Wp/nch/San Isidro Matsojtla

Altepetl San Isidro Matsojtla ka ipan Hidalgo tlatokajyotl itechkopa Atlapexko tlali.

Chinankotokayotl

Ipan 1929, tiselijkej ipan totiopaj omej campanaj uan iixkopinka tonantsi Maria de Guadalupe, ipan ni tonali pejki ktokachtiaj tochinanko “San Isidro” to tlayakanka.

Hijtolistli

Tlen axtoui touanpoyoua monechikokej uan mochantlalijkej ipan ni chinanko San Isidro pejki ipan 1910. axtouimochantlijeke touampoyouaj: Nicolas Velez, Juan agustin, ignacioButista, domingo Hilario, ikanochi ininkoneuaj. Ipan xiuitl 1992-1923 kisenkajkej se tiopamitl san ikasakatl, motlananki se sakakali tlen axtoui eliyaya o mtekiuiyaya keua kalmatsatlij.

Tekiyakantli

Tekiuekemej tikiniluiyaj tlen tekijpano uan tlen kiyakanaj chinanko uan tlen ponaj euanij, uan san se totlajtol kitekiuiyaj, uan sanse nemilistli kitokiliaj uan tlaneltokaj uan mineltokaj tlen mochiuaj ipan chinanko.

Tochinanko onkaj: tekiuetlaltlanauatijketl, tekiueuejchinakotlanauatijketl, tlen kitekipanoltiaj kaltlamachtiloyan, maseualmej tlanauajtikajtlachpananij, nochi nitekiuekemej kipiaj aki kinpaleuisej uan kintlalia ipan se nechikolistli noponaj mopejpenaj uan kintekitlalia.

Tekiuejtlaltlanauatijketl: kitlachiliaj tlaltipajtli uan nepantinij ikasekajnok chinankotinij. Tekiuejchinankotlanauatijketl: kinyakanaj chinankomaseualmej, ma amoj mopasolokaj, kintlaljmitiaj maseualmej ma kuali moyakanaj ipan tokalijtik uan iniuaya touanpoyouaj. Kitekijpanoltiaj kaltlamachtiloyan: maseualmej tlen kitlachilia kaltlamachtiloyan, tlamachtianij, tekitl tlen polui mochiuas ipan kaltlamachtiloyan. Tlanauatikajtlachpananij: kictlachiliaj tochinanko ma amo tlasoltitlaj ixnesi, kinsejkotiliaj maeualmej siuamej uan ichpokamej uan ijkinoj kinyakanaj uan tlachpanaj ipan kaltitlaj.

Nochij ni tekiuejkemej miyak inipatij pampa kitlachiliaj tochinanko ma amo mokuatopeuajkaj, ma axkanaj mopasolokaj, nokiyaj kintlalajmitiaj nochi touanpoyouaj ma amoj moteuikaj mamoijnelika uan ijkinonoj kuali mopaltisej ika inikojkoneuaj. Ni chinanko nochi kuali motekipalntiaj ikanochi tekiuekemej nochi motepanitaj, kipiaj miyak xiuitl kianij mopanoltiaj ika sane nemilistli. Motekitlaliaj ipan se nechikolisttli noponaj motlapepeniaj uan kitlachliaj aki neliaj kuali iyoloj uan tlen kiixmati tekitl. Nochi maseualmej kitokiliaj sanse ixpantiyoltekilistli.

Nepantilistli

Ni chinanko mokawa ika ompoliwi tonatij, iwekakaj kipiaj senpowali wan omej kilómetros tlen kiistok chinanko tlatilanketl Atlapexko, Hgo. Monepatiaj ikaj akojpak: Cochotlaj, ika kampa kisa tonajtij: Atlapexko, wan ika kampa ompliwi tonatij: Kopaltitla wan Otekoch.

