Wp/tig/ባጽዕ

ሚነት & ቀጣን ግበይ ስጋለት

በሐር ቀየሕ ክም መንገአት መትራካብ ፍንጌ በሐር ምግባይት ወምሒጥ ህንድ ለህለ ማያይ ገሮብ ተ፣ ስሜት እለ በሐር ምን ዐላል በሐር (Trichodesmium erythraeum) ለትነሰአት ተ፣ ባጽዕ ምን 14ይ ክፈል ዘበን ወሐር እት ግንራሪብ በሐር ቀየሕ ክም መዲነት ለተአሰሰት፡ ለትፈናተው ውላድ ካርጅ ምስል ምድር ሐበሸ (ምድር ኤረትርየ፡ አቶብየ ወጅቡቲ) ክም ምሕላፍ ወምዕራፍ ልትነፍዖ እበ ለዐለው ሚነት ተ፣ እት ሰነት 1872፡ ረአስ ምድር ምስል ጥዋሎት ለልአስር 250 ምትር መትወቃል ወ850 ምትር ሪም ለቡ ኩብሪ በነ ዲበ፣ እሰልፍ ለትአሰሰ ክፋል ባጽዕ፡ ረአስ ምድር እት ገብእ፡ ዝያድ 1000 ሰነት ለወደ መባኒ እንረክብ እቱ፣ እት ዘበን ቅዱም ረአስ ምድር ሌጠ ለዐለት ባጽዕ፡ ዮመቴ ዐዳገ፡ ኩትምየ፡ አማተሬ፡ ሕጥምሎ ወእምኩሉ ሕይብት እንረክበ፣ ባጽዕ አካናት ታሪክ ብዙሕ ብእተ፣ ምን በዲረ ወራታት ትጃረት ብዙሕ ገብእ እተ፣ ቀደም 800 ሰነት ለትበነ ጃምዕ ሻፍዒ ወጃምዕ ሼኽ ሐ’ማሊ ምነ ጀላል ወሕሽመት ውቅል ለልሀዩበ መባኒ ወኣሳር ቀዲም ቶም፣ ለገዲመት ባጽዕ (ረአስ- ምድር)፡ እትሊ ወክድ ጎነ መብዝሑ መባኒሀ ድሙር ትርእዩ፣ ሰበብ ናይ እለ ደማር እለ ህዬ፡ እት ሰነት 1921 ለሳደፈ አንቀጥቀጢን ለደመረዩ ወሐቆሁመ እት ሰነት 1990 እበ ገብአ እተ ሐርብ ተሕሪር ለትዘበጠ መባኒ ቱ፣

ምን ዘበን አትራክ ወሐር፡ ባጽዕ እግል ትፍየሕ ወትጠወር አንበተት፣ ምናተ ባጽዕ፡ ሉለት በሐር ቀየሕ እት ለሐፍነ ግንራሪብ በሐር ሰበት ትትረከብ፡ ብርካን ምን ገብእ ወአንቀጥቀጢን ምን ረብሸት የአትዐረፈየ፣ ምስል ኩለ እለ ሐፋነት ጸሓይ ለኢበለ፡ ገዲም መባኒ ዘበን ትርክ ዮመቴ ምነ ባጽዕ ለትትፈረግ እቡ ዐላይም ብንያን ጥዉር ቱ፣ ቀደም 140 ሰነት ለገብእ ለትበ’ነ ቀስር ሕኩመት፡ እት ሰነት 1990 ዲብ ሐርብ ዐመልየት “ፈንቅል” ወተሕሪር ባጽዕ እንዴ ትዘብጠ ድሙር እት እንቱ አስክ እለ ታሪክ እግል ልድእግም በጥር ሀለ፣ ገሌ ምነ እት ባካት ባጽዕ ለሀለ አካናት ዐጃይቦታት ሐዳረት ቀዳሚት፡ ክም ዐብዱር፡ አዱሊስ፡ ሕርጊጎ፡ ጀዚረት ደህላክ ወብዕድ አማክን እግል ንሳሜ እንቀድር፣

