Wp/rki/သတ္တဗေဒ
သတ္တဗေဒ (ပါဏဗေဒ) ဆိုရေမှာ သတ္တဝါတိအကြောင်းကို လိလာသည့် ပညာတရပ်ဖြစ်ပြီး ဇီဝဗေဒမှ ခွဲထွက်လာသည့် ဘာသာ တစ်မျိုးဖြစ်ပါရေ။ သတ္တဗေဒမှာ သတ္တဝါဧ ဖွဲ့စည်းတည်ဆောက်ပုံ၊ အသုံးဝင်ပုံ၊ ပြုမူနီထိုင်ပုံနန့် ဆင့်ကဲပြောင်းလဲပုံတိအား အဓိကထားလိလာသုံးသပ်သည့် သက်ဟိဆိုင်ရာ သိပ္ပံပညာတစ်ရပ်ပင် ဖြစ်ရေ။
သမိုင်း
[edit | edit source]ရှေးခေတ်မှ ဒါဝင်ခေတ်ကာလအထိ
[edit | edit source]
အဓိကဆောင်းပါး သတ္တဗေဒသမိုင်း (၁၈၅၉ ခုနှစ်)
သတ္တဗေဒဧသမိုင်းရေ ရှေးခေတ်မှ ဂနိခေတ်အထိ တိရစ္ဆာန်နယ်ပယ် လိလာခြင်းပညာရပ်ဧ ဖြစ်ပေါ်တိုးတက်လာခမှုအကြောင်းကို ဖော်ပြရေ။ တစ်ခုတည်းရေ ကြောင်းကျိုးညီညွတ်သည့် နယ်ပယ်တစ်ရပ်အဖြစ် သတ္တဗေဒ အယူအဆရေ နှောင်းကာလတိစွာ၌ ပေါ်ပေါက်ခကေလည်း ရှေးဟောင်း ဂရိ - ရောမယဉ်ကျေးမှုခေတ်မှ အရစ္စတိုတယ်နန့် ဂေးလန်ရို့ဧ ဇီဝဗေဒဆိုင်ရာ လက်ရာတိမှ အစပြုဖြစ်ပေါ်လာရေ (သက်ဟိတိအကြောင်းစူးစမ်းလိလာသည့်ပညာရပ်) သဘာဝသမိုင်းမှ သတ္တဗေဒနန့်ဆိုင်ရေ လောကဓာတ်ပညာရပ်တိ ပေါ်ထွန်းလာခရေ။ ဒေရှေးဟောင်းလက်ရာကို အလယ်ခေတ်ကာလတိ၌ ပို၍ ချဲ့ထွင်တိုးတက်စေသူတိမှာ အယ်လ်ဘာတပ်စ် မဲဂ်နပ်စ် ကဲ့သို့ရေ ပညာသျှင်တိနန့် မွတ်စလင်သမားတော်တိဖြစ်ကတ်ရေ။[1][2][3] ရီနေဆန်းခေတ်နန့် ခေတ်သစ်အစောပိုင်းကာလတိ အတွင်း၌ပင် သတ္တဗေဒဆိုင်ရာ အတွေးအခေါ်တိရေ ဥရောပ၌ လက်တွိ့မျက်မြင်သဘောတရားနန့် ဆန်းသစ်ရေသက်ဟိတိကို ရှာဖွေတွိ့ဟိခြင်းအားဖြင့် တော်လှန်ပြောင်းလဲခရေ။ ဒီလှုပ်ရှားမှု၌ ထင်ရှားရေသူရို့မှာ အန်းဒရိယ ဗီဆေးလိယပ် နန့် ဝီလျံ ဟာဗေးရို့ဖြစ်ကတ်ရေ။ ၎င်းရို့ရေ ဇီဝကမ္မဗေဒ၌ စမ်းသပ်ချက်တိနန့် အထူးပြုလိလာခြင်းတိကို လုပ်ဆောင်ခကတ်ရေ။ သက်ဟိ(အပင်၍ တိရစ္ဆာန်)တိလိလာသူပညာသျှင်တိ Carl Linnaeus၊ Jean-Baptiste Lamarck နန့် Buffon ရို့ရေ သက်ဟိတိဧ မျိုးကွဲတိ၊ ကျောက်ဖြစ်ရုပ်ကြွင်း