Wp/quc/Q’aq’ tew qas kaya’tajik

Template:Wp/quc/Infobox disease <!—Taq uk’utunem chi’l uxe’al --> Le q’aq’ tew qas kaya’tajik (xuqujé kab’ix nasofaringitis, rinofaringitis, on q’aq’ tew) are jun yab’il rech le jek’b’al kaqiq’ are nab’e kub’an k’ax chech le tza’maj. Le taq uk’utunem qas kuya’o’ are le uk’aqat qulaj, uq’oxowem qulaj, uturuwem upatza’maj, chi’l q’aq’ xuquje’ kuch’ij wuqub’ on lajuj q’ij, xa k’ut k’o kuch’ij oxib’ uwuq q’ij. Kaq’ax chech 200 uchikolopil yab’il kayo’w we q’aq’ tew, xa k’ut le qas kayo’wik are le rinovirus.

<!—Uq’atexik uwach, uq’atuxik y fisiopatología --> Le yab’il rech ujek’ik kaqiq’ kecha’ik are tzij jawi’ kuya’ wi le q’oxom. Amaq’el, le q’aq’ tew kub’an k’ax chech le tz’a’maj, le qul (upam qulaj) chi’l le upam tza’maj (usipojem tza’maj). Taq uk’utunem are kab’anow le uto’ik rib’ le b’aqilal chi uwach le yab’il man qas ta are le ukamisaxik le uchikopil yab’il. Le kab’an chech uq’atexik uwach we yab’il are uch’ajik le q’ab’aj, xa k’ut k’o keb’inik chi we kakoj ch’uqb’al tza’maj xuquje’ katob’anik.

Man k’o ta kunab’al chech we q’aq’ tew, xa k’ut le k’utyab’ilal utz kaqasax uchuq’ab’. Are wa’ jun yab’il sib’alaj kaya’taj chi kixo’l le e winaq: jun winaq nim chik kayowaj kamul on oxmul pa jun junab’ xuquje’ le ak’al kayowaj waqib’ on kab’lajuj mul pa jun junab’. We yab’il ojer ya’tajinaq uloq.

Retal chi’l taq uk’utunem

Le k’utyab’ilal rech jun q’aq’ tew are le uk’aqat qulaj, le uturuwem on utz’apinem tza’maj chi’l le uq’oxowem qulaj. K’o jujun taq mul, kaq’oxow le b’aqilal, kosik, uq’oxowem jolomaj xuquje’ man karaj ta chi ri wa. Pa 40% le kaya’taj wi k’o uq’oxowem qulaj, pa 50% k’o uk’aqat qulaj xuquje’ panik’aj chech we kaya’taj wi k’o uq’oxowem b’aqilal. Le nimaq taq winaq man kuya’ ta q’aq’ chi kech, xa k’ut chi kech le ak’alab’ kuya wi. Xaq retal kub’an le uk’aqat qulaj we kaqajunamaj ruk' le influenza. Xa k’ut le uk’aqat qulaj chi’l le q’aq’al are kuk’utu’ chi riqom le influenza kumal le mima’q winaq, sib’alaj kajunamataj we keb’ yab’il. K’i chi kech le uchikopil yab’ilal le keyo’w le q’aq’ tew qas kaya’tajik xuquje’ kuya’ taq yab’il asintomáticas. Le utz’ajb’al le upatz’amaj wene xaq ja’, q’an on rax xuquje’ man kuk’ut ta le ub’antajik le uchikopil yab’ilal le kayo’w le yab’il.

Unimatajem

Amaq’el, le q’aq’ tew kumajij ruk’ kosik, tew, at’ixnab’em chi’l uq’oxom jolomaj. Kaq’ax keb’ oxib’ q’ij kumajij le uturuwem tza’maj chi’l le uk’aqat qulaj. Le taq uk’utunem wene kaq’alajin pa le nab’e taq 16 ramaj xuquje’ kanimataj k’ut pa keb’ on pa kajib’ q’ij. Amaq’el katani’ pa wuqub’ on lajuj q’ij, xa k’ut k’o ri kuch’ij oxib’ uwuq q’ij. Pa 35-40% kaya’taj chi kech le ak’alab’, le uk’aqat qulaj kuch’ij lajuj q’ij xuquje’ kaq’ax chech 25 pa 10%.

Kayo’wik

Uchikopil yab’ilal

Le taq coronavirus are jun uclolajil uchikopil yab’ilal le kayo’w le q’aq’ tew qas kaya’tajik. Re taq ke’il pa jun microscopio electrónico, ke’ilitajik e uk’ jun ub’antajik pacha’ halo on corona.

Le q’aq’ tew qas kaya’tajik are jun yab’il rech jek’b’al kaqiq’. Le uchikopil yab’ilal qas kayo’wik are jun rinovirus (30–80%), are jun ub’antajik picornavirus ruk’ 99 serotipos eta’matalik. Nik’aj chik ruk’am: coronavirus (10–15%), influenza (5–15%), parainfluenza, uchikopil yab’ilal sincitial rech ujek’ik kaqiq’, adenovirus, enterovirus, chi’l metapneumovirus. K’i mul k’o k’i uwach uchikopil yab’ilal. Chi ronojel, kakiriq kib’ 200 jalajoj taq ub’antajik uchikopil yab’ilal rech q’aq’ tew.

