Wp/nzi/Ɛleka mɔɔ nzema ne mɔ vi ralɛ la

Mgbanyidwεkε kile a mɔmoane kpalε ne εnee Nzemama εnde maanle ne mɔɔ kεkala bεde nu la. ℇnee Nzema ne nee Nzandelε ne mɔɔ nee menli gyεne gyεne dɔɔnwo a de ℇsεlε ne mɔɔ bεfεlε ye Sahala la anu a. Sahala ℇsεlε ne wɔ Abibile maanle ne sɔlɔ. Menli ne dεnlanle Sahala ℇsεlε ne azo ahomeka nee anzondwolε nu. Kakile ne se, wɔ εvolε kεyε apenle nwiɔ ne anu kolaa na bεawo Gyisεse Kelaese la, munzule edwεkε bɔle ɔ bo kε ɔsisi Sahala ℇsεlε ne anu. Ezule ne mɔɔ dεba ne to ℇsεlε ne anu la akee nzinlii gyakyile εdɔlε. ℇhye ati εnee akee menli ne εnnyia nzule εnno na bεanyia aleε bεali. Nzule kɔsɔɔti sesanle. ℇdua aleε a ɔnyia kpalε. ℇhɔne nee sane rale dedee maanle ɔbole zo. Mekε mɔɔ munzule edwεkε εhye mɔ εlεsisi la εnee menli ne mɔ mɔɔ bεfεlε bε Nzemama la boka menli mɔɔ εnee εlεnwu nyane wɔ Sahala ℇsεlε ne anu la anwo. Nzinlii menli ne mɔ bɔle ɔ bo kε bεdu bεahɔdεnla fiemgbole ne mɔɔ bεfεlε ye Savanna la anu amaa bεanyia aleε bεali na bεanyia nzule bεanlo. Bεhɔdεnlane Savanna fiemgbole ne anu la bεkyele maanle mgbole nsa. Maanle mɔɔ bεlimoale bεhyenle la a le Gana. Mɔɔ doa ye la a le Mali, yεε mɔɔ tɔ zo nsa la a le Songhai. Menli ne nee menli mɔɔ εnε bεfεlε bε Nzemama la dεnlanle fiemgbole ne anu ahomeka nu hyεle kpalε. Nzinlii Ngεnlamo (Arabs) mɔɔ bεdεba bεluoloa ne kε bεkpondε azεlε kpalε zo bεadεnla la fofole bε afunlumu ne mɔ anwo zo doale menli ne mɔ mɔɔ εdu εradεnla fiemgbole ne anu mɔɔ menli mɔɔ εnε bεfεlε bε Nzemama la boka now la nee bε honle. Menli ne mɔ bεmε bεnlε afunlumu ne mɔ mɔɔ bεfa bεko la bie la ati bεangola Ngεnlamo ne mɔ. Konle konle ne mɔɔ Nganlamo ne mɔ vale doale bε la maanle bεvile Savanna fiemgbole ne anu bεdule kε bεkadεnla kpɔkεmile nu amaa Ngεnlamo ne mɔ angola anva bε afunlumu ne mɔ andoa bε bε nee bε ango bieko. Kε mɔɔ bεze la afunlumu ne mɔ anwo εnyε ndε wɔ kpɔkεmile nu kε mɔɔ bε now si yε ndε wɔ fiemgbole nu la. ℇhye ati, saa bεwɔ kpɔkεmile ne anu a Ngεnlamo (Arabs) ne mɔ εnrεhola nee bε εnrεho kε dεba ne la. Menli ne mɔ mɔɔ menli mɔɔ εnε bεfεlε bε Nzemama la boka now la diale dedee kε bεkadεnla kpɔkεmile nu la εleka mɔɔ bεhɔvindele la a le Takyiman mɔɔ wɔ Abonlo maanle ne anu la. Bεhyele bε maanle kpole ko na bεdole ye kε “Bono Empire.” Nzinlii, ɔlua konle konle ti menli ne anu kpakyekpakyele. Bεdele bεkpondele. Menli ne mɔɔ bεfεlε bε Nzemama la boka menli mɔɔ kpondele la anwo. Menli ne mɔ mɔɔ radwule Nzema maanle ne anu la a bεfεlε bε Nzemama la. Mekε zɔhane anu εnee awie biala εnde Nzema maanle ne anu. Kakile ne kile kε, sonla mɔɔ limoale lile belemgbunli wɔ Nzema Maanle ne anu a le nana Kεma Kpanyinli. Mekε zɔhane εnee bεnvεlε Nzema ne mɔ Nzema. Bεle menli ekpunli ala. Kakile ne se, mekε mɔɔ menli ne vi Takyiman mɔɔ wɔ Abonlo Maanle ne anu kazande la amuala εnee menli mɔɔ εnε bεfεlε bε Nyenda Anyinli, ℇvaloε, Adwɔmɔlɔ nee Egila la boka bε now. Mekε mɔɔ ekpunli ne mɔɔ bεfεlε bε Nzemama la dule bε bo wɔ Takyiman la εnee bεnvεlε bε Nzema. Deε mɔɔ ɔti εnε bεfεlε bε Nzema la a mebahilehile nu meahile bε la.

Mgbanyidwεkε ne kile kε, mekε mɔɔ menli ne ba na bεradwule εleka mɔɔ εnε bεfεlε ye Nzema maanle la anu la εnee akee menli ne mɔ anwo anzo kε dεba ne mɔɔ bεvile Takyiman la. Menli ne mɔ anu ko bizale ɔ gɔnwo mɔ kε, “Na yε menli dɔɔnwo ne mɔɔ yεdule yε bo wɔ Takyiman ne la bie mɔ wɔ nienwu mɔɔ akee yε now anzo ε?” Menli ne mɔ mɔɔ bε nee bε lua la anu ko buale nwolε kε, “Menze-ma.” “Menzema” ne le Anyinli aneε. Ↄ bo a le kε ‘menze”. “Menze-ma ne mɔɔ nrenya ne hanle la yemɔ a bεdedε ye dedee mɔɔ εnε yeyε “Nzema” la. 

Kakile ne bieko se, mekε mɔɔ menli ne mɔ mɔɔ nuhua ne mɔ mɔɔ εnε bεfεlε bε Nzemama la boka now la vi Sahala ℇsεlε ne anu dul la bεvεle dɔɔnwo wo εdialε nu. Mɔɔ bεdule bεhɔdεnlanle Savanna fiemgbole ne anu la εnee bεwie fε bɔkɔɔ. Nzinlii mɔɔ Ngεnlamo (Arabs) eza vale konle konle doale bε na bεdiale dedee bεradwule Takyiman la εnee εvεlε εvεlε ngome εmmaa bεngola bε now sɔ. Konle konle ti eza bεvi Takyiman bεzandele. Mekε mɔɔ ekpunli ne dule bε bo kε bεba la εnee saa awie nee bε yia na ɔbiza bε kε bεvi nienwu a, bε nylebεnloa a le kε “Menze-ma”. Bεsulo kε saa bεkile awie mɔ εleka mɔɔ bεvi bεlεba la a saa eza bεkεva konle bεkεdoa bε a bεnze. “Menze-ma” ne mɔɔ menli ne mɔ hanle la a bεha dedee mɔɔ εnε bεfεlε menli ekpunli zɔhane “Nzema” la