Wp/tig/ክቱብ-ህግየ ትግራይት

ህግየ እግል ትጠወር ወምን ግም ዲብ ግም ዲብ ትትወረስ እግል ትንበር፡ ናቅሰተ ዲብ ተአተምም ወጭዊተ ዲብ ተአረቴዕ ወተዐግል እግል ቲጊስ ገአት ምንገብእ እግል ትትከተብ በ። ክቱብ ለበ ሂገ ህዬ ክምሰለ ቅርድ ትሩድ ወሕጡጥ ለበ ዕጨት እግል ትትወሰፍ ትቀድር። ህግያነ ትግራይትመ ሐቴ ምነ ታሪክ ቅዱም ለበን ሀገጊ ዐድና ተ። ትግራይት ምን ዘመን ቅዱም እግል ትትከተብ ክምሰል አንበተት ታሪክ ለሓኬ። ምን ሰነት 1860ታት ወሐር ለትከተበ አክትበት ትግራይት ሰኒ ሑድ ምንማቱ፡ ለእተ ወቀት ለሀይ ለዐለት ህግያነ አው ከሊማትነ እግል ነሐንፍል አተቅደሬነ። እሊ ምን ምእት ክታብ ለኢበዜሕ አክተበተ ህዬ፡ ምን ልውሕድመ እት ከርሱ ለህለ ታሪክ ትግራይት ለሸሬሕ፡ ገሌ ምን ዝሕረት አው ክብት ትግራይት ለከምክም፡ ምኒነ እንዴ ሐልፈ ዲብለ መጽእ ታርፌነ ለለሐልፍ፡ እግል ብሑስ ወአምር ለነፌዕ ወህግያነ ለረዝቅ አክትበት እብ ለትፈናተው ወላድ ዐድ ወጋነ ለትከተበ ዝሕረት ህግያነ ሰበትቱ፡ ሕናመ ምነ ህለዩ ዝያደት እግል ንረዝቁ፡ ጋ’መቱ ዲብ ነአተምም ወጭዊቱ ዲብ ነዐግል ገበይ ራትዐት እግል ነአጽብጡ፡ መስኡልየት እንረፌዕ።

እብ አሳስለ ምን ዮም 11 አስክ 12 ናይ ወሬሕ 8 ሰነት 2007 ዲብ አስመረ እት ቃዐት ሀገር እብ ወዛረት እዕላም እንዴ ትነዘመ ለገብአ መሕበር-ጎማት ትግራይት ዕግል እብ አሳስለ አርፈዔናተ መስኡልየት፡ እብ ክሱስ ትግራይት እብ ዓመት ምንመ ኢገብእ፡ እብ ሰበትለ ዲብ ዔማት አክባር ለሳድፍ መሐገዝ ወመሐምረግ ከሊማት ትግራይት ሐድ ቅድረትነ እግል ነዐግል ወዕግል እግል ንወስክ እንዴ እምቤቱ፡ ምነ ሐልፈ ክብት ትግራይት ዲብ ነሐንፍል ወምን ኖስነ ለመጽእ ከሊማት ዲብ ነአሬ ወንሰአል ለአዳሌናሁ መርጀዕ ገብእ ለእምቤሉ ምነ እብ ክለ እግል ነዐሬ ለይእንቀድር ፋይሐት ሂጋነ ሑዳይ እግል ንጅቀፍ ምን እምቤቱ። ከእንዴ አትሌነ ትግራይት ምን ምዶል እግል ትትከተብ አስተብዴት? ወምን ምዶልተ እት ዔማት አክባር እንዴ አቴት ዲብ ረዋዲ ወተልፍዝዮናት እግል ተአክብር ወተሐብር ለአንበተት? እሊ ሰኣላት ለበልስ ጽበጥ እንዴ ተለ እግል ልትቀደም እግልኩምቱ።