Roqansaxik

Le uchikopil yab’ilal rech le q’aq’ tew qas kaya’tajik koqan ruk’ taq jutur taq joron pa kaqiq’ (aerosol), uchapik upatza’maj ruk’ yab’ilal on fómites (taq jastaq uriqom yab’ilal). Man eta’matal taj jachin chi kech we qas kayo’w we yab’il. Le taq uchikopil yab’ilal naj kek’asi’ pa le kaqiq’ xuquje’ le e winaq kakik’am b’i pa kiq’ab’ pa kib’aqwach on pakitza’m, che ri are kayo’w le yab’il. Le roqansaxik qas kaya’taj pa taq le tijob’al, jawi’ le ak’alab’ le man qas ta e ko chi uwach le yab'il xuquje’ man qas ta kakijosq’ij kib’. wa’ we taq yab’ilal kak’am b’i pa taq le achochib’al xuquje’ ke’oqansax chi kech nik’aj chi ajupaja.Man q’alajisam taj chi le kaqiq’ kajek’ pa taq le xik’ich’ich’ are kayo’w we yab’il.Xa k’ut, le e winaq ket’uyi’ chi naqaj wene are kakiriq we yab'il. Le taq uchikopil yab’ilal ya’tal rumal le rinovirus are qas k’o uchuq’ab’ pa le nab’e taq oxib’ q’ij rech uk’utunem, k’ate k’u ri’ kaqaj le uchuq’ab’.

Uq’ijol

Le kaya’ ub’ixik jun kuriq le yab’il q’aq’ tew rumal uya’ik ib’ chi uwach le tew, pacha’ le jab’ on le uq’ijol tew chech k’u wa’ xtikitaj wi la ub’i le yab’il. Le ujorob’ik le b’aqilal chi are kub’an k’ax chech le q’aq’ tew qas kaya'tajik k’ax uchomaxik. Jujun chech taq le uchikopil yab’ilal le kayo’w le q’aq’ tew xa k’o uq’ijol kuya’o’ xa rumal are qas kaya’taj pa taq uq’ijol tew on jab’. E jujun keb’inik chi rumal naj kutz’apij rib’ jun pa jun k’olib’al chi kinaqaj k’i winaq; pacha’ le ak’alab’ le ketzalij pa le tijob’al.Xa k’ut, xuquje’ rumal le k’extajem pa le ujek’ik kaqiq’ le kayo’w b’e chech. Le saq’ij kunimarisaj le roqansaxik le yab’il xa rumal le chaqi’j kaqiq’ kuya’ b’e chech le nitz’ taq uchikopil yab’ilal kejab’un b’ik xuquje’ naj kek’oji’ pa le kaqiq’.

Nik’aj chik

Le molajil uto’ik ib’ chi uwach yab’il, le b’anowinaq chech uya’ik ib’ chi uwach le uchikopil yab’ilal rech q’aq’ tew, sib’alaj nim ub’antajik chech uq’atexik uwach ujab’unem le uchikopil yab’ilal, pacha’ kak’utunsax pa taq le alaj taq tinamit le sib’alaj e k’i keyowaj chech taq le uchikopil yab’ilal. Jun chik kab’anow chech are le man nim ta k’i kowinem. Xjunamax le man kawar ta jun xuquje’ le man katz’aqat ta katijowik chi are kab’anow chech kariq we yab’il teren chi rij le uya’ik ib’ chi uwach le rinovirsus. Kachomax rij chi are kab’anow chech le ukowib’al le b’aqilal.

Fisiopatología

Le q’aq’ tew are jun yab’il rech le ujek’ik kaqiq’

.]]

Jachomax rij chi le uk’utunem le q’aq’ tew qas kaya’tajik are kayo’wik are taq man k’o ta uchuq’ab’il le b’aqilal chi uwach le yab’il. Le uq’atexik uwach yab’il jalajoj wi rech jujun taq uchikopil yab’ilal. Pacha’, le taq rinovirus amaq’el koqansaxik ruk’ k’olem ruk jun yowab’; kakib’an jun ruk’ le kek’ulan le yab’il ICAM-1 kech winaq ruk’ taq ub’antajik man eta’matal ta uwach le kab’anow chech kumajij jun sipojem. We taq ub’antajik are wa’ keyo’w le uk’utunem. Amaq’el man kakib’an ta k’ax chech le upam tza’maj. Jun chik, le uchikopil yab’ilal sincitial rech ujek’ik kaqiq’ (VSR) koqansax ruk’ k’olem ruk’ jun yowab’ chi’l taq jutz’uj pa kaqiq’. K’ate k’u ri’ kak’iyar uwach pa le tza’maj chil pa qulaj mojo’qa kajab’un b’i pa le jek’b’al kaqiq’. Le VSR kub’an k’ax chech le tza’maj epitelial. Le taq uchikopil yab'ilal rech influenza amaq’el kuya’ usipojem tza’maj, le qulaj chi’l taq pospo’y. chi kech le ak’alab’, are taq kuriq le upam qulaj, kaya’taj le k’utunem rech le crup rumal chi xa nitz le kaq’ax wi le kaqiq’.

Ucholajinem

Le ucha’ik le uchikopil yab’ilal pa taq le ujek’ik kaqiq’ are tzij jawi’ kaya’taj wi le k’utunem. Le q’aq’ tew qas kaya’tajik kub’an k’ax chech le tza’maj, le upam qulaj, le qulaj, chi’l le pospo’y jek’b’al kaqiq’. Xa k’ut, k’i kejunamataj wi y múltiples xuquje’ k’i kub’an wi k’ax. Le q’aq’ tew qas kaya’tajik le kab’ix rinitis on usipojem tza’maj, ruk’ k’i uwach usipojem qulaj. K’i mul le yowab’ man kuk’ut ta rib’ ruk’ jun ajkun. Amaq’el man kutas ta rib’ le kayo’w we yab’il rumal wa’ man kakowinb’ex ta rilik jas ub’antajik le uchikopil yab’ilal we xew ka’il le uk’utunem.

Uq’atexik apan uwach

Le uchajixik le b’aqilal are chi kaq’atex apan uwach le ujab’unem le uchikopil yab’ilal rech le q’aq’ tew are wa’ katob’an chech uq’atexik apan uwach le yab’il. Pacha’ le uch’ajik q’ab’aj chi’l le ukojik ch’uqb’al chi’aj. Pa taq le ja rech utzwachil, kakoj le tasb’al q’ab’aj chi’l atz’yaq. Man utz taj ketas le eyowab’ib’ xa rumal le yab’il xaq apawi’ kaya’taj wi xuquje’ le uk’utunem man xa ta jun uwach. Le kitoq’ik e winaq man kakowinb’ex taj xa rumal sib’alaj k’i uwach le uchikopil yab’ilal xuquje’ aninaq kek’iyik. Rumal wa’ man kakowinb’ex ta uriqik jun ukunab’alil.

