Wp/sdh/دیرووک ئیتاڵیا
دیرووک ئیتاڵیا، یوونانیەیل زۊنە، ئترۆسکیەگان و سلتیەگان وە تەرتیب لە بەش باشوور، ناوەند و باکوور ئیتاڵیا نیشتەجێ بۊن، لەحاڵێگ ک عەشیرەیل ئیتاڵیایی و مەردمەیل ئیتاڵی نیمچەدوورگەێ ئیتاڵیا و ئیتاڵیاێ دوورگەیی کردۊنە میلکان. عەشیرەێ ئیتاڵی ک لە لاتینەگان بی شار ڕۆم سازی و کردەی شوون پادشایەتی خوەی، ک لە دۊاتر بۊ وە کۆمار ڕووم ک لە سەدەی سێوەم وەرلە زایین مەسیح ئیتاڵیا یەکگرتیەو کرد، و دۊاتر لە ئاکام سەرکەفتنەیل سەردارەیل ڕوومی جوور ئسکیپییۆ، ئایمیلیووس پائوولووس، ئسکیپییۆ ئایمیلیانووس، گایووس ماریووس، لووسیووس سوولا، پۆمپەی و ژوولیووس سێزار بۊ وە هاز سەرەکی و زاڵ لە ئرووپا و دەلیاێ مەدیترانە. لە ساڵ ٢٧ وەرلە زایین، ئاگۆستووس ئمپراتووری ڕووم دامەزراند و دەورەێ ئاشتی ڕوومی (پاکس ڕۆمانا) خستە ڕێ ک ئەڕاێ دو سەدە وەنسبەت ئاشتی و پایاری بۊ و ئیتاڵیا لەی دەورە چۊ ناوەند سیاسی و ئابووری جهان ناسیاێ لەو سەردەم، ئاوەدانەو بۊ. مردن مارکووس ئاوڕێلیووس ئاخرین ئمپراتوور خاس و قەێران سەدەێ سێوەم، نیشانەێگ ئەڕاێ دەسپێکبۊن داپاشیاێن ئمپراتووری ڕووم بۊ. ئمپراتووریەگە لە سەدەیل پاشین تۊش گووڕانکاریەیل گەورەێگ بۊ ک سەرەکیترینیان ئەوە بۊ ک لە ساڵ ٢٨٦ زایینی لە سەردەم دیۆکلێتیانووس وە دو ئمپراتووری خوەرهەڵات و خوەرئاوا دابەش بۊ، یا تواوبۊن ئازار مەسیحیەگان لە ساڵ ٣١٣ لە سەردەم کۆنستانتین ک وەپێشت فەرمان میلان قومیا. ئۆسقۆف ڕۆم لە ساڵ ٣٨٠ وە فەرمان تسالۆنیکا بانتری ئایینی وە دەس هاورد، و ڕووم خوەرئاوا وە هەڵامات بەربەرەگان لە ساڵ ٤٧٦ داکەفت، و ڕۆموولووس ئاوگوستووس وە دەس فلاڤیووس ئۆدۆئاکر لە هاز لاوریا.
لە سەدەیل ناوین نیمچەدوورگەێ ئیتاڵیا بۊ وە وەرمەیدان ڕشتەێگ لە شەڕەیل و کەفتە دەس گۆتەگان، بیزانسیەگان و لۆمباردەگان، تا یە ک لە ڕووژ کریسمەس ساڵ ٨٠٠ زایینی شارلێماین ئمپراتوور مقەدەس ڕووم لە لایەن پاپ لێئۆن سێوەم تاجبەخشی کریا. پاپ ڕوومی و ئمپراتوور ئاڵمانی بۊنە هازەیل جهانگیر ئیتاڵیا و ئرووپا، وەلی وە دۊزەمەێ مەقام کەفتنە یەک، و دو لایەن هاتە دی وە ناوەیل گۆئلفەگان و گیبێلینەگان ک بەرەنگار یەک بۊن. ئاژاوەیل ناوەین مەقام پاپ و ئمپراتووری، وەتایبەت وەدۊاێ ماجراێ سووک کردن هاینریش چوارم لە قەڵاێ کانۆسا، و سەرکەفتن هازەیل ئیتاڵیایی وەسەر فریدریش باربارۆسا لە شەڕ لێنیانۆ، بۊ وە بائس هەرچە کەمتر بۊن کاریگەری ئمپراتووری لە ئیتاڵیا، ک لە ئاکامی لە سەدەێ ١٢ زایینی ئیتاڵیا وە شکڵ دەوڵەت-شارەیل سەروەخوە سازمان پێیا کرد. شەڕەیل خاجپەرەستی کە وە دەس پاپ ئووربان دۊیەم و جێگرەیلی کەفتە ڕێ، ئەڕاێ کۆمارەیل دەلیایی خێر لە ناوی بۊ: ئیتاڵیا ئنقلاو بازرگانی وە چەو خوەی دی ک بۊ وە بائس ئیە ک ئابووری