Wp/prg/Deklaraciōni stēisan gīmtan amzin tikrōmin - ēnturs

Empīriniskas Senrīnksenis,

westan sen kakīnslins be ensadīnsnans stesses Peraīnintan Amzin Kārtin, be labban drūwin en papilninsnan stēisan enteikāsnan preitarīngin sen Kārtin be enīmtan ezze wālstimans,

paglaubāntei, kāi gīmtai buwīntajai ast līgu erainammans kittans buwīntajans be erzināntei, kāi eraīnan amzin turri tikrōmin kāi būlai kittan be erzinālai si kāigi kittan be per stawīdan būlai erzinātan,

paglaubāntei dīgi, kāi eraīnan amzin turri ēndijan en šlaitawīdiskwan be lāiman stesses ciwilizaciōnin be stēisan kultūrin, kawīdas ast draugā zmūnijas weldisnā,

tālis paglaubāntei, kāi erainā dōktrini, praksis adder pōlitiki aprōbinti adder etsparatā na zmūnin wīrsurankan tenēisan pertiksnan, rassis, religiōnis adder kultūris šlaitīntan paggan, ast rassistiskan, iz gruntan reddan iz zinānis dīran, niskalināntin pa tikrōmin, nitikrōmiskan mōralai be perōnewingi,

padrūktinantei, kāi gīmtai buwīntajai turri būtwei pawīrpan ezze diskriminīsnai en tenēisan tikrōmin izpilninsnai,

zūrgintan sen faktan, kāi gīmtai buwīntajai ast stīnusis sirzdau kittan ezze istōriskai nitikrōmiskwan, ezze kōlunizaciōnei be tenēisan zemmin, teritōrijan be naturālin resūrsin auswajjinsnai, ka stalinna tennans ezze izpilninsnai swajāsan tikrōmin per etwijāsnan preitarīngi sen swajjans prawerīsnans be interessins,

erzināntei spījawingin prawerīsnan per teīsinsnan be promōcisnan stēisan gīmtan zmūnin swajīngin tikrōmin ēntin iz tenēisan pōlitiskans, ekonōmiskans be perōniskans struktūrins, tīt dīgi iz tenēisan kultūrins, nōseilawingiskans tradiciōnins, istōrijan be filozōfijan be šlāitewingi iz tenēisan tikrōmins per tenēisan zemmin, teritōrijans be naturālins resūrsins.

erzināntei dīgi spījawingin prawerīsnan per teīsinsnan be promōcisnan stēisan gīmtan zmūnin tikrōmin turīntin si en traktātamans, senwaițāsenimans be kitēimans kōnstruktiwans sawaītins sen wālstins,

sen sātwinsnan enimāntei faktan, kāi gīmtai zmūnei ōrganizijja si sen kakīnslin kāi tikrinlai swajjan pōlitiskan, ekonōmiskan, perōniskan be kultūralin būsnan, tīt dīgi kāi wangīnlai wissans fōrmins tenēisan diskriminīsnas be gnesnas, kwēi ter sta tīnka,

endrūwintan, kāi kontrōli ezze gimtāmans zmūnins per swajjan etwijāsnan be tenēisan zemmis, areālin be naturālin lāiman etwijāsnan wīrst tenēimans dāwusi laikātun be paspārtintun tenēisan instituciōnins, kultūrins be tradiciōnins be dīgi prōmocitun tenēisan etwijāsnan preitarīngi sen tenēisan swajīngins aspirīsnans be prawerīngiskwans,

erzināntei, kāi teīsi per gīmtan waīsnan, kultūrin be tradiciōnalins praksins preipīda prei senbilancītan be tikrōmiskan etwijāsnan be tikran sirdawiskwas rikaūsnan,

paglaubāntei ēndijan stesses gīmtan zmūnin zemmin be areālin demilitarizīsnan prei pakkajan, ekanōmiskan be perōnewingin prōgresan be etwijāsnan, izpresnan be ginewīngins relaciōnins sirzdau swītas amzins,

šlāitewingi erzināntei tikrōmin stēisan sēimin be gīmtan perōnin kāi erlaikālai drāugan etrāwingiskwan per swajjan malnīkan augīnsnan, mukīnsnan, erswāikstinsnan be laimīngiskwan, preitarīngi sen malnīkan tikrōmins,

endirīntei, kāi tikrōmis turīntei si en traktātamans, senwaițāsenimans be kitēimans kōnstruktiwans sawaītins sirzdau wālstins be gīmtans zmūnins ast en ainuntamans situaciōnins pawīstis stesse sirzdauamziskan swarran, interessin be karaktēran be perlānke prei sfērin stesses sirzdauamziskan etrāwingiskwan be zūrgin,

endirīntei dīgi, kāi traktātai, senwaițāsenei be kittas kōnstruktiwas sawaītis, tīt dīgi relaciōnei kawīdai tenēi pertreppa, ast grunts per paspārtintan partneriskwan sirzdau gīmtans zmūnins be wālstins,

