Wp/rsk/Лелия
| Лелия | |
|---|---|
 Lilium candidum
| |
| Наукова класификация: | |
| Царство: | Plantae |
| Кладус: | Tracheophytes |
| Кладус: | Angiospermae |
| Кладус: | Monocotyledone |
| Ряд: | Liliales |
| Фамилия: | Liliaceae |
| Род: | Lilium |
Лелия (1. лат. Lilium L., серб крин, љиљан, укр. лелiя, поль. lelija, всл. lelija; 2. lат. Iris L., серб. ирис; преношенє назви зоз Lilium случело ше пре подобносц квитку. Хаснує ше з тим значеньом и у укр. диял. жовта лелiя, слц. lilija, lalija, поль. диял. lelija) – вецейрочна лїсцаста рошлїна з под'жемним стеблом у форми цибульки и шнїговобилима тевчирастима квитками барз моцного и предзераюцого паху. Нарошнє 50-190 центи високо. Єст били, жовти, целово, помаранчецово, червени лелиї, єст их коло 90 файти, а на Балкану ище и кафово, лилово и чарни. Плод єй мещок у хторим єст коло 500 нашенька. По походзеню є из Азиї, Европи, Сиверней Америки.
Типска файта:
Lilium candidum
Опис рошлїни
Квитки лелиї вельки, тевчирасти або як дзвончки. Лїсца квитку зроснути або часточнє шлєбодни, углавним зогнути назадок. Линеарни су, ланцущкасти, овални на стебелкох або шедзаци. На верхну стебелка нєт лїсца. Квитки лелийох єст два файти: трубасти, хтори маю форму тевчира зоз кончистима або заокруглєнима венчиковима лїсцочками, и ґрупа мартаґон – хтори виша назадок зоз зогнутима квитковима лїсцочками. Квитки маю 6 прашнїки на длугоких конарчкох вонка зоз квитку и находза ше у ґириздох од 2-12.
Розмножованє
Лелиї ше розмножую на два способи: 1. з нашеня и 2. веґетативно (з роздвойованьом младих цибулькох од старих у септембару, октобару и априлу, зоз знїманьом лупи з цибулькох и 3. зоз тарганьом воздушних цибулькох хтори ше садзи, а зоз хторих ше о три роки розвию моцни цибульки. Лелия солитарна (осамена) рошлїна – пре свою красу и велькосц. Садзи ше ю до заградкох, паркох и хаснує як резане квеце до вазни.
Найпознатши файти лелиї
жовта лелия (Lilium jankae),
босанска лелия (L. bosniacum),
албанска лелия (L. albanicum),
чарна лелия (L. dalmaticum або L. cattaniae),
белава лелия (Lilium X sanguineo-purpureum = L. martagon X dalmaticum).
У нас найпознатша лелия у заградки – била лелия.
Хаснованє
Пре шлїжацу чечносц хторей єст у лїсцу, цибульки и квитку лелиї, хаснує ше ю у народней медицини. Кед ше квиток трима три днї у комовици, з тоту чечносцу ше виплокує рани; варени квет у олєю ше хаснує за лїченє носа и уха, опеклїнох и премарзнутих местох. Варена лелийова цибулька у води або у млєку, кладзе ше на запалєни места у форми каши.
Лелийов квет забера важне место у гералдики штредньовиковних италиянских и французких городох, дворянских фамелийох и владарох.
Символика
Лелийов квет забера важне место у гералдики штредньовиковних италиянских и французких городох, дворянских фамелийох и владарох.
Як християнски символ, била лелия барз повязана з култом Богородици и означує вибраносц, нєпорочносц Богородици. Ґу тому, то єдини квет хтори у себе обєдинює владарске, достоїнствене триманє, страсни опиваюци пах, алє и нїжносц и нєвиносц. Праве прето ше ю трима и за символ милосердия и безусловней любови. Окрем очиглядней краси, у директней є вязи з надїю, виру, плодносцу и народзеньом. Прето ше за билу лелию часто гвари же є райске квеце. Християнє цалого швета у билей лелиї видза безгришносц, чистоту, нєпорочносц, та и слику Дївици Мариї. Аж ше за кажду часц билей лелиї трима же ма даяки атрибут Исусовей мацери: лїсце репрезентує єй скромносц, стебло символ єй вири и побожносци, а били квитки знак єй нєвиносци и безгришного зачаца. Прето ангел, кед пришол Мариї нависциц же зродзи Сина Божого, принєсол тоту вистку з квитком билей лелиї (Благовищенє).
Народни вереня: кед ше до чеперкох овоцових древкох положи корень лелиї, плоди нє буду опадовац.
Литература
- Енциклопедия Нового Саду 13, ЛЕС – МАП, Нови Сад 1999, б. 141
- Оксана Тимко Дїтко, Назви рошлїнох и животиньох у руским язику, Вуковар 2016, б. 44, 61, 62
- Словнїк руского народного язика I, А – Н, Филозофски факултет, Одсек за русинистику, Нови Сад 2017, б. 671
Вонкашнї вязи
- https://sr.wikipedia.org/sr-ec/Lilium Википедија на српском језику,
- https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D1%96%D0%BB%D1%96%D1%8F Вікіпедія на українским язику,
- https://hr.wikipedia.org/wiki/Ljiljan Vikipedija na hrvatskom jeziku,
- https://sk.wikipedia.org/wiki/%C4%BDalia Vikipedia na slovackim jaziku,