ئرووپا لە جووتیاری بگووڕیەێت وە بازرگانی، و وەی خاتریشە بۊ ک ئیتاڵیا بۊ وە زاگاێ بانکداری و زانستگا. ڤنیز هاتە ناو بەجەر ڕێگایل بازرگانی مەدیترانە و وەدۊاێ تاڵانکردن قوستەنتەنییە لە ناو چوارەمین شەڕ خاجپەرەستی و شەڕەیل ڤنیزی-جنوایی، لکیا وە کۆمارەیل دەلیایی. هەلەێوا فریدریش سیسیلی، ئیتاڵیا کرد وە ناوەند ئستراتەژیک و فەرهەنگی پادشایەتی گەورەێگ ک ئمپراتووری ئاڵمانیش لە خوە گرتیات، و وەدۊاێ شەشەمین شەڕ خاجپەرەستی پادشایەتی ئوورشەلیمیش وە پێ لکیا. لە ئاکام ئەی بارودووخ ئابووری-کوومەڵایەتیە بۊ ک ڕێ ئەڕاێ دەسپێکبۊن ڕنێسانس لە شار فلۆرانس سەر وە ناوچەێ تووسکانی لە سەدەێ چواردەهەم هامارەو بۊ.
فه‌لسه‌فه، هنه‌ر، زانست و ئکتشافەیل ده‌وره‌ێ ڕنێسانس نیشانێگ ئه‌ڕاێ ویه‌ردن وه چه‌رخه‌ێ مدێرن بۊ و لە ناوەێن سەدەێ سینزەهەم و سەدەێ هەڤدەهەم زایینی، کەسایەتیەیل بەرجەستەێگ جوور لێئۆناردۆ، دانتێ، جیۆتتۆ، مارکۆ پۆلۆ، ماکیاڤێللی، میکێلانجلۆ، کولۆمبووس، ئامێریگۆ ڤێسپووچچی، و گالیلێ لە زەمینەیل کاری خوەیان بەشداریەیل هەرە گرێنگێگ کردن. ئەی چەرخە لە دیرووکە چالاکیەیل وەگەرد چالاکیەیل سەردارەیل نزامی هاوڕێ بۊ ک لە شەڕەیل ئیتاڵیا (١٥٥٩-١٤٩٤) بەشداری کردیان و وە پێیان وەتیان کۆندۆتتییێری. ئەی شەڕەیلە، ئاژاوەیل درێژماوەێگ بۊن ک گرێبەست لۆدی ک لەلایەن لۆرنزۆێ مەدیچی پارێزیایۊ، شکان و چەرخەێگ لە وەیەکدانەیل ناوماڵی و پەڵامارەیل دەرەکی دەسپێک بۊ. لە ئاکام بەساێن گڕێبەست ئاشتی کەتۊ-کۆمبرێزی، حکۆمەت ئسپانیاێ هابزبوورگ دامەزریا ک دەسەڵاتدار باشوور ئیتاڵیا و میلان بۊ، لە حاڵێگ ک سەروەخوەیی دووکنشین فلۆرانس و کۆمار ڤنیز دەوام هاورد. هەلەێوا، وە مدووێ جمشت ساغکردن کاتۆلیکی ک کاردانەوەێگ دژ وە پرۆتێستانتیزم بۊ، مەقام پاپ لەی سەردەمە لە باوەت هاز سیاسی وە بانترین ئاست خوەی ڕەسی، ک ئاکامەیل فرەێگ جوور دامەزریاێن لێژنەێ ترێنت، وەمەسیحیەوکردن بەشەیل فرەێگ لە جهان، پەسەندکردن ساڵژمار گریگۆری و دامەزراندن یەکیەتیەیل مقەدەس ئەڕاێ وەرگری کردن لە پێشڕەوی ئمپراتووری عسمانی وە هناز خوەرئاوا، وە پێیشت خوەی وە بار هاورد. ئەگەرچە، وە تواوبۊن شەڕ سی ساڵە لە ساڵ ١٦٤٨ و وە دی هاتن دەسەڵاتداری وێستفالی، لە کاریگەری هاز کاتۆلیک روومی لە ئرووپا کەم بۊ و دەوڵەتەیل گەورە وە یەک لکیان، وەلی یە لە حاڵێگ بۊ ک ئیتاڵیا کوتکوت و دابەشکریاێ مەنۊد. بێشتر بەشەیل ئیتاڵیا لە سەدەیل ١٧ و ١٨ زایینی بجگە لە کاریگەری فەرهەنگی بارۆک و نووکلاسیسیزم، چەرخەێگ لە پاشوەگەڕی ویەراندن. وەدۊاێ ڕشتەێگ لە شەڕەیل لە سەر جێنشینی لە ئرووپا، لۆمباردی لکیا وە ئۆتریش هابزبوورگ ک پاشان تووسکانی و ڤنیزیش وە چنگ هاورد، و باشوور ئیتاڵیایش وە بووربۆنەیل ئسپانیایی ڕەسی.
