Wp/vmw/Epooma ya Ophempa

Epooma ya Ophempa

Ophempa epoma emosa ya oMosambiki, epoma yuulupale ya oCabo-Delgado. Ni mmapantta woottharatthariha epoma ela emunisipiyu (maweryo ampuwa memmo), ni edistriitu (nikhuru na muhooleli eeriyari ampuwa). Epoma eyo yaarina nsina na Porto Amelia mpakha mwaakha wa 1976. Esensu ya 2017 enhimya wira epoma ela erina mathala oophiyeryaka ikiloomu 102 soowiikimanyiwa, ni anamuttetthe amphiyerya 200 529.

Epooma eyo emphwanyaneya mmakhumeloni wa epaiya ya ophempa, epaiya enatthaaru yootepaxa wuunnuwa mwa olimwenku wotheene, ni yoopatxerya wuunnuwa mpuwa wa Aafrika wa mpantta woowixa, ni tho emosa ya sikina sootepa okasoopiwa onkisa elapo oMosambiki. Emphwanyaneya mwa muthinto oowokololeya, mwa ikiloomu 1 666 (ikiloomu 2 450 va mpantta wa ephiro ya mukukutta) wa mpantta wa vathi wa elapo yuulupale ya oMosambiki, oMaputu.

Ethale

Khiivo yoolempwa wa mpantta wa okhaliwa ni akunya mpuwa wa okathi kolono ohinatthi, mwa vaavo, niporo nla naaxukuriwa na anamatthatta a oSwaahili ni amaliikaxi. Ekwaha yoopatxerya akunya ophela ottumaanyerya elapo eyo yairanenye variiari va miyaakha sa eceekulu 19 ni otekiiwa efortim, yaathammwale sivinreene iyaakha vakhani.

Othaameliwa wa mahiku mantxeene wairanenye mwaakha wa 1898, okathi nikhuru na oNiassa naarina ikuru sooholela ya elapo, naahikuxa epostu yanakoso etxikhaani khiweliha mwa mpantta wa muttetthe. Okathi khuvira vakhaani ni elapo ya oPhempa onaitthaneliwa Porto Amelia mwaha wa muttottopelo a mwene mwaamuthiyana ookiserya oPortugal.

Ni omala wa muupuwelo wa Nikhuru na oNiassa mwakha wa 1929, oPhempa ovinyerya okhala epoma yuulupale ya mwaana Cabo-Delgado. Mwiiraneyo ola ahimalamaliha othaamihiwa wa muhoolelo oPortugal wa mpantta yoola wa eviila ya Oyiipu mpakha oPhempa. Muthaamiheryo ola aahilikayerya ni ovirikanyiwa wa miyettelo sa mphareya saareriha saneene xa mikettelo sa eportu ekuumi ya ophempa, ni okumaanyeriwa ni othilatholiwa wa mpantta wa mpuwa wa mathala ale, mwa oPhempa waapwanyaneya niporo noorerelaxa.

Porto Amelia aahiwelihiwa mwa mpantta wa eviila nihiku 19 wa mweeri wa Dezempuro wa mwaakha wa 1934, ni yaawelihinwe mwa mpantta wa epooma nihiku  18 wa Outubro wa 1958, ohokolelaka mwa nsina na oPhempa Nihiku Nootaphuwa n oMosambiki nivinrene, Maarsu wa 1976. Okuma Dezempuru wa 2013, vamosaru edistrtritu, nukhuru na mpuwa na kiveerni a eriiyari wiira otthariheleke soowerya saya.

Edistritu yakhalayi yOphempa oMettuxi wairelaawe mpantta, ovinyerya onaaitthaneliwa nsina na Mettuxe okathi ene yowo, avahinwe nsina na Mettuxi okathi omosaru (woohirela mpantta epoma).

Niporo

Epoma yoomalelani wa etthaya ya oPhempa, emphwanyaneya wa mpantta wa vathi wa oMosambiki, erina epheyo yoonana yeeriyari ya elapo, ni eyiita yoowuma (Koppen: Aw). Ikettelo yoohiyanahiyana sinnoniherya muunnuwelo mmosa wooviha mwaha wa niporo nooviha emphwanyaneyaya epoma ela ni mwaha wa waattamela wuulupale ni ekiso ya variyari wa elapo. Mwa mpantta wa epula iri ikhalelo pili soolikanelanene wa mwaakhani. Ekhalelo yoowuma ni ekhalelo yoonaana. ekhalelo yoonaana empatxerya mweeri wa Dezemburo mpakha Abril ni enniruuha moonelo maalupale a ipula, mana mweeri otepaxa onana khukhala mweri wa Mars uni imiliimetru 202,2 vaamweerini. Wa mpantta mukina tho, ekhalelo yoowuma eniixookolela okhuma Maio mpakha Novemburu eruuhelaka ipheyoo sooreela, erimo ni nsuwa noowooneyaxa ni olakaseya wa epula. Mweeri wootepaxa wuuma vamwaakhani mweeri wa Setemburu ni imiliimetru 2,2 as epula. Onaana tiwoowunnuwaxa okathi ola wa ekhalelo yoonaana ni eri ya ipurseentu 80-90, ni ennitepaxa oyeva mpuwa mwa ekhalelo yoowuma. Mweeri wootepaxa oviha mweeri wa Janeiro wala Fevereiro, ni Julyu mweeri ootepaxa oriirya.

Malooko

Wuunnuwa wa ethale ya atthu oPhempa onooniheriwa wa ekwaaduru enttharana:

Miyeettelo

Epooma ya oPhempa enlupaanyiwa ni ilapo ikina sa oMosambiki veeri wa ephiro ya mikukutta yuulupale, empiixa eMieze, oMetoro ni oMontepuez, soothene iyo, iwe ommorelawo nsuwa. Ephiro ya mikukutta ekina yootepa tho wuunnuwa ti R760, elupanyeryo ni oMekufi. Epoortu ya oPhempa teri ehooleli yookhweya xa yootepaxa wuunnuwa, mpuwa wa Epaiya yooreraxa ya oPhempa, enrumeela mwa wiitthiwa wa iprotuutu soohiyanahiyana as elapo ya oCabo-Delgado.

Epoma ela envareliwa muteko ni epoortu ya mittheke yooyeva, Epoortu ya Mittheke Internacional ya oPhempa enaakhela mikukutta sa anakoso ampuwa woohitxompa ni mwa ilapo ikina, ntoko elupaanyeryo ya oPhempa mpakha oJohanesburki wala oPhempa mpakha oNaairopi.

Osoma

Aakhala mapuro mantxeene ansomiha siso maporo ale aathu oothene ntoko maporo ale a opirivato mpuwa wa epoma, okhuma ixikhola sa anamwane, ixikhola soopatxerya, ixikhola seneenli, ixikhola saamuteko ni etelekasau sa ixikhola suulupale simphwanyaneya oMosambiki ntoko Universidade Católica de Moçambique (UCM), Universidade Alberto Chipande (UniAC), Escola Superior de Economia e Gestão (ESEG), ni IsCED.

Epoma ya oCabo-Delgado yookhalana exikhola yuulupale ya Universidade Lúrio (UniLúrio), siinvara miteko ithinto sa Osuwela sa siimphattuwa Meekhaya ni Osuwela sa Engenharia.