erzināntei, kāi Peraīnintan Amzin Kārti, Sirzdauamziskas Rikāitas, Perōnis be Kultūris Tikrōmin Pakts be Sirzdauamziskas Wālstispilīniskan be Pōlitiskan Tikrōmin Pakts tīt dīgi Wēnas Deklaraciōni be "Dīlasenin Prōgraman" pagruntina fundamentālin zentlisnan stesses wisēisan amzin tikrōmin per subbas ebzentlisnan, pa kawīdan šai amžāi pawīrpai presta ezze swajjan pōlitiskan stātun be pawīrpai kenna prei swajjan ekonōmiskan, perōniskan be kultūralin etwijāsnan.

endirīntei, kāi nika en šissei Deklaraciōnin ni mazzi būtwei tērpautan, kāi perbilītun ainuntamans buwīntajans tikrōmin per subbas ebzentlisnan, realizītan preitarīngi sen sirzdauamziskan tikrōmin,

endrūwintan, kāi gīmtan zmūnin tikrōmin erzinasnā en šissei Deklaraciōnin wīrst paspārtinusi harmōniskans be be koōperatiwans relaciōnins sirzdau wālstins be gīmtans zmūnins, etsparātans na tikrōmiskwan, demōkratijan, teīsin per zmūnes tikrōmin, diskriminīsnas nisātausnan be labban kwāitan.

rēidinantei wālstins kāi izpilninlai be efektīwai enwedlai tenēisan skalīnsnans kāusinantins gīmtans zmūnins pa sirzdauamziskans instrumēntins, šlaitawīdai šans kāusinantins zmūnes tikrōmins, en kōnsultisnai be sendraugidīlantei sen dātans amzins.

paglaubāntei, kāi Peraīnintan Amzin Ōrganizaciōni ast pawakītan kāi etwaidīnlai rullin en gīmtan zmūnin tikrōmin prōmocisnai be sargāsnai,

druwīntei, kāi ši Deklaraciōni ast dabber aīnan swarewīngi trappan en līnkin stesse pazināsnas, prōmocisnas be sargāsnas stēisan gīmtan zmūnin tikrōmin be pawīrpingiskwan be en etwijāsnai stesse Peraīnintan Amzin Ōrganizaciōnis tikran dīlasnan en šismu laūkan,

erzināntei be paglaubāntei, kāi eraīns zmūi perlānkints prei gīmtans zmūnins turri tikrōmin per wissans zmūnin tikrōmins turīntins si en sirzdauamziskai tikrōmijai šlāit diskriminīsnan, tīt dīgi kāi gimtāi zmūnei turri drāugans tikrōmins, kawīdas ast būtewingi per tenēisan ekzistīsnan, laimīngiskwan be wisapāusiskan etwijāsnan kāigi amzin,

erzināntei, kāi turri di būtwei endirītan, kāi gīmtan zmūnin situaciōni ast kittan en erainassei regiōnin be en erainassei tāutan, tīt dīgi kāi šlāitai regiōnalai glaubāi be šlaitawīda istōriska be kultūrala pertiksnā turri debban zentlisnan,

swintikiskai pawakēi ripīntin Peraīnintan Amzin Deklaraciōnin ezze Gīmtan Amzin Tikrōmins kāigi stāndardan prei kawīdan prawerru kīntwei en partneriskwas be abipussis teīsis naseīlu:

Artīkels 1

Gimtāi zmūnei, tīt dīgi aīnibis, kāigi wissibi, turri tikrōmin per pilnan tērpausnan stēisan zmūnes tikrōmin be fundamentālin pawīrpingiskwan erzinātan en Peraīnintan Amzin Kārtei, Zmūnes Tikrōmin Deklaraciōnei be en sirzdauamziskai tikrómin stēisan Zmūnes Tikrōmin.

Artīkels 2

Gimtāi zmūnei be eraīns zmūi prei tennans perlānkints ast pawīrpan be līgu erainasmu kittan amzin be erainasmu kittan zmūnin be turri tikrōmin kāi būlai pawīrpan ezze erainassei diskriminīsnan prei swajjan tikrōmin tērpausnan, šlāitewingi ezze diskriminīsnai swāise pertiksnas paggan.

Artīkels 3

Gimtāi zmūnei turri tikrōmin per subbas definīsnan. Pō šan tikrōmin pawīrpai definijja swajjan pōlitiskan stātun be pawīrpai kenna prei swajjan rikāitas, perōnis be kultūris etwijāsnan.

Artīkels 4

Gimtāi zmūnei, tērpawintei swajjan tikrōmin per subbasperwaldīsnan, turri tikrōmin per autonōmijan adder subbasperwaldīsnan en ēntrewingimans be lōkalins pawīstins, tīt dīgi per rikaūtun sirdawans per swāise autonōmijas funkciōnin financīsnan.