Le amaq’el uch’ajik q’ab’aj katob’an chech uqasaxik roqansaxik le uchikopil yab’ilal rech le q’aq’ tew, chi kech le ak’alab’. Man eta’matal taj we le ukojik antivirales y antibacteriales are taq kach’aj le q’ab’aj katob’anik. Le ukojik ch’uqb’al chi’aj are taq kab’an k’olem kuk’ le e yowab’ib’ katob’anik; xa k’ut, man q’alajisam taj we kab’an tasoj ib’ kuk’ nik’aj chik winaq. Le ukojik kunab’al ruk’ zinc wene katob’an chech uqasaxik le uriqik q’aq’ tew. Le utijik kunab’al ruk’ vitamina C man kuqasaj ta le uriqik on le uchuq’ab’ le uchikopil yab’il rech q’aq’ tew qas kaya’tajik, le katob’an wi are le q’ij kuch’ij le yab’il.

Ukunab’alil

Nim wachib’al le kuyak k’u’xaj chi kech le e winaq are chi keb’e’ ruk’ le ajkun are chi kekunax chech le uchikopil yab’ilal rech q’aq’ tew qas kaya’tajik

Chech taq we q’ij man k’o ta ukunab’alil on q’ayes taq kunab’al chi katob’an chech le ukunaxik le yab’il.Xa k’u cha’, le ukunab’alil xaq xew kuqasaj le uchuq’ab’ le yab’il. Kab’an uxlanem, katij k’i joron are chi man kak’is ta pa le b’aqilal xuquje’ kach’aj le upam qulaj ruk’ saqli’ ya’om atz’am ruk’ are wa’ kab’an chech uto’ik ib’. Are k’i mul le tob’anik kuya’ we kunab’al we kukoj pa uchomanik jun chi kakunatajik.

Taq uk’utunem

Le taq kunab’alil katob’an chech uqasaxik uchuq’ab’ taq k’utunem are taq le analgésicos y antipiréticos pacha’ taq le ibuprofeno chi’l le paracetamol. Le uwachinem man kuk’ut tah chi le taq kunab’alil rech uk’aqat qulaj are sib’alaj kakunan chi uwach xaq analgésicos xuquje’ man qas ta utz chi kech ak’alab’ xa rumal man k’o ta uwachinem kuk’utunsaj chi qas kakunanik on k’o uchuq’ab’ chech le k’axk’olil. Pa ri 2009, Canada xuq’atej uwach ukojik taq kunab’alil rech q’aq’ tew chi’l le uk’aqat qulaj chech uk’ayixik chi kech ak’alab’ man tz’aqatinaq ta waqib’ kijunab’, xa rumal man eta’matal taj we qas kakunanik xuquje’ wene xa kub’an k’ax chi kech. Le man utz ta ukojik le dextrometorfano (jun kunab’al rech uk’aqat qulaj kak’ayix chi kech konojel winaq) xq’atex uwach uk’ayixik pa k’i taq amaq’.

Chi kech nima’q winaq, kuqasaj uchuq’ab’ le uturuwem tza’maj le antihistamínicos le nab’e ub’antajik; xa k’ut, kub’an k’ax pacha’ le waram. Nik’aj chik descongestivos pacha’ le pseudoefedrina xuquje’ k’o kupatanej. Le ipratropio pa aerosol kuqasaj le uchuq’ab’ le uturuwem tza’maj, xa k’ut man katob’an ta chech le utzapitajem tza’maj. Le taq antihistamínicos rech ukab’ ub’antajik man katob’an taj.

Xa rumal karaj na unik’oxik rij, man eta’matal taj we le utijik k’I joron kuqasaj uchuq’ab’ le k’utunem on kutanab’a’ le yab’il rech ujek’ik kaqiq’ xuquje’ man eta’matal taj we le ukojik meq’in kaqiq’ ch’aqalik katob’anik. Jun usolik uxe’ xukutunsaj chi le ukojik ji’b’al rech mentol chi uwach k’u’xaj katob’an chech le uk’aqat qulaj chaq’ab’, le utz’apitajem xuquje’ we man kawaj ta jun.

Antibióticos chi’l antivirales

Le taq antibióticos man katob’an chi kiwach le yab’il rumal la’ man katob’an ta chech taq le uchikopil yab’ilal le kayo’w le q’aq’ tew qas kaya’tajik. Xa rumal le utijik wa’ wene kub’an k’ax, xa k’ut, sib’alaj kaya’ ub’ixik chi utz le utijowik. Le kab’anow chech chi kaya’ ub’ixik chi utz katijow le antibióticos are le reye’m le yowab’ chi kakunatajik, xuquje’ karaj le ajkun kakunanik chi’l le relesaxik kan le uk’axal ruk’ taq le antibióticos. Man k’o ta kunab’alil chech taq antivirales katob’an chech ukunaxik le q’aq’ tew qas kaya’tajik, xa k’ut k’o jujun taq usolik uxe’ kuk’utunsaj chi katob’anik.

Nik’aj chik ukunab’alil

K’o nik’aj chik ukunab’alil kab’ixik, xa k’ut man q’alajisam taj we qas katob’an ruk’ le yab’ilal. Man q’alajisam taj pa taq ri 2010 are chi kab’ixik chi utz on man utz taj le utijowik raxkab’ on uch’ajik upam tza’maj. Jujun taq usolik uxe’ kuk’utunsaj chi le utijik zinc pa taq le nab’e taq 24 ramaj are taq xuk’ut la we yab’il kuqasaj le uq’ijol chi’l le uchuq’ab’ le q’aq’ tew qas kaya’tajik chi kech le e winaq utz kiwach. Le k’I uk’exb’em wi we taq usolik uxe’ are kab’anow chech chi rajawaxik kab’an nik’aj chi usolik uxe’ are chi keta’matajik we katob’an le zinc. Le uwachinem le vitamina C pa le q’aq’ tew qas kaya’tajik xsol uxe’ ruk’ uwachinem man qas ta katob’anik, xaq xew we man pa qas ta uk’axal, chi kech le e winaq le kechakun chi uwach tew. Le ukojik le echinacea es man kuk'ulaj ta rib' ruk'. Le jalajoj taq kunab’al b’anom chech echinacea jalajoj wi le kakunanik. Man eta'matal taj we le aq’om kakunanik. Jun usolik uxe’ ruk’ vitamina D man katob’an taj.