ባጽዕ ወድዋራተ፡ ምስለ ካልቅ ለሀበያተ ግርመት ጠቢዐት፡ ለሰክ’ነ ነብረ አዳም መ፡ ምን ለትፈናተ ከፈፍል እዲነ መጽአ ሰበት ዐለ፡ ዎሮትከ እብ ሐዳረቱ፡ ተጠውሩ ወፍጥሩ ለአትየ ሰበት ዐለ፡ ኩሉ አዜ ልትሐንፈል ለሀለ ኣሳር ምን ዐጃይቦታት ተጠውር ኣደሚ ምሉእ ቱ፣ ዮመቴ ሚነት ጋብአት ለህሌት ረአስ ምድር ዲበ ለህሌት ሚነት፡ ዝያደት ሰክል ሚነት ጥውር ለጸብጠት፡ እት ሰነት 1841 እት ገብእ፡ እተ መደት ለሀለ ለመጽአው መሀንድሲን ውላድ ፈረንሰ ፈረት ወጋሊኔር ቶም እሊ ናይ አዜ ሸክለ ለአጽበጠወ፣ ባጽዕ አዜ ህዬ ሚ ትመስል ህሌት? ባጽዕ ሐቆ ሕርየት ለዲብ ክል ምድር ዐለዮ ሽቱታም ለዐለው ስካነ እት ለአትቃብሎ፡ እግል ሰከን ለገብእ ምድር እት ልትሀየቦም፡ ወለናይ በዲር ድበኖም እት ለዐምሮ፡ እግለ መዲነት ዝያደት አፍየሐወ ወለናይ በዲር ጀላለ ወሐረከተ ክም ተአቀብል ወደወ፣ አዜ ስካን ባጽዕ ዝያድ 40 አልፍ ባጽሓም ህለው፣ እብ ትጃረት፡ ጀለቦት ዓሰ ወሐርስ ለልትናበሮ እት ገብኦ፡ ለበዝሐው ምኖም ትግሬ ወትግርኛ ቶም፣ ዐፋር፡ ሳሆ ወረሻይዳመ ህለው ዲበ፣

ምነ ባጽዕ ለአምጸአቱ ተጠውራት ሕርየት ገሌ ምን እንረኤ፡ እት ሚነት ለገብአ አፍየሖት ወአትሳናይ፡ ለእብ “ቀጣን ገበይ ስጋደት” ልትአመር ኩብሪ ረአስ- ምድር-ጥዋሎት፡ ሰኒ እንዴ ትሸቀ፡ ለልትደሬ ወለአቅሎሌ መካይን ለልትገናቤ እቡ፡ “ርሒብ ሻርዕ” እቱ ብዱል ሀለ፣ እት ኹትሙየ ለትበነ መባኒ ኮርየ፡ እት ባካት መውገፍ አተቡሳት ልትበኔ ለሀለ መባኒ ሐዲስ፡ እድንያይ መከረይ ጥያራት ባጽዕ፡ ሸዋሬዕ ቅጥራን፡ ሆቴላት ዐባዪ፡ ናይ ጅላብ ጄታት፡ ተጠውር ወአትሳናይ እት መስነዕ ጬወት ሳሊና፡ ብንየት መስነዕ እስመንቲ፡ መአሰሰት ከህረበት ሕርጊጎ፡ ኩልየት ርዝቅ በሐር ወብዕድ የም ለአለቡ ተጠውራት፡ ምነ ሕርየት እቅትሳድ ለወልደቱ ሄራር ዐማር ቱ፣ ባጽዕ ሉለት (ጀውሀረት) በሐር ቀየሕ ለትትበሀል እቡ ሰበብ ህዬ፡ ደለ ኬደወ መስተዕምረት እብ ግርመተ ለኢሰልበቶም ኢዐለው፣ ዑስማንዪን (አትራክ)፡ ምስርዪን፡ ኢጣልዪን፡ ብሪጣንዪን ወእቶብዪን መስተዕምረት ህዬ፡ ምነ ኣሳሮም ለሐድገው ዲበ እት ገብኦ፡ እግል መስለሐት ረሖም እንዴ ቤለው፡ ኖሰ ለፈርደቱ ዲቦም እስትራተጅያይ ተጠውራት ዋድያም እታ ቶም፣ ገሌሆም ህዬ፡ ለበጽሐቱ ተጠውር ግረ እግል ልብለሶ ሑድ ውጡናም ኢኮን፣ መሰለን፡ ብሪጣንዪን ወእሱብዪን ብዙሕ ምን ጠጠውራት ባጽዕ አስክ ድወል ብዕድ ለነጅለው ወአዝበው ቶም፣ እሊ ተጠውር ባጽዕ ቅዱም ለረአው ኢጣልዪን፡ እግል ባጽዕ ምን ሰነት 1890-1899 ዓሲመት ኤረትርየ እንዴ ገብአት እግል ትክደም ለሐረወ መዲነት ተ፣ ሐቆ ሰነት 1900 ቱ ህዬ ዓሲመት ኤረትርየ ምን ባጽዕ አስመረ ለትቀየረት፣ ወእብሊ ባጽዕ ኩለ ለሐልፈ አምኣት ስኒን፡ መጦርለ እት ብዕድ ከፈፍል ዐለም ለአሳድር ለዐለ መዳይን አሮበ ወኣስየ ድኢኮን፡ ምነን ሐር ሕርግርግት ኢትአ’መር፣ “ፈንቅል፡ መንገአት ሰእየት!” እግል ሕርየት ወዐማር!