Artīkels 5

Gimtāi zmūnei turri tikrōmin per palaikāsnan be spārtinsnan swāise subbeisan pōlitiskan, tikrōmijas, rikāitas, perōniskan be kultūris ōrganizaciōnin be dīgi tikrōmin per delīkas īmsnan, ik stan kwaitēi, en pōlitiskasmu, rikāitas, perōniskasmu be kultūralasmu wālstis gīwatan.

Artīkels 6

Eraīns zmūi perlānkints prei gīmtans zmūnins turri tikrōmin per wālstispilīnibin.

Artīkels 7

1. Eraīns zmūi perlānkints prei gīmtans zmūnins turri tikrōmin per gīwatan, fizīskan be psīchiskan nikāusinaminiskwan, pawīrpiskwan be persōniskan sārgiskwan.

2. Gimtāi zmūnei turri drāugan tikrōmin per gīwatan en pawīrpingiskwai, pakkaju be sārgiskwai, kāigi šlāitiskan amzin, dīgi ni mazzi būtwei pamestan amžasgalinsnas aktamans, neggi niainammans kittans preispārtausnas aktans, enimāntei preispārtingin praskajjinsnan tenēisan malnīkan en kittans gruppins.

Artīkels 8

1. Gimtai zmūnei be eraīns zmūi prei tennans perlānkints turri tikrōmin ni sēntei pamestan preispārtintai asimilīsnan adder tenēisan kultūris pernaikīnsnai.

2. Wālstis turri garantītun ebsergīntins be reparīntins mekānismans per:

a) ainuntkawīdan segīsenin kawīdse kakīnsli adder efektan ast etimsnā gimtāmans zmūnins tenēisan integrāliskwan kāigi šlaitīntai amžāi, kultūralins wērtibins be adder etniskan identitātin

b) ainuntkawīdan segīsenin kawīdse kakīnsli adder efektan ast auswajjinsna gimtāmans zmūnins tenēisan tāutans, teritōrijans adder resūrsins.

c) ainuntkawīdan fōrmin stesses preispārtinewīngin zmūnin praskajjinsnan, kawīdses kakīnsli adder efektan ast ainuntkawīdses iz tenēisan tikrōmins pratrepsnā adder pakapsnā.

d) preispartīnsnan prei asimilīsnan adder integrīsnan en ainuntkawīdsei fōrmin.

e) prōpagandan en ainuntsei fōrmin teikātan kāi prōmocilai adder enkaitīlai rassis adder etniskan diskriminīsnan prīki tennans.

Artīkels 9

Gimtai zmūnei be eraīns zmūi prei tennans perlānkints turri tikrōmin per perlānksnan prei gīmtan pīran adder amzin, preitarīngi prei dātas perōniskwas adder amžas tradiciōnins be pajuksmans. Prei šisses tikrōmis izpilninsnan ni mazzi tiktwei niainā diskriminisnā.

Artīkels 10

Gimtāi zmūnei ni turri būtwei preispārtintan prei swāise zemmis be teritōrijan palaīsnan. Ni turri delīkan īmtun praskajinsnā šlāit ānkstaisin, labakwāitiskan gīmtan zmūnin preitarīsnan, adder tēr pa senwaițāsnan stesses tikrōmin be tikrōmiskan kōmpensaciōnin be kwēi sta ast mazīngi sen tikrōmin per etwartīnsnan.

Artīkels 11

1. Gimtāi zmūnei turri tikrōmin prakticītun be gaiwīntun swajjans tradiciōnins be pajuksmans, enimāntei tikrōmin per erlaikāsnan, sargāsnan be etwijāsnan stēisan pragūbingin, tēntiskan be perejīngin tenēisan kultūris manifestaciōnin, stawīdan kāigi archeolōgiskai be istōriskai areālai, artefaktai, prōjaktai, ceremōnijas, teknalōgijas, wizuālin be waīdawas kunstans be literatūrin.

2. Wālstis turri garantītun ettikrinsnan sen izpalawīngins mekānismans, kawīdai turri ēn sin restituciōnin etwijātan en sendraugidīlasnai sen gīmtans zmūnins, sen teīsin per tenēisan kultūralin, intelaktuālin, religiōzan be nōseilawingiskan wāldan īmtan šlāit tenēisan ānkstaisin, labakwāitiskan preiwērpsenin adder sen pratrepsenin tenēisan tikrōmin, tradiciōnin be pajuksman.

Artīkels 12

1. Gimtāi zmūnei turri tikrōmin kāi etkedlai, prakticīlai, etwijālai be mukīnlai swajjan nōseilawingiskans be religiōzans tradiciōnins, pajuksmans, ceremōnins; tikrōmin kāi tērpaulai be kontrōlilai swajjans dāinewiskans ōbjaktans be tikrōmin per swajjan aulaūwusin enkapsnan.