Tlalinepantilistli

Moixpantiaj iuaya toueyi chinanko tlalilanketl “Estado de Hidalgo, Distrito uexotlaj uan chinanko tlatilanketl atlapexko, se achi kipiaj ojtlitetitlaj uan seyok achi kipiaj tlen kuali ojtli tlen kipiaj chpopopojtli, ni chinanko moixpantiaj ika se ueyi tepetl tlen titokajmatij tlen cochotlaptepetl uan axmaluilij tinejnemis.

Tekitilistli

Tiyankistli.

Tomaseual poyouaj nochi tekiti ipan mili, sekij kipiaj se o nauij kuartiyo emilij, chilmilij, ajolmilij, ouamilaj, tlen kipixka kitekiuiya para mopanoltisej, san ikajtlakuatosej, uan se achi monemajkiya kiuika ipan tianguis Uexotlaj, Atlapex, uan ikino motlakouiteuaj tlen kintekiuisej ipan semanaj.

Sekij maseualmej kisenkauajchachapali uan komali nochi ni tlamantli kisenkaua ika sokitl, nojkia istok se tlakajtsi tlen no kimati kuajchijchiuas kisenkauaj, kuasiya, mesa, uan puertas.

No nejki nikijtos toauiuaj nochi kiseliaj tlapeleuilistli, tlen tikiluiya oportunidades uan ijkino kintlakouiya ininkojkoneuaj tlen kitekiuisej ipan kaltlamachtiloyan. Nokia tlakamej kiseliaj prokampo ni inijuanti kitekiuiya ni tlaxtlauili para tlen motekiuiya ipan milaj uan ijkinoj kuali tlaejeli o tlaojonkaj.

Sekajnotlatekipanoli

Ni se kuesolij pampa kemamaj se tetatl kisteua kinuika nochi konemej uan kikalteuaj kaltlamachtilistli uan konemej tlasintlaj mokaua, pampa konemej no kichiua kanpeka para ika mopanoltisej, yaui ontomatekij sekanoj ipan uuejueyi chinankotinij, sekij onuejkauaj ualaui setsi o omej uelta tetajmej ualpaxalouan setsi uan ome semana uan sempa yaui ijkino axueli kinpaleuiya ininkoneua tlamachtiani mokuesouaj pampa axmopaleuiya.

Ojtilistli

Ni chinanko mokauaj ika 13 kilómetros de Atlapexco, se achi kipiaj ojtlijtetlajnemilistli, kiijtouaj kikualchichiuaseyaj kitlalisej chapojpotlij ijkino kuali mokauas ayojkana timaseuasej.

Tomemilis

Kiijtouaj tokoliuaj uejkakiaj tlen axtoui asitoj ipan ni chinanko intokaj nauas uan eliyaya san se innemilis, san se inintlajtol, nochi sanse tlamanti moixpantiyayaj uan ipan namaj nojja titekuiya totlanamikilis.

Tlajtoli

Altepetlakaj tlajtoaj nauatl.

Kemaj tokoneuaj peuaj kamati se tlajtolij, kiajnopa moyoliluiya uan moyolnojntsaj ipan itlalajmikilis ipan ni tlaltipajtli, nochi tlen tlalajmikilistli axtoui kiseliaj ininchaj uan kemaj se tlamamtli kineki kiixmatise no peuaj motlajtlaniaj. Nochi tomaseualpoyouaj kamati nauatl ijkino mokamauiyaj.

Ipan chinanko meseualmej no kiixmatij tlatempoualistli, uikalistli, ijtolistli, mauiltilistlij uan konemej peuaj kiijkuiloua ika nauatl uan ijkinoj mokamanaluiyaj.

Tlamachtilistli

San isidro kipia kaltlamachtiloyan tlen itokaj Priamaria “ignacio Allende” C.C.T. 13DPB0407P kipixtok 131 konemej, 63 okichpilmej uan 68 siuapilmej, uan sikuasemej tlamachtiyanij uan se tlamachtiltlayakanketl, uan ni kaltlamactiloyan kipiaj “programa Escuela de Calidad” ika yani moleuiya uan ijkinoj kisenkaua kuali tlamachtiltekitl.

