Jump to content

Wp/prg/Lattawiska bilā

From Wikimedia Incubator
< Wp | prg
Wp > prg > Lattawiska bilā
Wp/prg/Lattawiska bilā
Latviešu valoda
Gīmts tāutā(s): Lattawa
Gimtāi wāitilai: ~3.3 mln.
Billas seimī: Indōeuropīniskan
 Baltiska-Slāwiskan
  Baltiskan
   Dēinabaltiskan
    Lattawiskan
Skriptan: Latīniskan
Ōficialan billan stesse: Lattawa
Eurōpas Uniōni
Billas kōdai:

ISO 639-1: lv
ISO 639-2: lav
ISO 639-3: lav

Lattawiska bilā (lat. latviešu valoda), tēt dīgi lattawiskan, ast dēinabaltiska bilā, kan bilāi ukatūls ēn Lattawai. Lattawisku taūwas billas ast prūsiskan be leītawiskan, beggi tennan ast baltiskan. Lattawiska bilā ast ukamōdernaisi iz baltiskans billans.

Istōrija

[edit | edit source]
Baltai ēn 13 mettasimtu

Lattawiska bilā kurra si tēr zūrgi ēn XVI mettasimtu. Pirzdau, ēn Lattawai buwinna kursjai, zemgaljai, sēljai be lattigaljai. Wissans tennans lēnai asimilijja lattigaljai be kurra si lattawiska bilā. Tennas grunts bēi lattigaljan, adder preimaisāi si be biskin kittan amzjan endelinsnā, sklāitewingi ēn dialektamans. Lattawiskan bilāi tēr ēn kāimamans, beggi ēn mēstamans bilāi miksiskai. Pirms lāisks lattawiskai bēi papeisāts ēn 1525 m., sta bēi katekisms. Adder tāns niizlāika. Pirms izlāikuns lattawisks teksts papeisāts ēn 1550 m. - sta ast S. Munster lāiskas delīks, adder pirms lāisks bēi papeisāts ēn 1585 m. - katōljan katekisms, bilīts Kriscige pammacischen no thems Papreksche Galwe gabblems Christites macibes. Prexskan thems nemacigems vud iounems bernems, šandēinan ast Kristīgā pamācīšana no tiem papriekš galvas gabaliem Kristītās mācības. Priekš tiem nemācītiem un jauniem bērniem. Ēn 1685–1694 m. bēi talkautā Bībeli.

Ēn 1822 m., K. F. Wātsons pagaūwa pirmanin lattawiskan awīzin Latweeschu Awises, šandēinan Latviešu Avīzes. Ēn 1856 m. pagaūwa dēlatwei "Nawājai lattawjai" (lat. jaunlatvieši), kwāi kwaitēi, kāi lattawiskan bilīlai tūls zmānes be teikātun stan billan. Tenēi pagaūwa dabber dwejjan awīzins - Mahjas Weesis (šandēinan Mājas Viesis) be ēn 1862 m. Peterburgas awises (šandēinan Pēterburgas Avīzes). Tenēi tēt dīgi māisesina lattawiskas billas leksikin. Immi wīrdans iz dialektans, iz kittans baltiskans billans, īr prūsiskan.

Ēn 1918 m. Lattawa gaūwa niperlānksnan. Tenēi jāu mazēi gruntintun tūlan lattawiskas skūlis. Lattawiskan tālis aūga. Ēn mēstamans zmānes jāu bilāi lattawiskai, ni miksiskai. Adder ēn 1940 m. pagaūwa ilgā sowētan ōkupacija. Ēn Lattawan pagaūwa jātwei tūlan mackāljai, nīka lattawiskan, adder maskōwitiskan paplattina si. Ōkupantai gruntinna mackāliskans skūlins. Ēn 1990 m. Lattawa etgaūwa niperlānksnan be lattawiskan pagaūwa etkūmps aūgtwei. Šandēinan ēn Lattawai dabber ast zūrgi 25 prōcentis mackāljai.

Paplatinsnā

[edit | edit source]
Lattawiskas billas terpausnā ēn buttu ēn Lattawai (2011)

Lattawiskai bilāi zūrgi 1,75 mil. zmānes, adder tūls nikāi 2 mil. māka tennan. Māisiskan ast ēn Lattawai, kwēi bilāi 1,2 mil. zmānes. Ēst ēn pastippai wālstei, izimmantjai dēinans be mēstan delīkans. Stwen buwinna tūlan mackāljai. Wisāi kitāi lattawjai ast ēn winnatautai - ēn Leītawai, ēn Estantautai, ēn APW, ēn Debabritānijai be t.t.

Alfabētan

[edit | edit source]

Lattawiskan alfabētan turri 33 litterans:

Aa Āā Bb Cc Čč Dd Ee Ēē Ff Gg Ģģ Hh Ii Īī Jj Kk Ķķ Ll Ļļ Mm Nn Ņņ Oo Pp Rr Ss Šš Tt Uu Ūū Vv Zz Žž

Wōkalai

[edit | edit source]

Aa Āā Ee Ēē Ii Īī Oo Uu Ūū

Litteran o gērdaui kāigi "uo" be "o". "Uo" deznimai ast ēn swāimans wīrdans, ēn warāmans aušaūlimans, tēt dīgi be ēn sēimisemnimans. "O" ast ēn nawāmans aušaūlimans be ēn kelli wirdammans.

Konsōnantes

[edit | edit source]

Bb Cc Čč Dd Ff Gg Ģģ Hh Jj Kk Ķķ Ll Ļļ Mm Nn Ņņ Pp Rr Ss Šš Tt Vv Zz Žž

Istōriskai lattawiska bilā turēi be litterans ō (o) be ŗ (minksts r).

Kāzus

[edit | edit source]

Lattawiskan turri 7 kāzuns: nōminatiwan, gēnitiwan, dātiwan, akkuzatiwan, instrumentālan, lōkatiwan be wōkatiwan.

Ppw.: wīrdai Ciems (kāims), Āzis (wazuks), Avīze (awīzi) be Rīga (Ringa).

Aīnagirbausna

KāzusciemsāzisavīzeRīga
NōminatiwsciemsāzisavīzeRīga
GēnitiwsciemaāžaavīzesRīgas
DātiwsciemamāzimavīzeiRīgai
AkkuzatiwsciemuāziavīziRīgu
Instrumentālsar ciemuar avīziar avīziar Rīgu
LōkatiwsciemāāzīavīzēRīgā
WōkatiwsciemāziavīzRīga

Tūlagirbausna

KāzusciemiāžiavīzesRīgas
NōminatiwsciemiāžiavīzesRīgas
GēnitiwsciemuāžuavīžuRīgu
DātiwsciemiemāžiemavīzēmRīgām
AkkuzatiwsciemusāžusavīzesRīgas
Instrumentālsar ciemiemar āžiemar avīzēmar Rīgām
LōkatiwsciemosāžosavīzēsRīgās
WōkatiwsciemiāžiavīzesRīgas


Paligiskāi sēn lattawiskan billan

[edit | edit source]

Paligwāi wīrdai

[edit | edit source]

Lattawiskan turri palīguns wīrdans prūsiskai billai. Stwi ast delli:

Lattawiskai - Prūsiskai

Ķermenis - Kērmens (Prūsiska aušaūli)
Avīze - Awīzi
Sāls - Sāls
Pilns - Pilns
Brilles - Brilli
Tulkot - Talkautun
Siers - Sūris
Lapa - Lappan
Grāds - Grāds
Lēts - Lēts
Lēns - Lēns