonaa wogaa giigissanawu danddayissiya baaso yohota qanttan qonccisstte. Ha’I wodiyan oosuwa bolli de’iya Toophphiya doonaa wogay woygii? Kaseegaappe aybin dummatii? Toophphiyanne tohossa Afirkka biittaa doonaa wogaa geeddarssidi dummatettaanne issippetettaa qonccissite.