1, ትግራይት እት ክቱብ፡- ክምሰለ እት መእተዮ ለትበሀለ፡ ትግራይት ምን ሰነት 1863 ወሐር ቱ እት ክቱብ እግል ትትከተብ ለአምበተት። እሊ ዲብለ ሐልፈ ስኒን እብ ውላድ ዐድ ወጋነ ለትከተበ ክቱብ አው አክትበት ትግራይት ለለአምር ሰኒ ሑድ አው ክሉ ረአሱ ይህለ እግል ልትበሀል ልትቀ’ደር። ሂገ ህዬ ለሐልፈ ክቱበ ኢትወረሰ ወምን ታርፌ እት ታርፌ ይሐልፈ ምንገብእ፡ ክ’መ ረአስ ሃርእ ቅራር ለተሀንጦጥል ሓጀት እግል ትትወሰፍ ትቀድር። ትግራይት ሐቴ ምን ሀገጊ ሴም እት ገብእ፡ ወለት ግእዝ ክምሰልተ ልትሀደግ። እብ ሕሩፍ ግእዝ ህዬ ትትከተብ። ላመ ቀደም እለ ለትከተበ አክትበት ትግራይት እብሊ ሕሩፍ እሊ ለትከተባቱ። ምን እሊ ሐድ ምእት ለገብእ አክትበት ትግራይት፡ መተንስየት ክርን ገቢል አው መተቅብለት ተለፍዝዮን ኤረትርየ ለኣመረው ሀለ ምንገብእ፡ ሰኒ ሑድ እት ረአስ ግብአቱ፡ ምን ክልኦት ክታብ ለኢበዝሕ እብ ገበይ ክርን ገቢል ዲብ በራምጅ ገሌ ምኖም ዲብ እዝን መተንስየት ለበጽሐው ምን ለሀሉ ለእብ ኤረትርያይ ነፈዕ ወድ ዕትማን ወኢኖ ሊትማን አልማኒ ለትከተበው አክተበት አድጋማት ወሐይለት ሌጣቶም። ገሌ እብ ክሱስ ወጸብጥ እሊ አክትበት እሊ ረኤነ ምንገብእ፡

ሀ, ለሳልፋይ እብ ክሱስ ትግራይት ለትከተበ ክታብ እት ሰነት 1863 እት ገብእ፡ ሐቆሁመ ዲብ ሰነት 1865 ብዕድ ክታብ ትከተበ። እሎም አክትበት እሎም እብ ህግየ ፈረንሰ ለትከተበው እት ገብኦ፡ ዲብ በርኔ ለትትበሀል አካን ትጠበዐው። ኬትባዮም ማንዚንገር ዌርነር ለልትበሀል ወድ ፈረንሳቱ።
እብ ህግየ ፈረንሰ ለትከተበ ምንማቱ እብ ክሱስ ህግየ ትግሬ ለሓኬ። እሊ አክትበት እሊ ክቱብ እቡ ለህለ ሕሩፍ ላቲን ሰበት ቱ እብ ቀሊል እግል ትፍሀሙ ስዱድቱ። እግል መሰል ዎሮት ምን እሊ አክትበት፡ ገሌ ምነ ለህለ ዲቡ አክራን ሰልፋይ ወራብዓይ ሐርፍ ትግራይት ጠቢዐት ክርንተ ለአክድ። እት ሕሩፍ ላኪን መሻክል ሕሩፍ “ሐ” ወ “ሀ” ህለ፡ ክምሰል ግእዝ ወአምሐርኛ ሰበት ልትነፈዖ እቡ እት ቅራአት ወጸዔነ። ምናተ የም ለአለቡ ባዲ ወለትረሰዐ ከሊማት ትግራይት ሰበት ብዲቡ፡ ክምሰል ዔማት ወዝሕረት ሂገ ትግራይት እግል ልትዐለብ ቀድር። መሰለን፡ ገሌ ምነ ዲብ እሊ ክታብ እሊ ለረከብናሁ ከሊማት ቆት፡ ሕል፡ ሀሌ፡ ሐሪሽ፡ መርፌ ወለመስሉ ነሀድግ።

