Wp/rki/ဖရစ်ဒရစ် အန်းဂဲ

ဖရစ်ဒရစ် အန်းဂဲ (Friedrich Engels, ရေ ဂျာမန်လူမျိုး ဒဿနပညာသျှင်၊ လူမှုရီးသိပ္ပံပညာသျှင်၊ ဂျာနယ်လစ်နန့် စီးပွားရီးသမား တစ်ဦး ဖြစ်ရေ။ ဂျာမန် လူမျိုး ဘောဂဗေဒပညာသျှင်နန့် ဆိုရှယ်လစ်ဝါဒပါရဂူကြီး ဖရစ်ဒရစ် အန်းဂဲရေ ခေတ်သစ်ဆိုရှယ်လစ်နန့် ကွန်မြူနစ်ဝါဒရို့ကို လီးနက်စွာ တွေးတောကြံဆ လမ်းစဉ်ချပီးခရေ ပုဂ္ဂိုလ်ကြီး တစ်ဦးဖြစ်ရေ။ လူရို့ဧ ပေါင်းသင်းဆက်ဆံရီး အဖွဲ့ အစည်းကို ပြုပြင်ပြောင်းလဲပီးသူ ခေါင်းဆောင်ကြီးတစ်ဦး လည်းဖြစ်ရေ။ အတွေးအခေါ်ချင်းတူမျှရေ ကားလ်မာ့ခ်နန့် ရာသက်ပန် မိတ်ဆွေကြီးဖြစ်၍ ကားလ်မာ့ခ်နန့်အတူပူးပေါင်း၍ ကွန်မြူနစ်ဝါဒကို တီထွင်ခသူလည်းဖြစ်ရေ။

အန်းဂဲရေ ပရပ်ရှားပြည် ရိုင်းလန်းဒေသဟိ ဗာမင်မြို့ ၌ ၁၈၂ဝ ပြည့်နှစ် စက်တင်ဘာလ ၂၈ ရက်နိ့တွင် ဖွားမြင်ရေ။ မိဘတိရေ စီးပွားရီး၌ ကုံလုံရေအထည်စက်ရုံ ပိုင်သျှင်ဖြစ်ရေ။ ဖခင်ဖြစ်သူက သားအားစီးပွားရီးလုပ်ငန်းကို သူနန့်အတူ ဒိုးတူပေါင်ဖက်လုပ်ကိုင်နိုင်စေရန် ၁၇ နှစ်သား အရွယ်ကပင် မိမိဧလုပ်ငန်းတွင် ဝင်ရောက်လုပ်ကိုင်စေရေ။ သို့ရာတွင် အန်းဂဲရေ စာပီ၌သာ ဝါသနာထုံရကား ဖခင်ဧ လုပ်ငန်းတွင် ဝင်ရောက်လုပ်ကိုင်စဉ်နန့် ဘာလင်မြို့တွင် စစ် သင်တန်း တစ်နှစ်တက်ရောက်စဉ်အတွင်း အားလပ်ချိန်တိ၌ ဒဿနိကဗေဒဆိုင်ရာ စာပီတိကိုလိလာရေ။ အသက် ၂၁ နှစ်အရွယ်တွင် ကွန်မြူနစ်ဝါဒကို သက်ဝင်ယုံကြည်လာကာ မန်ချက်စတာမြို့၌ ဖခင်ဧရုံးခွဲတွင် ကိုယ်စားလှယ်အဖြစ် ဆောင်ရွက်နိစဉ် အင်္ဂလန်ပြည်ဧ ချားတစ်ဟု နာမည်ကျော် ရေ နိုင်ငံရီးလှုပ်ရှားမှုတိနန့် စီးပွားကုန်သွယ်ရီးသမဂ္ဂရို့ ဧ လုပ်ငန်းတိတွင် ဆက်သွယ်ပါဝင်ခလီရေ။ ၁၈၄၅ ခု နှစ်တွင် အန်းဂဲရေ အရင်းသျှင်လူတန်းစားအား ဝေဖန်ထား သည့် "အင်္ဂလန်ပြည်မှ အလုပ်သမား လူတန်းစားဧအခြေ အနီ" ခေါ် စာအုပ်တစ်အုပ်ကို ရီးသားထုတ်ဝေရေ။

