Wp/sdh/ئەرەستوو
ئەرەستوو، ئاریستۆتەل یا ئاریستۆتلەس (وە یوونانی: Ἀριστοτέλης)، (٣٨٤ – ٣٢٢ وەرجە زایین) فیلسووف و فرەزان یوونان زۊنە بۊ. نۊسیاگەیلی پانتایی ھەڕاقێگ لە مژارەیل بریتی لە فیزیک، ژینەوەرناسی، ئاژەڵناسی، متافیزیک، مەنتق، ئاکار، جوانیناسی، شێعر، درام، مووسیقی، ڕیتوریک، زوانناسی، ئابووری، ھەواناسی، زەویناسی و حکوومەت لە خوە گرێدن. ئەرەستوو جوور دامەزرانەر مەکتەب گەشتووڵی (مەشائی) لە لیسیۆم لە ئاتێن، نەریت ئەرەستوویی ھەڕاقترێگ دانا ک وەدۊاێ خوەی پەیرەوی لەلێ کریا و زەوینەێگ ئەڕا گەشەکردن زانست مدێرن خوەش کرد.
زانیاری فرە کەمێگ لەوارەێ ژیان ئەرەستوو لە دەسە. ئەو لە شار ئستاگیرا لە باکوور یوونان لە دەورەێ کلاسیک لەداڵگ بۊ. ھەناێ مناڵ بۊ، باوگی ک ناوی نیکوماخووس بۊ مرد و ئەرەستوو وە دەس سەرپەرەسێگ ئێمات کریا. لە تەمەن ھڤدە یا ھژدە ساڵی چی ئەڕا ئاکادێمی ئەفلاتوون لە ئاتێن و تا تەمەن سی و ھەفت ساڵی (ھڵاێە ٣٤٧ وەرجە زایین) لەورە مەن. کەمێگ وەدۊاێ مردن ئەفلاتوون، ئەرەستوو ئاتێن وە جێ ھیشت و وە داواێ فیلیپ دۊەم مەقدوونی، لە ساڵ ٣٤٣ وەرجە زایین دەسکرد وە پەروەردەکردن کوڕەگەی ئسکەنەر گەورە. ئەرەستوو کتاوخانەێگ لە لیسیۆم دامەزرانی ک ئەڕاێ وەدی ھاوردن بەش فرەێگ لە سەدان کتاوی وە مل لۊلەیل پاپیرووس یارمەتی دادە پێ.
ھەروەی ئەرەستوو چەندین دەمەتەقە و نامەڵگەێ ڕێک ئەڕاێ بڵاوکردن نۊسایۊ، وەلێ ھە وە تەنیا یەک لە سێی بەرھەمە ئەسڵییەگانی وە جێ مەنیە ک ھۊچکامیان ئەڕا بڵاوکردنەوە نەۊنە. ئەرەستوو سەنتێز لێپیچیاگێگ لە فەلسەفەیل جووراوجوورێگ وە دی ھارد ک وەرجە ئەو وە دی ھاتۊن. خوەرئاوا وشەگان و ھەلەێوا کێشەیل و شێوەیل مینەوانی فرەتر لە گشت لە ئەرەستوو وە میرات بردیە. لە ئەنجام، فەلسەفەی ئەو کاریگەری بێھاوتاێگ لە سەر ھەڵاێە ھەر جوور مەعرفەتێگ لە خوەرئاوا دانایە و ھێمانیش مژار وەتوویشەیل فەلسەفییە.
نووڕینەیل ئەرەستوو وە قۊلی زانستەیل سەدەیل ناوین شکڵ دا. کاریگەری زانست فیزیک لە کووتاییەیل سەردەم زۊنە و سەدەیل ناوین سەرەتایی تا سەردەم نووزایی درێژە پەیدا کرد و تا سەردەم ڕووشنکەری و تیۆرییەیلێگ جوور مکانیک کلاسیک وەشێوەێ سیستماتیک جێگرێگ ئەڕاێ پەیدا نەیۊ. بڕێگ لە چەوکردنەیل ئاژەڵناسی ئەرەستوو ک لە ژینەوەرناسیی پەیدا بوو، جوور باسک ھێکتوکوتیل (زاوزێکردن) ئوختاپووس تا سەدەی ١٩ باوەرنەکردنی بۊن. ئەرەستوو ھەلەێوا وەمل فەلسەفەیل یەھوودی-ئسلامی لە سەدەیل ناوین و ھەلەێوا خوداناسی مەسیحی وە تایوەت نووپلاتوونیزم کلیساێ سەرەتایی و نەریت ئسکولاستیک کلیساێ کاتولیک کاریگەری داشتیە. زانستمەنەیل مسڵمان سەدەیل ناوین وە نازناو "مەعەلم یەکم" و مەسیحییەیل سەدەیل ناوین جوور توماس ئاکویناس وە ناو "فیلسووف" لە ئەرەستوو ڕێز گرتیان و یە لە حاڵێگ بۊ ک دانتەێ ھەڵووەسوان وەپێ نازناو "وساێ کەسەیلێک ک زانن" دابۊ. کارەیل ئەرەستوو یەکمین خوەندنەیل ناسیاگ مەنتق لەخوە گرن و زانایل سەدەیل لناوین جوور پیتێر ئەبلارد و جان بوریدان خوەندنەسیان. کاریگەری ئەرەستوو تا سەدەێ ١٩ بەردەوام بۊ. بجگە لە یە، ئاکارەگەیش ھەرسەی ھەمیشە کاریگەر بۊیە، وەلێ وە دیار کەفتن مدێرن ئاکار فەزیلەت دیسان کەفتە وەر سیەرنج.