2. Wālstis turri enmazīngintun preiēisenin adder reparaciōnin stēisan dāinewiskan ōbjaktan be zmūnin likkins ezze tenēimans waldāntin sen tikrōmiskans, gēidrans be izpalawīngins mekānismans etwijātans en sendraugidīlasnai sen gīmtans zmūnins.

Artīkels 13

1. Gimtāi zmūnei turri tikrōmin kāi gaiwīnlai, tērpaulai, etwijālai be perlaīdlai ripintimmans streīpstans swajjan istōrijan, billins, āustiskans perlaīsnans, filozōfijan, peisālistan be literatūrin be kāi ebzentlilai be erlaikālai swāisan subbeisan pabilīsnans stēisan perōniskwan, deīktan be zmūnin.

2. Wālstis turri īmtun izpalawīngins zāngans garantīntins kāi šī tikrōmi ast sargātan be kāi gimtāi zmūnei izpresta be ast izprestan en pōlitiskamans, tikrōmijas be administratīwamans prōcedurins adder kwēi sta ast būtewingi garantīnantei tulkins adder ezze kitēimans preistalīwingins sirdawans.

Artīkels 14

1. Gimtāi zmūnei turri tikrōmin kāi pagruntinlai be kontrōlilai swāisan subbeisan erswāikstinsnas sistēmans be instituciōnins mukināntins en tenēisan subbeisan billai, en wīdan preistalīwingin prei tenēisan kultūralins mukīnsnas metōdins.

2. Eraīns zmūi perlānkints prei gīmtans buwīntajans, šlāitewingi malnīkai, turri tikrōmin kāi tērpaulai erswāikstinsnan na eraīnan līgmenin be en erainassei fōrmin kawīda ast ermazīngintan pra wālstin, šlāit diskriminīsnan.

3. Wālstis turri, ēmpiri sen gīmtans buwīntajans, īmtun preistalīwingins zāngans kāi zmūnei perlānkintei prei gīmtans buwīntajans, šlāitewingi malnīkai, enimāntei šans gīwantins per swajjan pīran, turīlai preiēisenin, kwēi sta ast mazīngi prei erswāikstinsnan en tenēisan subbeisan kultūrin be subbeisan billin.

Artīkels 15

1. Gimtāi zmūnei turri tikrōmin per teīsiskwan be šlaitawīdiskwan swajāsan kultūrin, tradiciōnin, istōrijan be aspirīsnan, kawīdas turi būtwei etswāikstintan en erswāikstinsnai be perōniskai infōrmaciōnin.

2. Wālstis turri īmtun preistalīwingins zāngans en senwaițāsnai be sendraugidīlasnai sen dātans gīmtans zmūnins kāi wūlinlai pirzdalīgisnans be eliminīlai diskriminīsnan be promōcilai tōlarancin, izpresnan be labbans relaciōnins sirzdau gīmtans buwīntajans be kittans perōnis segmēntins.

Artīkels 16

1. Gimtāi zmūnei turri tikrōmin kāi pagruntinlai swajjans mēdijans en tenēisan subbeisan billins be turītun preiēisenin prei nigīmtans mēdijans en erainassei fōrmin šlāit diskriminīsnan.

2. Wālstis turri īmtun preistalīwingins zāngans kāi endrūwinlai si kāi mēdijai waldītan ezze wālstei preistalīwingi etswāiksti gīmtan zmūnin kultūralin šlaitawīdiskwan. Wālstis, šlāit škūdan per pilnan wīrdas pawīrpingiskwas garantīsnan, turri dīgi rēidintun priwātans mēdijans kāi preistalīwingi etswāikstilai kultūralin šlaitawīdiskwan stēisan gīmtan zmūnin

Artīkels 17

1. Gimtāi zmūnei be eraīns zmūi prei tennan perlānkints turri tikrōmin kāi pilnai tērpaulai wissans tikrōmins enwestans en wālstis be sirzdauamziskan dīlas tikrōmijan.

2. Wālstis, en senwaițāsnai be sendraugidīlasnai sen gīmtans zmūnins wīrst immusis preistalīwingins zāngans, kāi pakūntlai gīmtans malnīkan ezze tērpausnai dins per dīlin be ezze paīmsnai dīlas, kawīdan ast pōtencialai trinewīngi adder būlai kumplē per malnīkas erswāikstinsnan, škūdewingi per malnīkas kailūstiskwan adder tenesse fizīskan, psīchiskan, nōseilawingiskan, mōraliskan adder perōniskan etwijāsnan, endirīntei tenēisan šlāitan begalbiskwan.

3. Eraīns zmūi perlānkints prei gīmtans zmūnins turri tikrōmin ni būtwei pamestan diskriminințāmans āudairans stesse dīlin, ensegīsnan be ālgan.