በጽዕ ምን አስመራ 112 ኪሎ ሜተር ራይመት ትትረከብ በጸዕ እት አቅሊም ቅብለት ቅብለት ቀየሕ በሐር

ፍቱያም አውኪር፡ ባጼዕ ዔማት ታሪክ ሌጠ ኢኮን። ዕልም-ማ ምን ባጼዕ ወድዋራተ ክምሰል ትበገሰ ታሪክ ለሓኬ። አወላይት መጥብዐት ዲብ ኤረትርየ እት እምክሉ ትነደቀት። እት ሰነት 1866 ሚስዮንዪን ውላድ ስዊድን ዲብ እምክሉ እግለ ሸዐብ እብ ትግርኛ ወአምሐርኛ ለአድሩሱ ዐለው። ለሸዐብ ላኪን መትሃግያይ ትግራይት ሰበት ዐለ እግል ልፍሀሞም ኢቀድረ። ሐቆ እሊ እብ ትግራይት እግል ለአድሩሱ ሰተተው። ምስለ ሚስዮንዪን ለዐለው ዳውድ አማኑኤል ወተወልዴ መድህን ገብሬ መድህን ለልትበሀሎ ኤረትርዪን ዳርሳም እንዴ ትመራመረው ትግራይት እብ ሕሩፍ ግእዝ እግል ልክቶበ አንበተው። እት ሰነት 1888 እግል ደረሰ ክታብ አግአዞት ወቅርኣን እብ ትግራይት አዳለው። ሐቆሁ ህዬ እት ሰነት 1889 ወንጌል ማርቆ ስ(ክታብ ቅዱስ) እብ ትግራይት ተርጀመው። እባሆም ህዬ ወራታት ምህሮ ወአክትበት ትግራይት አተላለው።

ከባጼዕ ዔማት ዕልም፡ ደያነት አምር ወታሪክ ክምሰል ዐለት ተአክድ እግልነ። መሕሙድ መሐመድ እድሪስ ካድማይ መተልትላይ ቱ። እግል ንዋይ። ጠቢዐት። ድመል። ወጠን። ወብዕድ ለሐሌ። መደት ሐቴ ዲብ አጣል ወንዋይ ብዕድ እንዴ ትደመለ እግል ሐ ሐለ። ፍቱያም አውኪር ዐራዶ እግል ሐ ትትበሀል እት ህሌት ቶናይ። ሶደር ወለመስሉ ህዬ እግል አጣል ልትበሀል።