Nojkiaj kipia kalnechikoltlamachtiltekitl, kampa kinseliaj tlen sejkanok konej euanij noponaj kintlamakaj uan kochij istoke 68 konemej uan ponaj inmako istokej omej tlamachtianij tlen kintlaliaj ni konemej. No kiya istoke ome tlamachtianij tlen CONAFE. Nokia tlapaleuiya ipan kaltlamachtilnechikoltekitl.

Chikaualistli

Chinako kipixtok se kaltlapajtiketl ika sej maseualtepajtiketl, uan san kemantikaj yaui tlen tepajtiket ijkino istokej tomaseualpoyouaj axkanaj kuali mopajtiaj.

Iluilistli

San Isidro imitojtilis.

Kuaujxayakatl.

Kuaujxayakatl.

Chinankomej kisekauaj ueyi iluitl tlen tikilkuiyan carnaval, kiijtouaj nika peuaj kikualchichiuaj se kuanextli tlen kitekiuiya kemaj tlajtlakolpaj, ipan ni iluitl kisenkaua se ueyi sakauili uan ueyitsopeltlamali, uan no mixpatiaj mekomej tlen mijtotiaj tlakamej uan telpokamej.

Nokia ki elajmiki Xantolo o mijkailuitl ipan se uan eyi iteki mestli tlen noviembre, kisenkaua arco, kiixpantiaj uan kipopoxuiyaj kuaxilotl, nelax, tsopelatl, chokolatl, tamali, uinoj, tlatlatiaj, uan nokiaj mopaxaloua mouikiliaj tamalij uan kiyoyokouiyaj intiokoneuaj. Ijkino konemej kitlachilia kenikatsaj tlamamajnaj intatauaj uan ijkino iniuantij kitokilisej ni nemilistli.

Nokiaj konemej mochiuaj kolimej uaj kiixnextiaj ipan kaltlamachtiloyan. Ijkinoj touantij tlamachtianij tikiluiyaj konemej ma amo kielkauajka tonemilis pampa miyak ipatij.

tlalnamikiltlaykuiloli

Ipan ni chinanko onka maseualmajme tlen kielisuiyaj novelas kisenkauaj ika nauatl se itokaj “invierno en el paraíso” tlixpouali tlen kiijtouaj kenijkatsa intonal maseualtinij o maseualtsitsij tlen sekajnok ontekitij ni kisenkakij Crispín Amador Ramírez.

tekichiualistli

Tojuantij titlamactianij tikiniluiya konemej ma kiimatikay uan makisenkauakaj tlen kisenkuaj inintatauaj mano kiejelisuikaj manomomaxtikaj kisenkauasej chachapali tlen motekiuiya ipan kisenkauaj tlakuali. Nokia kisenkauaj komali kampa kiisiltiaj tlaxkali, nakatl, kakatsouaj kafenyoli uan sekinoj tlamantli, yeka konej monenikij mano momachtikaj ijkino axpoliuis. Komali kisenkaua ika sokitl uan xali uan ijkinoj kimanelouaj uan ika ichikueyitiaj kikakatsouaj ipan tlitl uan peuaj kinemakaj.

Neltolkilistli

Sekij maseualme tlamantli kineltokaj, kemaj kuali mestloi uan siuatl tlanemiltiaj monejki motlalilis se uitsmalotl ikijnokonetsi axteno ipantis, amoxi techachaj papmpa tixiyotis.

Tonamiltlajtoltlamachiualistli

Tokoliuaj nelia tlamajmati pampa uejkakiaj tlatlamachiuayayaj ika majpili, ika tlamajkauakistli, se mapeli ijkino kitlamachiuayaya ininchajchaj. Uan kema kinekiyaya kitlachiuasej eyolij, ajoli, sintli, kafenyolij kitekiuiyaya litro uan kuartiyo. Nokiaj kitekiuiyaya, balanza o libra, la onza ika ni kitlamachiuayaya iyatl uan nakatl.