Artīkels 18

Gimtāi zmūnei turri tikrōmin kāi īmlai delīkan en papresnan īmsnai en pawīstimans, kawīdas kakinna tenēisan tikrōmins, ezze pertreppenikamans etrīnktan ezze tenēimans subbans prēitaringi pa tenēisan subban prōcedurins be dīgi kāi laikālai be etwijālai swajjans papresnan imāntins instituciōnins.

Artīkels 19

Wālstis turri kōnsultitun si be sendraugidīlatwei en labasmu kwāitan sen gīmtans zmūnins ezze tenēisan subbeisan pertreppenikiskamans instituciōnins kāi gaūlai tenēisan ānkstaisin, labakwāitiskan preiwērpsenin pirzdau enwesnan stēisan tikrōmijas adder administratīwan sirdawan, kawīdai mazīlai turītun na tennans endīlinsnan.

Artīkels 20

1. Gimtāi zmūnei turri tikrōmin kāi erlaikālai be etwijālai swajjans pōlitiskans, ekonōmiskans be perōniskans sistēmans be instituciōnins, kāi būlai sārgu en tenēisan subban erlaikāsnas be etwijāsnas sirdawan tērpausnai be kāi pawīrpai delīkas īmlai en swāimans wissans tradicīskans be be kitēimans ekonōmiskans aktīwibins.

2. Gimtāi zmūnei kawīdamans pastāi etīmtan gīwatas be etwijāsnas sirdawas ast entikrōmintan per tikrōmiskan ettikrinsnan.

Artīkels 21

1. Gimtāi zmūnei turri tikrōmin kāi tikrinlai swajjan ekonōmiskan be perōnewingin būsnan šlāit diskriminīsnan, ēmpiri sen s.k. edukaciōnin, ensegīsnan, mukīnsnan per prōfesionin be prakwalificīsnan, buwīnsnas āudairans, sanitārans āudairans kailūstiskwan be sōcialin sārgiskwan.

2. Wālstis wīrst immušas izpalawīngins zāngans - be kwēi prawerru - speciālins zāngans, kāi garantīlai ainatīngin walninsnan tenēisan ekonōmiskan be perōnewingin āudairans. Šlaitawīda nōda wīrst pastāwusi wartīntan prei tikrōmins be šlaitawīdans prawerīngiskwans stēisan wūrikan, gennan, malnīkan be inwalīdins sirzdau gīmtans zmūnins.

Artīkels 22

1. Šlāitewingiska nōda wīrst būwusi wartīntan prei tikrōmins be speciālins prawerīsnans stēisan gīmtan wūraisin, gennan, maldūnistan, malnīkan be inwalīdin prēi šisse Deklaraciōnis implamentīsnan.

2. Wālstis, ēmpiri sen gīmtans zmūnin wīrst immušas zāngans kāi endrūwinlai si, kāi gīmtas gennas be malnīkai tērpaui pilnan ebsergīsnan ezze preispārtausnai be diskriminīsnai en erainasmu wīdan.

Artīkels 23

Gimtāi zmūnei turri tikrōmin kāi ensadīnlai be etwijālai priōritatins be stratēgijans prei tērpausnan tenēisan tikrōmin per etwijāsnan. Šlāitewingi, gimtāi zmūnei turri tikrōmin kāi aktīwan delīkan īmlai en etwijāsnai be definīsnai kailūstiskwas, buwīnsnas be kittans perōnewingins be ekonōmiskans prōgramans kakināntins tennans be dīgi, ik sta ast mazīngi, en stawīdan prōgraman perwaldīsnai sen swāisan subbeisan instituciōnins.

Artīkels 24

1. Gimtāi zmūnei turri tikrōmin kāi tērpaulai swāisan subbeisan tradiciōnalin medicīnin be kāi erlaikālai swāisan subbeisan kailūstiskwas praksins, ebimāntei ebsergīsnan stēisan aūgmenin, zwīrin be minerālin prawerrun per tenēisan medicīnin. Gimtāi zmūnei turri dīgi tikrōmin per preiēisenin, šlāit niaīnans arāikinsnans, prei kailūstiskwas be perōnewingin papekāsnan.

2. Eraīns zmūi perlānkints prei gīmtans zmūnins turri līgun tikrōmin kāi tuldīlai si sen ukaaūktaisin mazīngin psichiskas be fizīskas kailūstiskwas līgmenin. Wālstis wīrst immusis preistalīwingins zāngans, kāi trappewingi realizīlai šans tikrōmins.

Artīkels 25

Gimtāi zmūnei turri tikrōmin kāi erlaikālai be spārtinlai swajjans karakterīngins nōseilawingiskans sēisnans sen zemmins, teritōrijans, undans, jūrins be kittans naturālins lāimiskwans tradiciōnalai ezze tenēimans waldītans adder kitawīdai ezze tenēimans laikātan, tīt dīgi kāi laikālai swajjan etrāwingiskwan ezze stan per ripīntins streīpstans.