وەدۊاێ کۆنگرەێ ڤییەن لە ساڵ ١٨١٥، جمشت ریزۆرجیمێنتۆ هاتە دی ک وەشوون یەکەوگرتن ئیتاڵیا و خەڵاسکردنی لە ژێر بەجەر دەرەکیەیل بۊ. وەدۊاێ شکست هەوڵێگ ک لە ساڵ ١٨٤٨ دەریا، شەڕەیل سەروەخوەبۊن ئیتاڵیا دژ وە ئۆتریش لە باکوور، قووشەنکیشی هەزار کەسە دژ وە بووربۆنەیل ئسپانیایی لە باشوور، و داگرتن ڕۆم لە ساڵ ١٨٧٠، لەئاکام ڕێ وە دامەزراندن دەوڵەت-نەتەوە برد. جۆزێپێ ماتزینی، جۆزێپێ گاریبالدی، شا ڤیکتۆر یمانۆئێل دۊیەم و وەزیر یەکەم کامیلۆ کاڤوور وە ناو چوار باوگ باوان ناسریان. پادشایەتی نووێ ئیتاڵیا شکل و وەز هاز گەورەێگ وە خوەی گرت، یەی ئمپراتووری کۆلۆنیال وە دی هاورد و فرە زۊزی و -ئەڵبەت تەنیا لە بەش باکوور- سەنعەتیەو بۊ، لە حاڵێگ ک باشووری بێهاز مەنۊ و دیاسپووراێ گەورە و ئەسەردارێگ درس کردیاد.
ئەیەرچە ئیتاڵیا لە ساڵ ١٨٨٢ وەگەرد ئاڵمان و ئۆتریش-مەجارستان ئەندام سیانەێ هاوپەیمانەیل بۊ، وەلی لە شەڕ جهانی یەکەم وەگەرد فەڕانسە و بریتانییا سیانەێ هاودەنگەیل (مسەللەس متەفقین) شکل دان، و لە سەرکەفتن هازەیل هاودەنگ (متەفقین) بەشداری فرەێگ داشت. یەکەوگرتن ئیتاڵیا وە لکیاێن ترێنتۆ و تریێستێ کامڵەو بۊ، و ئیتاڵیا لە لێژنەێ وەڕێوەبەرایەتی کوومەڵەێ نەتەوەگان یەێ سەندەلی هەمیشەیی هاوردە چنگ. یە لە حاڵێگ بۊ ک ناسییۆنالیستەیل ئیتاڵیایی شەڕ جهانی یەکەم چۊ یەێ سەرکەفتنێگ هاوردنە ئەژمار ک هەست نەتەوایەتی زامدارەو کردۊ و ئیە بائس بۊ ک لە ساڵ ١٩٢٢ بێنیتۆ مۆسۆلینی دیکتاتۆری فاشیستی خوەی دابمەزرنێدن. وەلی بەشداریکردن ئیتاڵیا لە شەڕ جهانی دۊیەم لە پاڵ ئاڵمان و ژاپۆن، وە شکست نزامی کووتایی وە پێ هات و بۊ وە بائس شەڕ ناوی لە ئیتاڵیا. وەدۊاێ ئازادبۊن ئیتاڵیا، وە بەڕیوەبردن یەی رێفراندۆم ڕەژیم پادشایەتی لە ئیتاڵیا هەڵوەشیا و دەمۆکراسی جێگری بۊ، هەلەێوا ئیتاڵیا پێشوەچین فرەێگ لە ئابووری کرد، و لە دامەزراندن یەکیەتی ئرووپا، ناتۆ و گورووێ شەش (ک پاشان بۊ وە جی هەیشت و جی بیست) بەشدار بۊ.