၁၈၄၄ ခုနှစ်တွင် ပရပ်ရှားပြည်နယ်သို့ ပြန်ရောက် ရေအခါ ပါရစ်မြို့၌တွိ့ဆုံသိကျွမ်းခရရေ ကားလမတ်နန့် ပြန်လည်ဆက်သွယ်နိုင်ရန် စီးပွားရီးလုပ်ငန်းမှထွက်ကာ ဖခင် ထံမှ ထောက်ပံ့ကြေး အနည်းငယ်ဖြင့် နီထိုင်လီရေ။ ထိုအချိန်မှစ၍ အန်းဂဲရေ ကားလမတ်နန့် ပူးပေါင်းကာ ကွန်မြူနစ်ဝါဒ သဘောတရားခေါ် စီးပွားရီးသဘောတရားကို တီထွင်ပြုစုကာ ကမ္ဘာတစ်ဝန်းတွင် ပျံ့နှံ့အောင် လုပ်ခရေ။ အန်းဂဲရေ ကားလမတ်နန့်ပေါင်း၍ "မြတ်ရေအိမ်ထောင်စု"ဟူသည့် ကျမ်းတစ်စောင်ကို ပြုစုခရေ။

ပရပ်ရှားအစိုးရဧ ပန်ကြားချက်အရ ကားလမတ်ရေ ပြင်သစ်နိုင်ငံမှ နှင်ထုတ်ခံရ၍ ဘယ်ဂျီယမ်နိုင်ငံ ဗရပ်ဆဲမြို့တွင် ခိုလှုံနီထိုင်စဉ် အန်းဂဲလည်းလားရောက်၍ ကားလမတ်နန့်အတူ ဂျာမန်ဘာသာဖြင့် ရက်သတ္တပတ်စာစောင်ဖြစ်ရေ "ဗရပ်ဆဲ လာ ဒွိုက်ရှီဇိုက်တွန်" သတင်းစဉ်ကို ခေတ္တထုတ်ဝေသိမ်းရေ။ ယပြီးကေ မြေအောက်တော်လှန်ရီး လူစုကိုစုစည်းကာ "တရားသူရို့အဖွဲ့ချုပ်"ဟု အမည်တွင်ရေ နိုင်ငံပေါင်းစုံ လျှို့ဝှက်အသင်းသို့ဝင်ရေ။ ယင်းရေကား မျက်မှောက်ကာလ ကွန်မြူနစ်အဖွဲ့ချုပ်ဧ ကနဦးအသွင်ပင်ဖြစ်ရေ။ ဒေအဖွဲ့ချုပ် အတွက် အန်းဂဲရေ ကားလမတ်နန့်အတူ နာမည်ကျော် "ကွန်မြူနစ်ကျေညာစာတမ်း" ခေါ် ကွန်မြူနစ်အဖွဲ့ချုပ်ဧ ဝါဒ သဘောရီးရာထုတ်ပြန်ချက်ကို ရီးသား၍ ၁၈၄၈ ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီလတွင် ထုတ်ဝေဖြန့်ချိခလီရေ။ ထိုနှစ်တွင်ပင် ဂျာမနီနိုင်ငံဗေဒင်မြို့တွင် တော်လှန်ရီးကြီးပေါ်ပေါက်လာရေ အခါ အန်းဂဲလည်းဝင်ရောက်ပါဝင်ခရေ။ သို့ရာတွင် ဂျာမန် အစိုးရက တော်လှန်ရီးကြီးကို အောင်မြင်စွာ နှိမ်နင်းလိုက် ရေအခါ အန်းဂဲလည်း အင်္ဂလန်ပြည်သို့ လားရောက်ခိုလှုံနီ လီရေ။