እት phonetics ወ phonology ሕሩፍ ትግራይት ለቀይሮ መንቅመት ወእብ ፍንቲት ተርጅሞ ለዐለው ውላድ ዐድ ልግበኦ ወኖሱ ለኬትባይ እት ገሌ ለህጀት ሌጠ ለአተንክብ መስል። ህታመ እት እንተ፡ ናይ ብዕድ ለህጃት ኢሓበረ እግል ኒበል ይእንቀድር። እግል “ጸ” ወ “ዘ” ለኢነጥቅ ከሊማትመ እባሀን ክቱባት ዲቡ እንረክበን። እብ ዓመት ሳሕል፡ ማርያ፡ መንሰዕ ወሰምሀር ለሸምል ለህጃት ህለ እቱ። ለናይ ሰልፍ ክታብ ህግየ ትግሬ፡- ህግያ ትግሬ እት ክቱብ እንዴ ኢትትዐዴ ብዙሕ ገባይል ልትሃገየ ክምሰል ዐለ ወዴሕ። ዲብ ክቱብ እግል ትትዐዴ አው እግል ትትከተብ ለአተቅደረየ ጋር ላኪን ተርጀሞት ክታብ ቅዱስ ዲብ ትግራይትቱ። እብ ራዐዮት ናይለ ዲብ ሰነት 1866 ዲብ ሚነት ባጽዕ ለአተው ሚስዮናያም ዲብ ሰነት 1871 ለናይ ሰልፍ ቤት ምህሮ ሽዌደናይት ወንጌላይት ምስዮን ዲብ ዓይለት ትከሰተት። ዲብ ሰነት 1874 ህዬ ዲብ ገለብ በርናምጅ ወራቶም አምበተው። ዲብ ሰነት 1877፡ ኦሮ ትሩድ መርከዝ ምስዮን ዲብ እም-ክሉ ድዋራት ጽዕ ከስተው። እተ ወቅት ለሀይ ለዲብ እም-ክሉ ልግበእ ወገለብ ልትሀየብ ለዐለ ምህሮ ዲን-ክስታን እብ አምሐረኛ ልትሀየብ ዐለ። ሰበቡ ዲብለ ውቀት ለሀይ እብ ትግራይት እግል ኢለአድርሶ፡ ክቱብ ትግራይት እንዴ ተርጀመው እግል ለአድርሶ ለቀድሮ አንፋር እግል ልርከቦ ኢቀድረው። ሐቆ ሐጪር ውቀት ላኪን፡ ለዲብ ባካቶም ነብር ለዐለ ሸዐብ ትግራይት እንዲኢኮን፡ አምሐርኛ ለኢለአምር ክምሰልቱ ክምሰል ኣመረው፡ ዳርሳም አንፋር እንዴ አምጸአው፡ እግለ ናይ ዲን አክትበት ዲብ ትግራይት እግል ልተርጅሞ አንበተው። እግል ሰልፍ መደት ህዬ ዲብ ሰነት 1889 ወንጌል ማርቆስ ምን አክትበት “ሐዲስ-ክዳን” ዲብ ትግራይት እንዴ ተርጀመው ዲብ እም-ክሉ ለዐለት መጥበዐት ሽዌደናይት ወንጌላይት ምስዮን ጠብዐው። እሊ ክቱብ እሊ ለተርጀመው ቀሽ ዳዊት አማኒኤል ወቀሽ ተወልደመድህን ገብረመድህን ቶም።፡ እሎም ክልኦት ካህን እለ ወራት እለ ለአወቁ ዲብ ህለው፡ ታብዖም ለዐለ ምስዮናይ ህዬ ደክቶር ካርል ቪክዊስት ለልትበሀልቱ። ሐቆ እሊ እሎም እት ለዐል ለተሀደገው ክልኦት ዳርሳም ምስል ብዕዳም መልሂቶም እንዴ ገአው እብ ቀሽ ካርል ጉስታቭ ፊዴን ዲብ ልትሰደው እግል ክሉ አክትበት “ሐዲስ-ክዳን” ምን ህግየ ግሪክ ምስል ግእዝ ወእንግሊዝ ዲብ ለአትመሳኑ ዲብ ሰነት 1902 ዲብ ሽዌደናይት ምስዮን ዲብ አስመረ ጠብዐው። ዲብ አግቡይ ተርጀሞት ናይለ ዲብ ሰነት 1889 ለተርጀመ ወንጌል ማርቆስ ረኤነ ምንገብእ፡ አግቡይ ተርጀሞቱ ልግበእ፡ መባትክ ሕሩፉ ምስለ እግል ሰልፍ ኢነት ለጠበዐ ናይ አምሐርኛ ክታብ ቅዱስ ልትማሰል።

ለ, ለካልኣይ እብ ክሱስ ትግራይት ለትከተበ ቃሙስ እንግሊዝ- ትግራይት ቱ። እሊ ክታብ እሊ ኦሮ ምነ ገዳይም እብ ሰበት ከሊማት ትግራይት ለትከተበ አክትበት እትገብእ፡ እት ሰነት 1868 እብ (Beurmann, MoritzVon) ትዳለ ወዲብ ለንደን ትጠበዐ።

ሐ, አምበል እሊመ እት ለሰነት በህለት ሰነት 1868 እብ ሀገጊ፡ ትግራይት፡ ዐረቢ፡ እንግሊዚ ወጀርመን ለትከተበ ክታብ ቀዋዕድ ትግራይት ህለ። እሊ ክታብ እሊ ዲብለ ውቀት ለሀይ መትሃግየት ትግሬ ልትነፈዖ እቡ ዐለው።