Ya’om ub’ixik

Le q’aq’ tew qas kaya’tajik man lawalo taj xuquje’ ronojel le k’utunem kakunataj pa jun uwuq q’ij.We kanimataj na xaq xew chi kech le ri’jab’ taq winaq on ak’alab’ on inmunosuprimidas. Wene kaya’taj nik’aj chik yab’ilal pacha’ le sinusitis, faringitis on otitis le qas lawalo. Ilom chi 8% kaya’taj le sinusitis, xa k’ut le otitis kaya’taj 30% we yab’il.

Epidemiología

Le q’aq’ tew are jun yab’il qas kaya’taj chi kech le e winaq xuquje’ kaya’taj pa ronojel tinamit rech we uwachulew.chi kech le e nima’q winaq kaya’taj jo’ob’ on waqib’ mul pa jun junab’ chi kech le ak’alab’ kaya’taj waqib’ lajuj mul le q’aq’ tew pa jun junab’ (xuquje’ le ak’alab’ okinaq pa tijob’al kaya’taj kablajuj mul pa jun junab’). kak’iyar le taq uk’utunem chi kech le e nima’q winaq rumal le uqajik uchuq’ab’ le b’aqilal.

B’antal kanoq

Le kayo’w we yab’il q’aq’ tew xeta’max pa taq ri junab’ 1950, le yab’il ojer tzij ya’tajinaq loq. Le taq uk’utunem chi’l ukunab’alil tz’ib’atal kan chi uwach ojer taq wuj egipcio Ebers, le woktz’ij qas ojer rech ajkun riqitajnaq, tz’ib’atal kan mojo’qa chech ri junab’ 16 AC. Le ub’i’ pa inglés, “common cold” xmajix la ukojik par ri siglo 16, xa rumal le ujunamatajem le k’utunem ruk’ le k’olem pa tew.

Pa le tinamit Reino Unido, le Medical Research Council xutik la le Common Cold Unit par ri 1946 chi la’ k’ut xriqitaj wi le rinovirus pa ri 1956. Pa taq ri junab’ 70, le CCU xuq’alajisaj chi le ukunaxik ruk’ interferones are taq katajin kapoq’ uwach le rinovirus kuq’atej uwach le yab’il, xa k’ut man xkowin ta chech utz’aqatisaxik jun ukunab’alil. Pa ri 1989 xtz’apix le k’olib’al, xa keb’ junab’ q’axinaq are taq xtz’aqatisax le usolik uxe’ taq kunab’al rech gluconato rech zinc chech uq’atexik uwach chi’l uqasaxik uchuq’ab’ q’aq’ tew ya’tal rumal le rinovirus, xaq xew wa’ jun ukunab’alil riqom.

Le rajilal

Jun tz’alam utzijob’exik británico rech le Ukab’ Ch’a’oj rech Ronojel Uwachulew le tz’ib’atal le rajilal le q’aq’ tew qas kaya’tajik

Are k’i taq tinamit rech we uwachulew man reta’m taj janipa kachupur chi rij le q’aq’ tew qas kaya’tajik. Pa Estados Unidos, le q’aq tew qas kaya’tajik kaya’taj 75-100 millones uk’utik ib’ ruk’ ajkun pa jun junab’, chech wa’ katoj 7700 millones rech dólares pa jun junab’. Le taq aj Estados Unidos kakitoj 2900 millones chech taq kunab’al kak’ayix chi kech konojel winaq chi’l 400 millones chech kunab’al ya’om rumal ajkun chech uqasaxik uchuq’ab’ taq k’utunem. Pa oxib’ chi kech wa’ we e winaq le xeb’e ruk’ ajkun xya’ jun kunab’al antibióticos chi kech, le kub’an k’ax chech le uchuq’ab’il chi uwach antibiótico. Ajilam chi le ak’alab’ pa Estados Unidos kakitzaq 22-189 millones taq q’ij pa tijob’al pa jun junab’ rumal q’aq’ tew. Le uwachinem, le e tat nan kakitzaq 126 millones q’ij rech chak chech kichajixik ak’alab’ kiriqom q’aq’ tew. Are taq kaya’ le 150 millones rech q’ij rech chak kakitzaq le ajchakib’ kakiriq q’aq tew, le rajilal chi ronojel rumal le q’aq’ tew kaq’ax chech le 20 mil millones rech dólares pa jun junab’. Le q’aq’ tew qas kaya’tajik are kab’anow chech le 40% utzaqik taq chak pa Estados Unidos.

Usolik uxe’

Ilom jalajoj taq kunab’al antivirales, xa k’ut k’a par ri junab’ 2009 man k’o ta jun qas kukunaj le q’aq’ tew qas kaya’tajik. Katajin kak’amb’ejax le kunab’al antiviral pleconaril le katob’an chech ukunaxik le picornavirus, chi’l le kunab’al BTA-798. Le utijik le pleconaril xuriq k’axk’olil rech chajinem, rumal wa’ katajin kasol uxe’ ruk’ aerosol.