Uan kemaj kitlamachiuayaya chankaka, kitekuiyaj se mano ome mano. Nokia kitekiuiyaya se arroba, se quital ikani kitlamachiuayaya kefenyolij uan sintli kitekiuiyaya se fanega.

Tonemilchinancotlalajmilis

Ipan ni tochinanko onkaj miyaj tlalnamikilistli tle monekij konemej kiixmatisej uan ijkinoj sanse tonemilis ixnesis

Tlakualistli

Tsompanxochitl.

Tochinanko maseualmej nokisenkauaj tlakualistli: ayouatl kisenkauaj ika apasotl, ayojtli, ikane nejpali, chayotli, pejmoch, uan ika etl no mosenkauaj etixnepaj, tekoko, uan kokochij.

Nokia kisenkauaj se talkualistli tlen ixochiyoj se kuauitl itokaj ojpajtli, kisenkauaj ika tejkistli, tlatsoyontlij. Nojkia kisenkauaj tlapanili ika nejpali nelia ajuiyak tlakualistli.

Nokia kisenkaua xochi isotl se tlakualistli tlen nelia misyoltilanas kimoloniaj uan teipaj kiitseluiliya istatl tlen moyolo kisas uan tijkuas ika chiltlaxkali.

Tlapatskilistli uan ouatekitl

Tlapatskilistli uan ouatekitl.

Nochinanko, San Isidro, Atlapechco chinanko tlatilanketl, tlen Hidalgo tlatokajyotl. Nimiskalti pakilispa pampa peuayaya tlapatskistlii ipan febrero uan tlamiyaya mayo meetstli. mojmostla tikiyaya ouaatl, kemaj moloniyaya tikiyaya iposokyo uan kema peuayaya nekti ipan pilxalotsitsij timokauiyaya makpilnektli, kema nopa nektli tetsauak eliyaya tijkixtiyaya ipan se ouatl uan tijuikayaya tokalijtik uan ijkinoj toteixmatkaua no kikuayaya, tonana kichiuayaya tsopelatl, atoli, kamojtlanekuili, limonatl ika pilchankaka, miyak xiuitl tipanokej pakilispa. kualtsi uechoniyaya kuatrapich uan espeka tlen kitilanayaj kauyojmej tlen okichpilmej kinkuapeuayayaj ipan kauaojtli kema kipatskayayj ouatl.

Nopa tonali panojka pampa nama nitonali amo tikita tlajnekchiuaj,tlachankakachiuaj, itstokej se omej nochanpoyouaj tle kena tekitij ika ouatekitl, tlapatskaj, ouachiuaj uan kinemakaj ouaatl, tekitij ika pisiltsitsij kuatrapich, se tentsotsoko kimalakachojtinemi nopa espeka, ni maseualmej nochipa ouaachiua ipan domingo tonali, yeka tikijtouaj amo nelii eli tlapatskistli, yojuantij kichiuaj ouatekitl. ika ni ouatekitl amokemaj tijnekuisej ayojtli, pipili, ochonijtli, kuaueyojtli, uan sekinok tlamantli tlen tijtsopeliltiyaya. namaj san tikimpouiliyaj tokoneuaj kenijki eliyaya tlapatskistli pampa amo kiitaj.

(texto elaborado por un profesor de la comunidad profr. Victor Amador Ramírez).

Amoxtemolistli

• (2009). «Información Histórica y cultural recopilada de la tradición oral de la comunidad.».

• This article was copied from Huiquipedia nah:San Isidro Matzahtlah; The reason for copying inside Incubator from Huiquipedia (nah) is to improve the reaction and adapt to the spelling and grammar of Classical Nahuatl language.