Artīkels 26

1. Gimtāi zmūnei turri tikrōmin per zemmins, teritōrijans be lāimiskwans kawīdas tradiciōnalai perlānki prei tennans adder bēi ezze tenēimans laikātan, tērpautan, adder kitawīdai peldītan.

2. Gimtāi zmūnei turri tikrōmin kāi waldīlai, tērpaulai, etwijālai be kontrōlilai zemmins, teritōrijans be naturālins lāimiskwans, kawīdans tenēi walda tradiciōnalas waldīsnas tikrōmis paggan adder kittan tradiciōnalin zemmis waldīsnas adder tērpausnas wīdas paggan, tīt dīgi per šans, kawīdans tenēi ast peldīwusis kitawīdai.

3. Wālstis wīrst garantīwušas tikrōmijas pazināsnan be ebsergīsnan stēisan stawīdan zemmin teritōrijan be naturālin lāimiskwan. Stawīda pazinasnā ast sen preistalīwingin teīsin per pajuksmans, tradiciōnins be sistēmans stēisan tikrōmijas tītelin per zemmins stēisan dātan gīmtan zmūnin.

Artīkels 27

Wālstis ēmpiri sen gīmtans zmūnins wīrst enweddušas be implamentīwušas tikrōmiskan, niperlānkun, etwertan be gēidran prōcesan,dāntei preistalīwingin erzināsnan tikrōmimans, tradiciōnimans, pajuksmamans be sistēmamans stēisan gīmtan zmūnin tikrōmijas tītelin per zemmin, kāi pazinālai be gīmtan zmūnin tikrōmins per tenēisan zemmins, teritōrijans be naturālin lāimiskwan ebimāntei šans, kawīdai pastāi tradiciōnalai ezze tenēimans waldītan, laikātan adder tērpautan. Gimtāi zmūnei turri tikrōmin delīkan īmtun en šismu prōcesan.

Artīkels 28

1. Gimtāi zmūnei turri tikrōmin per sātwinsnan, ebimāntei restituciōnin adder, kwēi sta ni ast mazīngi tikrōmiskan be preistalīwingin rekōmpensīsnan per zemmins, teritōrijans be naturālins lāimiskwans kawīdai pastāi tradiciōnalai ezze tenēimans waldītan, laikātan adder tērpautan kitawīdai, adder pastāi kōnficitan, etīmtan, ōkupatan, tērpautan adder pernaikīntan šlāit tenēisan ānkstaisin, labakwāitiskan be pawakītan preiwērpsenin.

2. Ik ni pastāi di senwaițātan kitawīdai sen dātans gīmtans zmūnins, ši rekōmpensisnā wīrst būwusi en fōrmei stēisan zemmin, teritōrijan be naturālin lāimiskwan stesses līgun wērtibin, debban be tikrōmijas stātun, adder en penningan rekōmpensīsnas fōrmei, adder kittan preistalīwingin sātwinsnan.

Artīkels 29

1. Gimtāi zmūnei turri tikrōmin per erlaikāsnan be ebsergīsnan stesses sirdawiskwan be tikīnsnas talpan tenēisan zemmin, teritōrijan be naturālin lāimiskwan. Wālstis wīrst enweddušas be realizīwušas prōgramans pagalbewingins gimtammans zmūnins en stawīdsei erlaikāsnan be ebsergīsnan šlāit diskriminīsnan.

2. Wālstis wīrst immušas izpalawīngins zāngans kāi endrūwinlai si kāi ni wīrst deīktan immusi karwinsna adder izwezsenis stēisan trinewīngin materiālin na gīmtan zmūnin zemmins be teritōrijans šlāit teinēisan labakwāitiskan, ānkstaisin be pawakītan preiwērpsenin.

3. Wālstis wīrst dīgi immušas izpalawīngins zāngans kāi endrūwinlai si, kaddan prawerru, kai prōgramai stesses gīmtan zmūnin kailūstiskwas monitōrisnan, erlaikāsnan be etwārtai wartīnsnan, etwijātan be realizītan ezze amžammans kakīntan sen stawīdan materiālin endīlinsnan, ast preistalīwingi realizītan.

Artīkels 30

1. Ni wīrst immusis deīktan militāriskai segīsenei na gīmtan zmūnin zemmins be teritōrijans, ik tenēi ni ast etsparātan sen preistalīwingin perōniskan interessin adder ik ni ast labakwāitiska preitarisnā pēr dins adder madlisnā ezze tennans stēisan dātan gīmtan zmūnin.

2. Wālstis sen preistalīwingins prōcedurins wīrst kōnsultīwušas sen gīmtans zmūnins tērpausnan tenēisan zemmins adder teritōrijans per militāriskans segīsenins, sendrāugidīlantei sen tenēisan pertrepāntins instituciōnin.