Le esolol uxe’ rech le Nim tijob’al rech Maryland, College Par chi’l le Nim tijob’al rech Wisconsin-Madison kitz’ib’an ronojel le ub’antajik taq uchikopil yab’ilal eta’matalik le kayo’w le q’aq tew qas kaya’tajik. Template:Wp/quc/Pp-semi-indef Template:Wp/quc/Good article Template:Wp/quc/Infobox disease <!—Taq uk’utunem chi’l uxe’al --> Le q’aq’ tew qas kaya’tajik (xuqujé kab’ix nasofaringitis, rinofaringitis, on q’aq’ tew) are jun yab’il rech le jek’b’al kaqiq’ are nab’e kub’an k’ax chech le tza’maj. Le taq uk’utunem qas kuya’o’ are le uk’aqat qulaj, uq’oxowem qulaj, uturuwem upatza’maj, chi’l q’aq’ xuquje’ kuch’ij wuqub’ on lajuj q’ij, xa k’ut k’o kuch’ij oxib’ uwuq q’ij. Kaq’ax chech 200 uchilopil yab’il kayo’w we q’aq’ tew, xa k’ut le qas kayo’wik are le rinovirus.

<!—Uq’atexik uwach, uq’atuxik y fisiopatología --> Le yab’il rech ujek’ik kaqiq’ kecha’ik are tzij jawi’ kuya’ wi le q’oxom. Amaq’el, le q’aq’ tew kub’an k’ax chech le tz’a’maj, le qul (upam qulaj) chi’l le upam tza’maj (usipojem tza’maj). Taq uk’utunem are kab’anow le uto’ik rib’ le b’aqilal chi uwach le yab’il man qas ta are le ukamisaxik le uchikopil yab’il. Le kab’an chech uq’atexik uwach we yab’il are uch’ajik le q’ab’aj, xa k’ut k’o keb’inik chi we kakoj ch’uqb’al tza’maj xuquje’ katob’anik.

Man k’o ta kunab’al chech we q’aq’ tew, xa k’ut le síntomas utz kaqasax uchuq’ab’. Are wa’ jun yab’il sib’alaj kaya’taj chi kixo’l le e winaq: jun winaq nim chik kayowaj kamul on oxmul pa jun junab’ xuquje’ le ak’al kayowaj waqib’ on kab’lajuj mul pa jun junab’. We yab’il ya’tajinaq wi uloq ojer q’ij.

Retal chi’l taq uk’utunem

Los síntomas típicos rech jun q’aq’ tew are le uk’aqat qulaj, le uturuwem on utz’apinem tza’maj chi’l le uq’oxowem qulaj. K’o jujun taq mul, kaq’oxow le b’aqilal, kosik, uq’oxowem jolomaj xuquje’ man karaj ta chi ri wa. Pa 40% le kaya’taj wi k’o uq’oxowem qulaj, pa 50% k’o uk’aqat qulaj xuquje’ panik’aj chech we kaya’taj wi k’o uq’oxowem b’aqilal. Le nimaq taq winaq man kuya’ ta q’aq’ chi kech, xa k’ut chi kech le ak’alab’ kuya’o’. Xaq retal kub’an le uk’aqat qulaj we kaqajunamaj ruk' le influenza. Xa k’ut le uk’aqat qulaj chi’l le q’aq’al are kuk’utu’ chi riqom le influenza kumal le mima’q winaq, sib’alaj kajunamataj we keb’ yab’il. K’i chi kech le uchikopil yab’ilal le keyo’w le q’aq’ tew qas kaya’tajik xuquje’ kuya’ taq yab’il asintomáticas. Le utz’ajb’al le esputo on upatz’amaj wene xaq ja’, q’an on rax xuquje’ man kuk’ut ta le ub’antajik le uchikopil yab’ilal le kayo’w le yab’il.

Unimatajem

Amaq’el, le q’aq’ tew kumajij ruk’ kosik, una’ik tew, at’ixnob’em chi’l uq’oxom jolomaj. Kaq’aj keb’ oxib’ q’ij kumajij le uturuwem tza’maj chi’l le uk’aqat qulaj. Le taq uk’utunem wene kaq’alajin pa le nab’e taq 16 ramaj xuquje’ kanimataj k’ut pa keb’ on pa kajib’ q’ij. Amaq’el katani’ pa wuqub’ on lajuj q’ij, xa k’ut k’o ri kuch’ij oxib’ uwuq q’ij. Pa 35-40% kaya’taj chi kech le ak’alab’, le uk’aqat qulaj kuch’ij lajuj q’ij xuquje’ kaq’ax chech 25 pa 10%.

Kayo’wik

Uchikopil yab’ilal

Le taq coronavirus are jun ulolajil uchikopil yab’ilal le kayo’w le q’aq’ tew qas kaya’tajik. Re taq ke’il pa jun microscopio electrónico, ke’ilitajik euk’ jun ub’antajik pacha’ halo on corona.

Le q’aq’ tew qas kaya’tajik are jun yab’il rech jek’b’al kaqiq’. Le uchikopil yab’ilal qas kayo’wik are jun rinovirus (30–80%), are jun ub’antajik picornavirus ruk’ 99 serotipos eta’matalik. Nik’aj chik ruk’am: coronavirus (10–15%), influenza (5–15%), parainfluenza, uchikopil yab’ilal sincitial rech ujek’ik kaqiq’, adenovirus, enterovirus, chi’l metapneumovirus. K’imul k’o k’i uwach uchikopil yab’ilal. Chi ronojel, kakiriq kib’ 200 jalajoj taq ub’antajik uchikopil yab’ilal rech q’aq’ tew.

Roqansaxik

Le uchikopil yab’ilal rech le q’aq’ tew qas kaya’tajik koqan ruk’ taq jutur taq joron pa kaqiq’ (aerosol), uchapik upatza’maj ruk’ yab’ilal on fómites (taq jastaq uriqom yab’ilal). Man eta’matal taj jachin chi kech we qas kayo’w we yab’il. Le taq uchikopil yab’ilal naj kek’asi’ pa le kaqiq’ xuquje’ le e winaq kakik’am b’i pa kiq’ab’ pa kib’aqwach on pakitza’m, che ri are kayo’w le yab’il. Le roqansaxik qas kaya’taj pa taq le tijob’al, jawi’ le ak’alab’ le man qas ta e ko chi uwach le yab'il xuquje’ man qas ta kakijosq’ij kib’. wa’ we taq yab’ilal kak’am b’i pa taq le achochib’al xuquje’ ke’oqansax chi kech nik’aj chi ajupaja.Man q’alajisam taj chi le kaqiq’ kajek’ pa taq le xik’ich’ich’ are kayo’w we yab’il.Xa k’ut, le e winaq ket’uyi’ chi unaqaj wene are kakiriq we yab'il. Le taq uchikopil yab’ilal ya’tal rumal le rinovirus are qas k’o uchuq’ab’ pa le nab’e taq oxib’ q’ij rech uk’utunem, k’ate k’u ri’ kaqaj le uchuq’ab’.