መስጅድ አልስሓበ

አስክ እለ ለትረከበ ወሳይቅ ታሪክ ክምሰለ ለሐብሩ ዲን እስላም እብ ገበይ ባጽዕ (መስጅድ አልስሓበ) ክም አተ ወአማደደ ል ት ሸ ረ ሕ ። እብ ተውሳክ መ ስ ጅ ድ አልስሓበ ክም አሳስ እሕትራም አድሕድ እት ፍንጌ አድያን ዐድነ በሀለት እስላም ወክስታን ክምቱመ ልትሸረሕ። እለ ቅድስት አካን እለ እበ ህለ እግለ ሰዋልፍ ዲን ወታሪክያይ አትሐዘዮተ ምን ለትፈናተ ድወል ክም ከረ ሶማል፡ ሶዳን፡ ጅቡቲ፡ ትርክ፡ ህንዲ፡ ምስር ወሞሮኮ ለመጸው ቤጽሐት (ስያሕዪን) እግል ረአየተ ሸፍጎ።

እምበል እሊመ መዲነት ባጽዕ እብ ለትፈናተው እት ዘበን ቅዱም ለትበነው እተ መሳጅድ ለልትረከብ እተ መዲነት ተ። ገሌ ምኖም አስክ እለ እት ረአስ ምድር እለ መዲነት እንዴ ሸነው ቴለለ ለሐልፈ ታሪክ ዳግሞ ምነ ህለው መሳጅድ ወአቅብር ቶም። ምነ አቅብር እግል ንስሜ ዶል ንሐዜ እት 12ይ ክፈል ዘበን ሐቆ መትወላድ ነብየላህ ዒሰ ዐለይሂ ወሰላም ለትብነ መስጅድ ሻፍዒን ዎሮት ምነ ቀዳምያም እት አፍሪቀ ለትበነው መሳጅድ ቱ፡ እት 16 ክፈል ዘበን ሐቆ መትወላድ ነብየላህ ዒሰ ለትበነ መስጅድ ሐማል አንሳሪ ምነ እብ ሰልፍ ለልትሰመው ቶም። መስጅድ ሐነፊ፡ መቅበረት ሼክ ደርቡሽ ሼክ ስዒድ፡ ሼክ ዐብደልቃድር (ግራር) ክፈል እሊ ሜራስ እሊ ቱ።

እሊ መባኒ እሊ እት ዮም 14 ኦክቶበር ሰነት 1921 እበ ሳደፈ እርዕዳይ ምድር ድቁብ ድሩር ምንመ ዐለ፡ እተ ወክድ ለሀይ ለዐለው መስተዐምረት ጥልያን እበ ነስአወ መባደራት ሰኔት ለቅድምት ገበይ ወአግደ ሀንደሰት ብነእ ናይለ ኣሳር ክም ሰኔ ወልትሐፈዝ ወዴው።

እት መዲነት ባጽዕ ምን ድዋራት ደሀለክ ለመጸ ኮራል (Limestone) እብ ለትፈናተ ሸክል ወሀንደሰት ብነእ ለትበነ መባኒ ግሩም ልትረከብ እተ። መስተዐምረት ትርክ እት ኤረትርየ ብዞሕ ምንመ ወደው፡ ለሐደት ብንየት ትሕትየት ብነእ ክም ሰርገለው ልትአመር። እበ ለኢትጸረበ ኮራል ለትበነ አብያት ሑድ እት ድዋራት እም- ክሉ ለትሸቀ ናይ ማይ ባስካት ወናይ መዳፈዐት ሰዋትር እግል ታርፌታት ዘበን ትርክ እት ኤረትርየ ለሸርሕ ቱ። መስተዕምረት ምስር (1865- 1885) እት ኤረትርየ ለጸንሐው ወክድ ምስለ ብዕዳም ልትርኤ እት ህለ ሑድ ምንማቱ፡ እት መዲነት ባጽዕ እተ ዘበን ለሀይ እብ ምስርዪን ለትበኔት ብንየት ትሕትየ አብያት ብዝሕት ተ።