Artīkels 31

1. Gimtāi zmūnei turri tikrōmin kai erlaikālai, kontrōlilai, pakūntlai be etwijālai swajjan kultūralin weldīsnan, tradiciōnalin waīsnan be kultūralai-tradiciōnalins izbilīsenins, tīt dīgi swāisan zinānin, teknalōgijan be kultūrin manifestaciōnins, enimāntei genetiskans resūrsins, resūrsins stēisan zmūnin, sīmenin, medicīnins, waīsnan ezze flōras be faunas swajjistans, āustiskai perlaīstans tradiciōnins, literatūrin, prōjaktans, spōrtan be tradiciōnalins spīlins, etwaidīnsnas be wizuālins kunstans. Turri dīgi tikrōmin kāi erlaikālai, kontrōlilai, pakūntlai be etwijālai swajjan intelaktuālin wāldan kīrsa šan weldīsnan, tradiciōnalin waīsnan be kultūralai-tradiciōnalins izbilīsenins.

2. Ēmpiri sen gīmtans zmūnins, wālstis wīrst immušas izpalawīngins zāngans kāi erzinālai, pakūntlai be izpilninlai šans tikrōmins.

Artīkels 32

1. Gimtāi zmūnei turri tikrōmin kāi ebzentlilai be etwijālai priōritatins be stratēgijans per etwijāsnas adder tērpausnas swāisan zemmin adder teritōrijan tīt dīgi kittans naturālins lāimans.

2. Wālstis wīrst kōnsultiwušas si adder sendrāugidīlawušas sen dātans gīmtans zmūnins pra tenēisan pertrepāntins instituciōnins kai gaūlai tenēisan pawīrpan be aumenewīngin preiwērpsenin pirzdau ainuntkawīdse prōjaktas aprōbisnan, turīntis endīlinsnan na tenēisan zemmins adder teritōrijans, šlāitewingi kaddan ēit di ezze etwijāsnan, tērpausnan adder eksplōatisnan stēisan minerālin, undan adder kitēisan naturālin lāiman.

3. Wālstis wīrst enweddušas izpalawīngins prōcedurins kai tikrōmiskan sātwinsnan per ainuntkawīdan iz šans segīsenins, tīt dīgi wīrst immušas izpalawīngins zāngans kai minimalizīlai nienlaipīntans efektans per sirdawiskwan, ekonōmijan, perōniskwan, kultūrin adder nōseilawingiskwan.

Artīkels 33

1. Gimtāi zmūnei turri tikrōmin kai pretlai ezze swajjan identitātin, adder perlānksnan preitarīngi sen swajjans pajuksmans be tradiciōnins. Ni turri di adder niaīnan negatīwan endīlinsnan na tikrōmin stēisan zmūnin perlānkintin prei gīmtans zmūnins kai gaūlai wālstispilīnibin stesses wālstin, en kawīdsei tenēi buwinna.

2. Gimtāi zmūnei turri tikrōmin kai pretlai ezze swajjan struktūrins be kai etrīnklai tenēisan instituciōnin perlānksnan, preitarīngi prei tenēisan subbeisan prōcedurins.

Artīkels 34

Gimtāi zmūnei turri tikrōmin kai prōmocilai, etwijālai be erlaikālai swajjans instituciōnalins struktūrins be tenēisan karakterīngins pajuksmans, nōseilawingiskwans, prōcedurins, praksins be, ik stawīdai ekzistijja, tikrōmijas sistēmans be pajuksmans, preitarīngi sen sirzdauamziskan zmūnes tikrōmin stāndardans.

Artīkels 35

Gimtāi zmūnei turri tikrōmin kāi pretlai ezze etrāwingiskwan stēisan aīnibin en tenēisan perōnimans.

Artīkels 36

1. Gīmtan zmūnin perōnis, šlaitawīdai šas padelītas sen wālstin arāikans, turri tikrōmin per kāi erlaikālai be etwijālai kōntaktans, relaciōnins be sendrāugidīlasnan, enimāntei segīsenins stesse nōseilawingiskan, kultūralin, pōlitiskan, ekonōmiskan be perōnewingin dabban, sirzdau tenēisan streīpstans be dīgi sen kittans amzins iz kittans pāusans stēisan arāikan.

2. Wālstis, pa kōnsultīsans sen gīmtans zmūnins, wīrst immušas izpalawīngins zāngans kāi lānginlai šisses tikrōmis tērpausnan be kāi endrūwinlai si kāi pastāne di enwestan.

Artīkels 37

1. Gimtāi zmūnei turri tikrōmin kāi erzinālai, nadirīlai be izpilninlai traktātans be kittans kōnstruktiwans sawaītins sen wālstins adder tenēisan pertreppenikans, tīt dīgi kāi wālstis erzinālai be teīsinlai šans traktātans be kittans kōnstruktiwans sawaītins.

2. Nika en šissei Deklaraciōnei ni mazzi būtwei izprestan kāigi mazinānti adder eliminīnti gīmtan zmūnin tikrōmins turīntins si en traktātamans adder kitēimans kōnstruktiwans sawaītins.