Uq’ijol

Le kaya’ ub’ixik xhi jun kuriq le yab’il q’aq’ tew rumal uya’ik ib’ chi uwach le tew, pacha’ le jab’ on le uq’ijol tew chech k’u wa’ xtikitaj wi la ub’i le yab’il. Le ujorob’ik le b’aqilal chi are kub’an k’ax chech le q’aq’ tew qas kaya'tajik k’ax uchomaxik. Jujun chech taq le uchikopil yab’ilal le kayo’w le q’aq’ tew xa k’o uq’ijol kuya’o’ xa rumal are qas kaya’taj pa taq uq’ijol tew on jab’. E jujun keb’inik chi rumal rin aj kutz’apij rib’ jun pa jun k’olib’al chi kinaqaj k’i winaq; pacha’ le ak’alab’ le ketzalij pa le tijob’al.Xa k’ut, xuquje’ rumal le k’extajem pa le ujek’ik kaqiq’ le kayo’w b’e chech. Le saq’ij kunimarisaj le roqansaxik le yab’il xa rumal le chaqi’j kaqiq’ kuya’ b’e chech le nitz’ taq uchikopil yab’ilal kejab’un b’ik xuquje’ naj kek’oji’ pa le kaqiq’.

Nik’aj chik

Le molajil uto’ik ib’ chi uwach yab’il, le b’anowinaq chech uya’ik ib’ chi uwach le uchikopil yab’ilal rech q’aq’ tew, sib’alaj nim ub’antajik chech uq’atexik uwach ujab’unem le uchikopil yab’ilal, pacha’ kak’utunsax pa taq le alaj taq tinamit le sib’alaj e k’i keyowaj chech taq le uchikopil yab’ilal. Jun chik kab’anow chech are le man nim ta k’i kowinem. Xjunamax le man kawar ta jun xuquje’ le man katz’aqat ta katijowik chi are kab’anow chech kariq we yab’il teren chi rij le uya’ik ib’ chi uwach le rinovirsus. Kachomax rij chi are kab’anow chech le ukowib’al le b’aqilal.

Fisiopatología

Le q’aq’ tew are jun yab’il rech le ujek’ik kaqiq’

.]]

Jachomax rij chi le uk’utunem le q’aq’ tew qas kaya’tajik are kayo’wik are taq man k’o ta uchuq’ab’il le b’aqilal chi uwach le yab’il. Le uq’atexik uwach yab’il jalajoj wi rech jujun taq uchikopil yab’ilal. Pacha’, le taq rinovirus amaq’el koqansaxik ruk’ k’olem ruk jun yowab’; kakib’an jun ruk’ le kek’ulan le yab’il ICAM-1 kech winaq ruk’ taq ub’antajik man eta’matal ta uwach le kab’anow chech kumajij jun sipojem. We taq ub’antajik are wa’ keyo’w le uk’utunem. Amaq’el man kakib’an ta k’ax chech le upam tza’maj. Jun chik, le uchikopil yab’ilal sincitial rech ujek’ik kaqiq’ (VSR) koqansax ruk’ k’olem ruk’ jun yowab’ chi’l taq jutz’uj pa kaqiq’. K’ate k’u ri’ kak’iyar uwach pa le tza’maj chil pa qulaj mojo’qa kajab’un b’i pa le jek’b’al kaqiq’. Le VSR kub’an k’ax chech le tza’maj epitelial. Le taq uchikopil yab'ilal rech influenza amaq’el kuya’ sipojem chech le tza’maj, le qulaj chi’l taq pospo’y. chi kech le ak’alab’, are taq kuriq le upam qulaj, kaya’taj le k’utunem rech le crup rumal chi xa nitz le kaq’ax wi le kaqiq’.

Ucholajinem

Le ucha’ik le uchikopil yab’ilal pa taq le ujek’ik kaqiq’ are tzij jawi’ kaya’taj wi le k’utunem. Le q’aq’ tew qas kaya’tajik kub’an k’ax chech le tza’maj, le upam qulaj, le qulaj, chi’l le pospo’y jek’b’al kaqiq’. Xa k’ut, k’i kejunamataj wi y múltiples xuquje’ k’i kub’an wi k’ax. Le q’aq’ tew qas kaya’tajik le kab’ix rinitis on usipojem tza’maj, ruk’ k’i uwach usipojem qulaj. K’i mul le yowab’ man kuk’ut ta rib’ ruk’ jun ajkun. Amaq’el man kutas ta rib’ le kayo’w we yab’il rumal wa’ man kakowinb’ex ta rilik jas ub’antajik le uchikopil yab’ilal we xew ka’il le uk’utunem.

Uq’atexik apan uwach

Le uchajixik le b’aqilal are chi kaq’atex apan uwach le ujab’unem le uchikopil yab’ilal rech le q’aq’ tew are wa’ katob’an chech uq’atexik apan uwach le yab’il. Pacha’ le uch’ajik q’ab’aj chi’l le ukojik ch’uqb’al chi’aj. Pa taq le ja rech utzwachil, kakoj le tasb’al q’ab’aj chi’l atz’yaq. Man utz taj ketas le eyowab’ib’ xa rumal le yab’il xaq apawi’ kaya’taj wi xuquje’ le uk’utunem man xa ta jun uwach. Le kitoq’ixik e winaq man kakowinb’ex taj xa rumal sib’alaj k’i uwach le uchikopil yab’ilal xuquje’ aninaq kek’iyik. Rumal wa’ man kakowinb’ex ta uriqik jun ukunab’alil.

