Wp/vmw/Exeokarafiya Omosampiiki
Exeyokarafiya ya Omosampiiki
Mosampiikhi ti elapo emosa eri okoosta okhuma nsuwa ya Afriika Austaraale erina mikano saya osulu, ni Tansania, onorteste, Malawi, ni Zampia , ooweste Zimpapwe , Afirka o suuli, ni Suwasilantiya oleeste ni isesau sa ocseyaani intiku eniireliwa ekanaale ya Omosampiiki[1]. Okanaaleni wa Omosampiiki, enaatthaana ni Matakaskare ni Kamarau (nnitakaheryaka ni iposesau soofransa ya Mayooti). yooseyaano intiku, waarooa oleeste ya Ekhisiro ya Omadakaskare, sinniphanyaneya ipheyo sa Reuniau, Xuan Musya ni EKISIRO Europa[2]. Okanaale ya Omosampiiki, vootepexawene vookhuveela eriyari wa ekontinente ni Omatakaskare, atool ya Indiya,voolatthana ni ipossessau sa ofaransa. Eseeti ya Omosambique ti Omaputu( waanitthaniwa Oloorenso Markexi okhatthi yoomantariwaaya Namaphwittikisi Eriyari yoosulu (onoorti ya muro Sampese) ettururu yuulupale ni otthakho vakhaani wa okoosta oportexariwa oral , elimitariki mpuwa ni masisu samiyaako siniirela mpanttha wa esiisteema evaale yuulupale ya Rifiti[3]. Eriyari aya yootthi ethoonyerya eyiisi ya ekoosta ya aluviau, yokhuneeliwa ni ettakha savana ni yowiikitthiwa ni miro khamosa -khamosa,, masi orumeeleya mulupale ti muro Limpoopu Variyari va eseekulu yoopacerya ni ya v,mapinaatamu pantu yyahiryaasa onoortiti wala osulo ni oweeste ya muttetthe[4]. Ipoortu sa nakoso sa masuaahilini, vatthatthanaru, maarape yaahikhalasa mipantte ophareya ya Omosampiikhi mpakha orwa ya meuropeeWu[5]. Muttetthe wahotteliwe ni Vascu da Gama mwaakha wa 1498 ni 1505 ahiilutteleliwa ni inpeeriyu Opurtukaale[6]. Okhuma vooviraka iseekulu soophiyaka xexe soohukhumwa ni Apwitthikisi,mosampiki opwanya otaphuwa mwaakha wa 1957, onattatuxiwa Erepupilika ya Omosampiiki, okatthi vakhaani[7].Noovira iyaakha piili vavale otaphunyaaya, elapo yoopwina nkhottoni sivili ni yootthipeleleya ni kivira iyaakha 1977 a 1994. Mwaakha wa 1994, elapoola yahiireya mwathanle opacerya wiirenlyaaya mpanttha ipartitu soovirikana ni eapo kihala eryeene Erepuplika Presitensiyaale yowiixeetta okhuma vaavale[8]. Mosampiiki tookhalanexa ni othawaoli ni exteensau sa erekuurso sa ephathu. Mruweryo wa elapo mulupalexa miteko soolima, masi esetore sa ikafrika,vaceenexa ekafirika sintthokiha soolywa,, sooyurya, ipurtutu sa kimika, alumiinu ni patoroyaonooniherya wunnuwa[9]. Eseetore ya eturiiximu a elapo tho onooniherya yunnuwa. Afirika Otthi,tori parasero muulupaexa mpanttha ya nakhos Omosampiiki ni efonte yuulupalexa mwa investimento eilapo sookhopela. Opurtukaale, Oprasiili, Ospaanya, ni OIpelixika tho ori mwaale alupalxa a eparseriya sa muruweryo wa elapo[10]. Okhuma ookhuma 2001, etaaxa yowunnuuherya muruweryo vamwaakhani wa PIP YA Omosampiiki enikhala yowunnuyexa yamolumwenkuni[11].Vari vaavo, mwaattelo ya pip enikweiherya a manuwelo aatthu, ovirikanasa soophwanya ni solikanyiherya sa ekumi Omosampiikhi nlelo eri mwa iye sootepa iplaneetani, Orkanisasau a Ilapo Sowiiraana (ONU), Onnoona Mosampiiki elapo emosa mwa iye sooyevexa yunnuwa molumwenkuni[12]. Nttaava nimosa nootthapelexiwa omosampiiki Ekunya, niilavuliwa vanceenexa ntoko nttaava na neeili voopiyeryaka eriyari yapopulasau[13]. Mwa mattaava ephattu ottepaxa esuweliwa ‘’Emakhuwa’’, Tsonka ni seena[14]. Mwaattelo athu toophiyerya imilyawu miloko miili ni miitthanu –naxexe (imilyau 29 ) wa atthu awaattexa taale pantu[15]. erelixiau yooweettelexiwa naatthu anceene omosampiiki ekiristau , masi aakhala anceene antthara emwiisilamu[16]. Elapo ela eniirela mpantte wa Mwiraano a Waafirikaana, wa khomoneweelf Pritanika, wa ekumunitate ya ilapo sa nttaava na ekunya , Uniyau Latiina, wa oskanisasau ya konferensia yamwiisilamu,ya Kumunitate wa Yunuuherys ya afrika austarale ni a orkanisasau ya frankofonia[17].