မှတ်တမ်းတိ၊ သက်ဟိတိဧ အပြုအမူနန့် ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်လာခြင်း စရေရို့ကို စနစ်တကျခွဲခြားခကတ်ရေ။ အဏုကြည့်မှန်ပြောင်းအသုံးချခြင်းရေ ယခင်ကမသိရေသေးငယ်ရေဇီဝသက်ဟိတိဧ ကမ္ဘာကြီးကိုဖော်ထုတ်ခပြီး ဆဲလ်သီအိုရီအတွက် အခြေခံဖြစ်ရေ။ စက်မှုအတွေးအခေါ်ဧ မြင့်တက်မှုကို တစ်စိတ်တစ်ပိုင်း တုံ့ပြန်မှုအဖြစ် (ကြောင်းကျိုး၊ သဘာဝအတွိ့အကြုံကို အခြေခံရေ လောကဖန်တီးသျှင် ဟိ/မဟိ) သဘာဝဘာသာရီးစနစ်ဧ ကြီးထွားလာရေအရီးပါမှုရေ (သက်ဟိတိအကြောင်းစူးစမ်းလိလာရေ) သဘာဝသမိုင်း ကြီးထွားမှုကိုအားပီးခရေ (ယကေလည်းရေ သဘာဝသမိုင်းပညာရပ်ရေ လောကဖန်တီးသျှင် ဟိ/မဟိ အခြေတင်အငြင်းပွားမှုကို တည်ဆောက်အမြစ်တွယ်စေခရေ။)
၁၈၊ ၁၉၊ ၂၀ ရာစုနှစ်တိတွင် သတ္တဗေဒရေ ပညာရပ်ဆန်သည့် သိပ္ပံနည်းကျဘာသာရပ်တစ်ခု ဖြစ်လာရေ။ အလက်ဇန္ဒားဗွန်ဟမ်ဘော့လ်ကဲ့သို့ရေ သဘာဝသမိုင်း စူးစမ်းလိလာသူ တိရေ သက်ဟိတိနန့် ၎င်းရို့ဧပတ်ဝန်းကျင်အကြား အပြန်အလှန်အကျိုးသက်ရောက်မှုကိုစုံစမ်းစစ်ဆေးခရေ။ ဒေဆက်နွယ်မှုရေပထဝီဝင်အနီအထားပေါ်တွင်မူတည်ရေ။
ပြင်ပလင့်ခ်တိ
[edit | edit source]- Books on Zoology at Project Gutenberg
- ကျောရိုးမဲ့ သတ္တဝါတိ လိလာရီး လမ်းညွှန် at Wikibooks
- ကျော်ရိုးမဲ့ သတ္တဝါဆိုင်ရာ အွန်လိုင်း အဘိဓာန်
- သတ္တဝါတိဧ အွန်လိုင်း ခန္ဓာဗေဒ ပုံဖော်ကားချပ်တိ
- Dictionary.com's သတ္တဗေဒ ဝေါဟာရ အသံထွက် ဆွေးနွေးမှု
- ↑ https://web.archive.org/web/20210224211813/https://dergipark.org.tr/tr/pub/auifd/issue/40697/490291
- ↑ ဘဝအကြောင်းကို စဉ်းစားခြင်း - ဇီဝဗေဒနန့်အခြားသိပ္ပံသမိုင်းနန့်ဒဿနိကဗေဒ|Paul S. Agutter |Denys N. Wheatley|2008|page=43
- ↑ Saint Albertus Magnus |တိရစ္ဆာန်တိတွင်:အလယ်ခေတ်l ဆမ်းမာ့သတ္တဗေဒ |1999 |Johns Hopkins တက္ကသိုလ်စာနယ်ဇင်း