Le amaq’el uch’ajik q’ab’aj katob’an chech uqasaxik roqansaxik le uchikopil yab’ilal rech le q’aq’ tew, chi kech le ak’alab’. Man eta’matal taj we le ukojik antivirales y antibacteriales are taq kach’aj le q’ab’aj katob’anik. Le ukojik ch’uqb’al chi’aj are taq kab’an k’olem kuk’ le e yowab’ib’ katob’anik; xa k’ut, man q’alajisam taj we kab’an tasoj ib’ kuk’ nik’aj chik winaq. Le ukojik kunab’al ruk’ zinc wene katob’an chech uqasaxik le uriqik q’aq’ tew. Le utijik kunab’al ruk’ vitamina C man kuqasaj ta le uriqik on le uchuq’ab’ le uchikopil yab’il rech q’aq’ tew qas kaya’tajik, le katob’an wi are le q’ij kuch’ij le yab’il.

Ukunab’alil

Nim wachib’al le kuyak k’u’xaj chi kech le e winaq are chi keb’e’ ruk’ le ajkun are chi kekunax chech le uchikopil yab’ilal rech q’aq’ tew qas kaya’tajik

Chech taq we q’ij man k’o ta ukunab’alil on q’ayes taq kunab’al chi katob’an chech le ukunaxik le yab’il.Xa k’u cha’, le ukunab’alil xaq xew kuqasaj le uchuq’ab’ le yab’il. Kab’an uxlanem, katij k’i joron are chi man kak’is ta pa le b’aqilal xuquje’0 kach’aj le upam qulaj ruk’ saqli’ ya’om atz’am ruk’ are wa’ kab’an chech uto’ik ib’. Are k’i mul le tob’anik kuya’ we kunab’al we kukoj pa uchomanik jun chi kakunatajik.

Taq uk’utunem

Le taq kunab’alil katob’an chech uqasaxik uchuq’ab’ taq k’utunem are taq le analgésicos y antipiréticos pacha’ taq le ibuprofeno chi’l le paracetamol. Le uwachinem man kuk’ut tah chi le taq kunab’alil rech uk’aqat qulaj are sib’alaj kakunan chi uwach xaq analgésicos xuquje’ man qas ta utz chi kech ak’alab’ xa rumal man k’o ta uwachinem kuk’utunsaj chi qas kakunanik on k’o uchuq’ab’ chech le k’axk’olil. Pa ri 2009, Canada xuq’atej uwach ukojik taq kunab’alil rech q’aq’ tew chi’l le uk’aqat qulaj chech uk’ayixik chi kech ak’alab’ man tz’aqatinaq ta waqib’ kijunab’, xa rumal man eta’matal taj we qas kakunanik xuquje’ wene xa kub’an k’ax chi kech. Le man utz ta ukojik le dextrometorfano (jun kunab’al rech uk’aqat qulaj kak’ayix chi kech konojel winaq) xq’atex uwach uk’ayixik pa k’i taq amaq’.

Chi kech nima’q winaq, kuqasaj uchuq’ab’ le uturuwem tza’maj le antihistamínicos le nab’e ub’antajik; xa k’ut, kub’an k’ax pacha’ le waram. Nik’aj chik descongestivos pacha’ le pseudoefedrina xuquje’ k’o kupatanej. Le ipratropio pa aerosol kuqasaj le uchuq’ab’ le uturuwem tza’maj, xa k’ut man katob’an ta chech le utzapitajem tza’maj. Le taq antihistamínicos rech uk’ab’ ub’antajik man katob’an taj.

Xa rumal karaj na unik’oxik rij, man eta’matal taj we le utijik k’I joron kuqasaj uchuq’ab’ le k’utunem on kutanab’a’ le yab’il rech ujek’ik kaqiq’ xuquje’ man eta’matal taj we le ukojik meqin kaqiq’ ch’aqalik katob’anik. Jun usolik uxe’ xukutunsaj chi le ukojik pomadas mentoladas chi uwach k’u’xaj katob’an chech le uk’aqat qulaj chaq’ab’, le utz’apitajem xuquje’ we man kawaj ta jun.

Antibióticos chi’l antivirales

Le taq antibióticos man katob’an chi kiwach le yab’il xa k’u cha’ man katob’an ta chech taq le uchikopil yab’ilal le kayo’w le q’aq’ tew qas kaya’tajik. Xa rumal le utijik wa’ wene kub’an k’ax, xa k’ut, sib’alaj kaya’ ub’ixik chi utz le utijowik. Le kab’anow chech chi kaya’ ub’ixik chi utz katijow le antibióticos are le reye’m le yowab’ chi kakunatajik, xuquje’ karaj le ajkun kakunanik chi’l le relesaxik kan le uk’axal ruk’ taq le antibióticos. Man k’o ta kunab’alil chech taq antivirales katob’an chech ukunaxik le q’aq’ tew qas kaya’tajik, xa k’ut k’o jujun taq usolik uxe’ kuk’utunsaj chi katob’anik.

Nik’aj chik ukunab’alil

K’o nik’aj chik ukunab’alil kab’ixik, xa k’ut man q’alajisam taj we qas katob’an ruk’ le yab’ilal. Man q’alajisam taj pa taq ri 2010 are chi kab’ixik chi utz on man utz taj le utijowik raxkab’ on uch’ajik upam tza’maj. Jujun taq usolik uxe’ kuk’utunsaj chi le utijik zinc pa taq le nab’e taq 24 ramaj are taq xuk’ut la we yab’il kuqasaj le uq’ijol chi’l le uchuq’ab’ le q’aq’ tew qas kaya’tajik chi kech le e winaq utz kiwach. Le k’I uk’exb’em wi we taq usolik uxe’ are kab’anow chech chi rajawaxik kab’an nik’aj chi usolik uxe’ are chi keta’matajik we katob’an le zinc. Le uwachinem le vitamina C pa le q’aq’ tew qas kaya’tajik ha sido xsol uxe’ con ruk’ uwachinem man qas ta katob’anik, xaq xew we man pa qas ta uk’axal, chi kech le e winaq le kechakun chi uwach tew. Le ukojik le echinacea es man kuk'ulaj ta rib' ruk'. Le jalajoj taq kunab’al b’anom chech echinacea jalajoj wi le kakunanik. Man eta'matal taj we le aq’om kakunanik. Jun usolik uxe’ ruk’ vitamina D man katob’an taj.

