Wp/quc/Tripanosomiasis africana
Tripanosomiasis africana on yab’ilal rech waram[1] are jun uchikopil yab’il kech e winaq chi’l awajib’. Are kayo’w le uchikopil le ub’antajik Trypanosoma brucei.[2] K’o keb’ ub’antajik le kub’an k’ax chi kech le e winaq, Trypanosoma brucei gambiense (T.b.g) chi’l Trypanosoma brucei rhodesiense (T.b.r.).[1] T.b.g are kab’anow chech le 98% taq yab’il kaya’ ub’ixik.[1] Kaya’tajik ruk’ uti’onem jun ri uriqom le yab’il amolo tsetsé xuquje’ are kaya’taj pa taq ri juyub’.[1]
Kumajib’ej, pa le nab’e uk’utunik le yab’ilal, kaya’taj q’aq’al, uq’oxom jolomaj, k’aqat, chi’l uq’oxom le b’aqilal.[1] Wa’ kumajij chi jun uwuq on urox uwuq q’ij are taq xti’ le winaq.[3] are taq q’axinaq chi k’I uwuq q’ij on k’i ik’ kumajij le ukab’ uk’utunik ruk’ taq sachem, man k’o ta chi uch’ob’olik, umok’ok’em chi’l man kab’an ta chi waram.[1][3] le ukunatajem are ruk’ utzukuxik le uchikopil pa jun usolik uxe’ le kik’ on le ja’ rech jun nodo.[3] chech punción lumbar amaq’el rajawaxik chech rilik le uk’exb’em wi le nab’e ruk’ le ukab’ uk’utunem le yab’ilal.[3]
Le uq’atexik uwach le yab’ilal rajawaxik keq’atux le e winaq le kiriqom we yab’ilal ruk’ uq’atuxik le kik’ chech ukunaxik T.b.g.[1] are man k’ax ta ukunaxik are taq aninaq ka’ilitaj we yab’ilal xuquje’ mojo’qa kuya’ le k’axk’olil chech le jolomaj.[1] Le ukunaxik le nab’e uk’utunik are ruk’ taq kunab’al pentamidina on suramina.[1] Le ukunaxik le ukab’ uk’utunik are ruk’ eflornitina on utunib’axik le nifurtimox chi’l eflornitina chech T.b.g.[3] are k’u le melarsoprol kukunaj le keb’, wa’ xew kakoj chech T.b.r. rumal sib’alaj k’o uchuq’ab’ we kunab’al.[1]
We yab’ilal sib’alaj kaya’taj pa jujun taq rulewal rech África Subsahariana, k’o k’axk’olil chi kij we e winaq le kajawataj 70 millones de dolares pa 36 amaq’.[4] Xumajij la pa ri junab’ 2010 le xukamisaj b’i 9,000, kajunamax ruk’ le 34,000 pa ri junab’ 1990.[5] Kab’ixik chi 30.000 e winaq kiriqom we yab’ilal, ruk’ 7.000 k’ak’ taq yab’il.Pa ri junab’ 2012[1] Kaq’ax chech le 80% le kiriqom we yab’ilal keriqitaj pa República Democrática del Congo.[1] Oxib’ mul ya’tajinaq we yab’ilal pa taq we q’ij ri’: jun pa taq ri junab’ 1896 xuk’is pa ri 1906 xya’taj pa Uganda chi’l pa Cuenca rech Congo chi’l keb’ pa taq ri junab’ 1920 chi’l 1970 pa k’I taq amaq’ rech África.[1] e nik’aj chi awajib’, pacha’ e wakax, kakoqanisaj we yab’ilal.[1]