၁၈၅ဝ ပြည့်နှစ်မှစ၍ အန်းဂဲရေ ဖခင်လုပ်ငန်းတွင် စာရီးအဖြစ်ဝင်ရောက်လုပ်ကိုင်၍ ရဟိသမျှ လစာချေကိုခွဲ၍ လန်ဒန်မြို့၌နီထိုင်လျက်ဟိသူ မိတ်ဆွေကြီး ကာလမတ်အား ထောက်ပံ့လီရေ။ ၁၈၅ဝ ပြည့်နှစ်မှ ၁၈၇ဝ ပြည့်နှစ်အထိ အနှစ် ၂ဝ လုံးလုံး ကားလမတ်နန့် အန်းဂဲရို့ရေ တစ်ဦးနန့် တစ်ဦး မတွိ့ဆုံကတ်ရကေလည်း စာချင်းမူ နိ့စဉ်အဆက် အသွယ်ဟိခလီရေ။ ၁၈၆ဝ ပြည့်နှစ်တွင် ဖခင်ကြီးကွယ် လွန်ရေအခါ အန်းဂဲရေ ဖခင်ဧလုပ်ငန်းတွင် အစုဝင်တစ်ဦးဖြစ်လာရေ။ ၁၈၆၄ ခုနှစ်တွင် အန်းဂဲရေ အိုင်းရစ် အမျိုးသမီး အယ်လစ်ဇဗက်ဗန်းနန့် အိမ်ထောင်ကျရေ။ ၁၈၆၉ ခုနှစ်တွင် လုပ်ငန်းဆိုင်ရာ အစုရှယ်ယာတိကို ရောင်းချ၍ ၁၈၇ဝ ပြည့်နှစ်တွင် အင်္ဂလန်ပြည်၌ လုံးလုံးလျားလျား လားရောက်နီထိုင်ကာ စာပီဆိုင်ရာ လုပ်ငန်းတိဖြင့်သာ အချိန်ကိုကုန်လွန်စေရေ။ လန်ဒန်မြို့သို့ ရောက်သည့်အချိန်မှ စ၍ ကားလမတ်ကွယ်လွန်သည့် ၁၈၈၃ ခုနှစ်အထိ ကားလမတ်နန့် အန်းဂဲရို့နှစ်ဦးရေ မခွဲတော့ဘဲ စာပီတိကိုစုပေါင်း ပြုစုကတ်ရေ။ ယင်းကာလအတွင်း အန်းဂဲရေ အပြည် ပြည်ဆိုင်ရာ ပထမအထွေထွေအဖွဲ့ချုပ်ကြီးတွင် စပိန်၊ ပေါ်တူဂီ၊ အီတလီနိုင်ငံတိအတွင် အတွင်းရီးမှူးအဖြစ် ဆောင်ရွက်ရေ။ ကားလမတ် ကွယ်လွန်သည့်အချိန်မှစ၍ သူကွယ်လွန် ရေအထိ ၁၂ နှစ်လုံးလုံးအန်းဂဲရေ နှစ်ဦးပူးပေါင်းပြုစုခ ရေ စာပီလုပ်ငန်းတိကို တစ်ဦးတည်းဒိုင်ခံလုပ်ကိုင်ခရေ။ ကားလမတ်ပြုစု၍ မပြီးဘဲ ကျန်ခရေ စာမူတိအနက် အမြောက်အမြားကို အန်းဂဲရေ ဆက်လက်ပြုစုခြင်း၊ တည်းဖြတ်ခြင်း၊ ပုံနှိပ်ထုတ်ဝေခြင်းတိ ပြုခရေ။ ယင်းရို့အနက် အထင်ရှားဆုံးမှာ ၁၈၈၅ ခုနှစ်နန့် ၁၈၉၅ ခုနှစ်တိတွင် အသီးသီးထုတ်ရေ "အရင်းအနှီးကျမ်း" အတွဲ ၂ နန့် ၃ ဖြစ်ရေ။ အန်းဂဲတစ်ဦးတည်း ပြုစုရီးသားရေ စာအုပ်တိမှာ "အိမ်ထောင်စုဧမူလဘူတ"၊ "ပုဂ္ဂိလကပိုင်ပစ္စည်း"၊ "ဂျာမနီ နိုင်ငံမှတောင်သူလယ်သမားတိုက်ပွဲ (၁၈၅ဝ)၊ "ဂျာမနီနိုင်ငံ တော်လှန်ရီးနန့် တန်ပြန်တော်လှန်ရီး (၁၈၅၁)"၊ "နိုင်ငံ (၁၈၈၄)"၊ "ဆိုရှယ်လစ်လောကနိဗ္ဗာန်နန့် သိပ္ပံရီးရာ" (၁၈၉၁) ရို့ဖြစ်ရေ။

အန်းဂဲရေ ၁၈၉၅ ခုနှစ် ဩဂုတ်လ ၅ ရက်နိ့တွင် လန်ဒန်မြို့၌ ကွယ်လွန်ရေ။ ကွန်မြူနစ်ဝါဒရေ ၂ဝ ရာစုနှစ်အစမှစ၍ ဥရောပတစ်ခွင်၌ အတော်ပျံ့နှံ့ခရေ။ အန်းဂဲနန့် ကားလမတ်ရို့ ချမှတ်ခရေ ထိုလမ်းစဉ်ကို ရုရှတော်လှန်ရီးခေါင်းဆောင်တိ ဖြစ်ရေ လီနင်နန့် စတာလင်ရို့က လက်ခံကတ်ရုံမက ရုရှ တော်လှန်ရီးပြီးဆုံးရေအခါ ရုရှနိုင်ငံရေ ထိုဝါဒကို လိုက် နာကျင့်သုံးလျက်ဟိလီရေ။