እንዴ ተአከረ እብ ጥልያን ግራሁ ህዬ እብ ሀጸይ ሀይሌስላሴ ክም መክተብ ሕኩመት እንዴ ገብአ ከድም ለዐለ መብነእ እት ሰነት 1872-75 እብ ወኪል ምስርዪን ዌርኔር ሙዚንጄር ለትበናቱ። እት ወክድ እስትዕማር ምስር እት መዲነት ባጽዕ (እብ ፍንቱይ እት ጥዋሎት ወረአስ ምድር) ምሽክለት ማይ ሲቶ ዐባይ ሰበት ዐለት፡ እለ ምሽክለት እለ እግል ባልሖት ምን እም- ክሉ እንዴ ትበገሰ እግል ጥዋሎት ወረአስ ምድር ለልትሰቴ ማይ ለልሀይብ 13,000 ምትር ሪም ለቡ ከጥ ማይ እግል ልትመደድ ትሳደቀ እቱ። እግል እሊ በርናምጅ እሊ እግል ዐወቶት ህዬ ምን ዐዳገ አስክ ጥዋሎት 850 ምትር ክምሰልሁመ ምን ጥዋሎት አስክ ረአስ ምድር 250 ምትር ለትትመደድ ገበይ እት ሰነት 1873 እግል ትትበኔ አንበተት።