Artīkels 38

Wālstis, pa kōnsultisnan be sendrāugidīlantei sen gīmtan zmūnins wīrst immušas izpalawīngins zāngans, enimāntei lagislatīwans zāngans, kai realizīlai šisses Deklaraciōnis kakīnslins.

Artīkels 39

Gimtāi zmūnei turri tikrōmin kai gaūlai pagalban en finānciskamans be tekniskamans pawīstins ezze wālstei be pra sirzdauamziskan sendrāugidīlasnan, tērpawintei tikrōmins turīntins si en šissei Deklaraciōnin.

Artīkels 40

Gimtāi zmūnei turri tikrōmin per preiēisenin be pagalban prei prātin ebtiksnan pra tikrōmiskans prōcedurins per etwērpsnan stēisan kōnfliktan sen wālstins adder kittans eninteressintans pāusans, tīt dīgi per izpalawīngin sātwinsnan per pertrepsnan tenēisan indiwiduālin adder perōniskan tikrōmin. Stawīds prāts wīrst būwuns ebtiktan pa endirīsnan en pajuksmans, tradiciōnins, ensadīnsnans be tikrōmijas sistēmans stēisan dātan gīmtan zmūnin be sirzdauamziskans zmūnes tikrōmins.

Artīkels 41

Ōrganai be specializītas agentūrins stesse Peraīnintan Amzin Ōrganizaciōnis sistēman be kitēisan sirzdauamziskan ōrganizaciōnin wīrst preipīdušas prei izpilninsnan stēisan šisses Deklaraciōnis papresnan, sirzdau kittan mōbilizīntei finānciskan be tekniskan pagalban. Wīrst pastāwusis ensadīntan widāi be sirdawas kāi garantīlai delīkas īmsnan stēisan gīmtan zmūnin en pawīstimans tennans kakināntins.

Artīkels 42

Peraīnintan Amzin Ōrganizaciōni, tenesses šlaitintāi, enimāntei Ainatīngin Fōran per Gīmtan Zmūnin Pawīstins ne specializītas agentūris, enimāntei šans na tāutas līgmenin be wālstis paplattina teīsin per pilnan šisses Deklaraciōnis izpilninsnan be papekāi per šisses Deklaraciōnis papresnan realizīsnas efektīwibin.

Artīkels 43

Tikrōmis turīntis si en šissei Deklaraciōnin ensadinna minimālin stāndardan per pragiwīsnan, teīsiskwan be laimīngiskwan.

Artīkels 44

Wissas tikrōmis be pawīrpingiskwas turīntis si en šissei Deklaraciōnin ast garantītan līgu per wīriskans kāigi genniskans gīmtans zmūnins.

Artīkels 45

Nika en šissei Deklaraciōnei ni mazzi kuslintun be ni gasinna gīmtan zmūnin tikrōmins, kawīdans gimtāi zmūnei turri teinū adder mazzi gaūtun en perejīngiskwan.

Artīkels 46

1. Nika en šissei Deklaraciōnei ni mazzi būtwei izprestan en wīdan, kawīds sugerīlai, kāi wālstis, zmūnei gruppi adder zmūi turri tikrōmin izpilninlai ainuntkawīdan segīsenin, adder aktīwibin, kawīdai būlai emprīkistalīntis prei papresnans stesse Peraīnintan Amzin Kārtin adder būlai izprestan kāigi rēidinantin adder dāntin preiwērpsenin kāi īmlai segīsenins, kawīdai mazīlai delītun adder kuslintun, pastippai adder delīkiskai, teritōrijas integrālibin adder pōlitiskan aīnibin stēisan niperlānkin wālstin.

2. Tērpawintei tikrōmins pawakītans en šissei Deklaraciōnin turri būtwei teīsintan dīgi zmūnes tikrōmins be gruntiskas pawīrpingiskwas wisēisan. Terpausnā stēisan tikrōmin turīntin si en šissei Deklaraciōnin mazzi būtwei pamestan ter stawīdamans arāikinsnans, ezze kawīdans bilāi tikrōmija be kawīdas ast preitarīngi sen sirzdauamziskans zmūnes tikrōmins. Erainā stawīda arāikinsna turri būtwei nidiskriminīnti be prawerīngi tēr per stawīdans kakīnslins, kai endrūwinlai si kai kitēisan tikrōmis be pawīrpingiskwas ast erzinātan be teīsintan be kāi izpilninlai demōkratiskas perōniskwas ukaprawerīngins izkīninsnans.

3. Papresnas turīntis si en šissei Deklaraciōnei turri būtwei izprestan preitarīngi sen ensadīnsnans stēisan tikrōmiskwas, demōkratijas, teīsin per zmūnes tikrōmins, ligetikrōmiskwas, diskriminīsnas nisātausnas, labbas rikaūsnas be labbas drūwin.