Wp/vmw/OMaputo (epooma)
OMaputo (epooma)[edit | edit source]
Maputo ekapitaali ni epooma yootepaxa wunnuwa mwa Mosambiki othene. Ni tho eri yoopanyerya mwa mpantta mwa miyeettelo sa ixawuri, miyeettihero ni mapantta a nakoso mpuwa wa oMosambiki. Emphwanyaneya mukherekhereni wa mpantta ommalela nsuwa wa epaiya ya oMaputo mwa ekherekhere ya vathi wa oMosambiki, vakhiviro wa mukano ni Waafrika wa mpantta wa Vathi, ni veeri wa mukano ni Essuatíni, ni ohoolo waya, mikano tthaaru as ilapo eya tthaaru.[1]
Epattuxiwaka miyakha apaawuntte 16, epooma ela yaari nipuro nuulupale na nakoso akunya ooPortugal niporo nne na Oceano Indico, mahala a epaiya aya yoottottopeliwa, yaapakenye epooma yuulupale yooweriwa ni kolonu. Mpakha 13 a Maarsu a mwaakha wa 1976 epooma ela yaitthaneliwa Lourenço Marques uupuweliwaka namassomi ooPortugal ni nsina nenlo.
Mwa mpantta wa muhoolelo, epooma ela yookhalana emunisiipiyu ni muhooleli othanliwa mpuwa memmo, ni okhuma 1980 yookhalana mukhalelo wa eproviinsiya. Ela kekhanle oowanyiheriwa ni eproviinsiya ya oMaputo enaataleleya mwa mpantta wa vathi xa wa elapo ya oMosambiki, ehiyereraka vaate epooma ya oMaputo.
Emunisiipiyu aya erina ikiloomu soophiyeraka 300 soowikimanyiwa ni maloko oophiyeraka 1 088 449 (Ceensu a 2017). Mathala aya oowatta soothaatxiri, envolowamo tho emunisiipiyu ya oMatola ni idistriitu sa oBoane ni oMarracuene, arina maloko oophiyeraka 3 158 465.[2]
Ephattu[edit | edit source]
Epooma ela yaapattuxinwe mwaakha wa 1782, wa moota wa epasari ni nsina na Lourenço Marques. Mwa 09 a mweeri wa Dezemburu a 1876 yaahiwelihiwa mwa mpantta wa eviila, ni mahiku 10 a novembro a 1887 yaahiwelihiwa mwa mpantta wa epooma veeri wa Mutito wa Mwene a oPortugal (oniiriwaka Mutito Weemwene). Epooma eyo yaahipatxera wiitthaneliwa Maputo noovira Nihiku Noowopowa, etito yaalaleeriwe ni muhooleli Samora wa muthukumano airenye mahiku 3 a mweeri wa Fevereiro a 1976, ni ekelela yareerihiwa mahiku yeettelaka 13 a mweeri wa Maarsu. Nsina nla ninkhuma mwa Muro Maputo oniirela mpantta ni mukano a mpantta wa vathi wa oMosambiki, ni tho, veeri wa Ekhotto mwaha wa Woopowa wa oMosambiki, waahiphwanyaneya aruma vantxene veeri wa yoohimmwa: "Viva Moçambique unido do Rovuma ao Maputo" (Ottottopeliwe Mosambiki oowatana okhuma oRevuma mpakha oMaputo) – Revuma ola ompaka mukano ni oTanzania, mpantta wa vathi). Ni woopowa, epooma ela yaahiphwanya ovukuwa vantxene wa atthu mwaha wa Ekhotto Ya axinna oMosambiki yaaphwanyaneya mpuwa wa elapo ela (1976–1992) ni ohoonasseya wa sootekiwa mfoora. Wunnuwa wa ephatto ya atthu yaahivirikaniha makhalelo a elapo ela veeri va iyaakha 1980 ni 1990.
Ohiya soothoonyiwa iya piili, epooma ela ni mathala aya yaasuwelinwe mwa masina makina ntoko Baía da Lagoa, Xilunguíne wala Chilunguíne (nipuro ninlavuliwa ekunya), Mafumo, Camfumo wala Campfumo (mwa nloko na M'pfumo omwene waatepaxa ottittimihiwa niporo nla), Delagoa ni Delagoa Bay, elapo ela esuweliwaka mwa ilapo ikina mpakha noonasaru miyakha sa eseeculu 20.
Variyari wa mwaakha 1980 ni 1988 epooma ya oMatola yaari mpuwa wa epooma ya oMaputo, siso khiirooka okhumelela Maputo Muulupale, aarina mathala oophiyeraka ikiloomu 633.