Ya’om ub’ixik

Le q’aq’ tew qas kaya’tajik man lawalo taj xuquje’ ronojel le k’utunem kakunataj pa jun uwuq q’ij.We kanimataj na xaq xew chi kech le ri’jab’ taq winaq on ak’alab’ on inmunosuprimidas. Wene kaya’taj nik’aj chik yab’ilal pacha’ le sinusitis, faringitis u otitis le qas lawalo. Olom chi 8% kaya’taj le sinusitis, xa k’ut le otitis kaya’taj 30% we yab’il.

Epidemiología

Le q’aq’ tew are jun yab’il qas kaya’taj chi kech le e winaq xuquje’ kaya’taj pa ronojel tinamit rech we uwachulew.chi kech le e nima’q winaq kaya’taj jo’ob’ on waqib’ mul pa jun junab’ chi kech le ak’alab’ kaya’taj waqib’ lajuj mul le q’aq’ tew pa jun junab’ (xuquje’ le ak’alab’ okinaq pa tijob’al kaya’taj kablajuj mul pa jun junab’). kak’iyar le taq uk’utunem chi kech le e nima’q winaq rumal le uqajik uchuq’ab’ le b’aqilal.

B’antal kanoq

Le kayo’w we yab’il q’aq’ tew xeta’max pa taq ri junaq 1950, le yab’il ojer tzij ya’tajinaq loq. Le taq uk’utunem chi’l ukunab’alil tz’ib’atal kan chi uwach ojer taq wuj egipcio Ebers, le woktz’ij qas ojer rech ajkun riqitajnaq, tz’ib’atal kan mojo’qa chech ri junab’ 16 AC. Le ub’i’ pa inglés, “common cold” xmajix la ukojik par ri siglo 16, xa rumal le ujunamatajem le k’utunem ruk’ le k’olem pa tew.

Pa le tinamit Reino Unido, le Medical Research Council xutik la le Common Cold Unit par ri 1946 chi la’ k’ut xriqitaj wi le rinovirus pa ri 1956. Pa taq ri junab’ 70, le CCU xuq’alajisaj chi le ukunaxik ruk’ interferones are taq katajik kapoq’ uwach le rinovirus kuq’atej uwach le yab’il, xa k’ut man xkowin ta chech utz’aqatisaxik jun ukunab’alil. Pa ri 1989 xtz’apix le k’olib’al, xa keb’ junab’ q’axinaq are taq xtz’aqatisax le usolik uxe’ taq kunab’al rech gluconato rech zinc chech uq’atexik uwach chi’l uqasaxik uchuq’ab’ q’aq’ tew ya’tal rumal le rinovirus, xaq xew wa’ jun ukunab’alil riqom.

Le rajilal

Jun tz’alam utzijob’exik británico rech le Ukab’ Ch’a’oj rech Ronojel Uwachulew le tz’ib’atal le rajilal le q’aq’ tew qas kaya’tajik

Are k’i taq tinamit rech we uwachulew man reta’m taj janipa kachupur chi rij le q’aq’ tew qas kaya’tajik. Pa Estados Unidos, le q’aq tew qas kaya’tajik kaya’taj 75-100 millones uk’utik ib’ ruk’ ajkun pa jun junab’, chech wa’ katoj 7700 millones rech dólares pa jun junab’. Le taq aj Estados Unidos kakitoj 2900 millones chech taq kunab’al kak’ayix chi kech konojel winaq chi’l 400 millones chech kunab’al ya’om rumal ajkun chech uqasaxik uchuq’ab’ taq k’utunem. Pa oxib’ chi kech wa’ we e winaq le xeb’e ruk’ ajkun xya’ jun kunab’al antibióticos chi kech, le kub’an k’ax chech le uchuq’ab’il chi uwach antibiótica. Ajilam chi le ak’alab’ estadounidenses kalitzaq 22-189 millones taq q’ij pa tijob’al pa jun junab’ rumal q’aq’ tew. Le uwachinem, le e tat nan kakitzaq 126 millones q’ij rech chak chech kichajixik ak’alab’ kiriqom q’aq’ tew. Are taq kaya’ le 150 millones rech q’ij rech chak kakitzaq le ajchakib’ kakiriq q’aq tew, le rajilal chi ronojel rumal le q’aq’ tew kaq’ax chech le 20 mil millones rech dólares pa jun junab’. Le q’aq’ tew qas kaya’tajik are kab’anow chech le 40% utzaqik taq chak pa Estados Unidos.

Usolik uxe’

Ilom jalajoj taq kunab’al antivirales, xa k’ut k’a par i junab’ 2009 man k’o ta jun qas kukunaj le q’aq’ tew qas kaya’tajik. Katajin kak’amb’ejax le kunab’al antiviral pleconaril le katob’an chech ukunaxik le picornavirus, chi’l le kunab’al BTA-798. Le utijik le pleconaril xuriq k’axk’olil rech chajinem, rumal wa’ katajin kasol uxe’ ruk’ aerosol.

Le esolol uxe’ rech le Nim tijob’al rech Maryland, College Par chi’l le Nim tijob’al rech Wisconsin-Madison kitz’ib’an ronojel le ub’antajik taq uchikopil yab’ilal eta’matalik le kayo’w le q’aq tew qas kaya’tajik.

Cholb’i’aj wuj

• Template:Wp/quc/Cite book

Tiqb’al chi rij

• Template:Wp/quc/Dmoz

Cholb’i’aj wuj

• Template:Wp/quc/Cite book

Tiqb’al chi rij

• Template:Wp/quc/Dmoz