እብ ብዕድ እንክር እዳረት መስተዐምረት ጥልያን እት መዲነት ባጽዕ ለወደየ ብንየት ትሕትየት እት ክልኤ መርሐለት እንዴ ፈናቴከ እግል ትርአዩ ትቀድር። እተ አወለይት መርሐለት ምን ሰነት1923- 1935 እብ ሰበብለ እት ሰነት 1884 ወእት ዮም 14 ኦጎስት ሰነት 1921 ለሳደፈ አንቀጥቀጢን ክምሰልሁመ እት ሰነት 1888 ለሳደፈት ብቆት ነድ ድሙር ለዐለ መባኒ ለዐለት እግሉ ሀንደሰት ትርክ ወምስር እንዴ ተለው እብ ድግማን ክም ሰኔ ወዴት። እተ 2ይት መርሐለት በሀለት ምን ሰነት 1935-1941 ለዐለ ወክድ እት ገብእ፡ ለበዝሐ ዘበናይ መባኒ እት ጥዋሎት እግል ልሸቄ ምንመ ቀድረ እት ረአስ ምድርመ ፈናድቅ፡ መጣዕም፡ ሲነማት፡ መርከዝ ሐንበሶት፡ መራክዝ ፋግዖት፡ መካትብ ወአብያት ሰከን ትበነ።
እትለ ካልአይት መርሐለት ለበዝሐ ለትበነ አብያት ሰከን እት ጥዋሎት እግል ልግበእ ለቀሰበ ሰበብ፡ እት ረአስ ምድር ለዐለው ስካን ሰበት በዝሐው፡ እግል ኢጣልዪን ስካን ባጽዕ ምን እሊ ምጅተመዕ እሊ እንዴ ፈንቴከ ለሔሰ ክዳማት እግል ሂበቶም ለአመመ ዐለ። እት ክልኢቱ መራሕል ኮራል (Limestone) ለአግደ እት ብነእ ለትነፈዐው እቡ መሻቀዪታት እት ገብእ፡ እተ ካልአይት መርሐለት ህዬ ክም እበን ጦብ ወአስመንቲ ለመስል ሓጃት ክም ትነፈዐው ልትአመር።
ተሚም ካልኣይ ሐርብ እዲነ እንዴ ትጻበጠ ዐስከርየት እዳረት እንግሊዝ እተ መዲነት ለዐለት ብንየት ትሕትየት ሸሪካት ወዶር ዐቢ ለዐለ እግለ እት እቅትሳድ እንዴ ፈንጠረ እት ለትፈናተየ ድወል እት ለአዘብዩ ሰበት ትረአ፡ እት ባጽዕ አዝመት እቅትሳድ እግል ትትርኤ አንበተት። እተ ወክድ ለሀይ ክም ክሉ ክፋላት ሸዐብ ኤረትርየ እብ መሻክል እቅትሳድ ወሐገሌብ ሽቅል ለትደምዐ ሸዐብ ባጽዕ እት ኢሰካበት ሕበር እግል ልእቴ ትቀሰበ። ክም ክፈል ናይ እለ ስያሰት እለ ህዬ እት ዐብደልቃድር ለትትበሀል አካን ለዐለት ሸሪከት አስመንቲ እት ሶዳን ትዘቤ እት ህሌት፡ እት ሕጥምሎ ለዐለ መጣር ጥያረት ንኡሽ፡ ኣላት ናይ መክዘን ጃዝ ክምሰልሁመ እት ናኹራ ለዐለ እግል ተዐዲን በትሮል ሸቄ ለዐለ ኣላት ትደመረ።
ምስሉ ለትጻበጠ እት ወክድ እስትዕማር አቶብየ እት ታሪክ መዲነት ባጽዕ ዎሮት ምነ አከ መራሕል መስተዐምረት ቱ። ንዛም ሀይሌስላሴ ናይ ሸዐብ ተአዪድ እግል ልርከብ ወእግል አትባዳይ እት 1950ታት ገሌ ምን ብንየት ትሕትየትለ መዲነት አብያት ክስታን ወመሳግድ እት ብንየት እግል ልሽቄ አንበተ። ክም መሰል ናይ እሊ ለትበነ መባኒ ረአስ ምድር ለልትረከብ መስግድ ሐነፊን፡ እት ጥዋሎት ለትትረከብ ቤት ክስታን ቅድስቲ ማርያም እግል ልትሰሜ ቀድር። እምበል እሊመ መዲነት ባጽዕ ወጀዛይር ደሀላክ እተ ድድ ሰውረት ኤረትርየ ገብእ ለዐለ ፊራሮታት እት ወክድ ደርጊ ክም አግደ መርከዝ እንዴ ተሐረየ እግል ልክደመ ክም አንበተየ ልትሸረሕ። እብ አሳስ እሊ እት ሰነት 1977 እተሓድ ሶቬት ክም ክፋለ ንዛም ለሀይቡ ለዐለ ዐደድ ለአለበ ሰዳይት እት ጀዚረት ደሀለክ ወመዲነት ባጽዕ ዐባዪ መዐሳክር ዴሽ ክም ትበነ ልትአመር። ምስል ንዳል ሸዐብ ኤረትርየ እንዴ ትጻበጠ፡ እግል ሐረሮት እለ መዲነት ምን መስተዐምረት እግል ፈርቀቆተ

ለገብአ ዐመልየት ሐርብ ሳሊነ ሰነት 1977 ወዐመልየት ፈንቅል ሰነት 1990 እት ታሪክ እለ መዲነት ለህለ እግለን አሀምየት ሰኒ ወአማን ትርድት ተ። እሊ ህዬ ክፈለ ታጅር ወምህም ታሪክ እለ መዲነት ቱ።
እት ደንጎበ መዲነት ባጽዕ እበ ህለ እተ ቅዱም ወታሪካይ አካናት ኣሳር፡ እስትራቲጅያይ ክፋል ሜራስ ሐዳረት እስላም እት መዲነት ባጽዕ አሀምየተ፡ እበ ትመልኩ ለኢከስሐ ብዝሔ መክሉቃት አግዳም በሐር ስሕባይ ቤጽሐት፡ ዒን እተይ ወዐቦት ክም ገብእ ኢለአትሸክክ፡ ሰበት እሊ እለ እብ ሉል በሐር ቀየሕ ለትብል ክናየት ለትትአመር እት ከርሰ ለህለ ናይ ሰዋልፍ ወጠቢዐት ሜራስ እብ ዋጅብ እግል ንሐንፍሉ ንዕቀቡ ወንወስቁ ወጅበነ።