Wp/mos/Wk/mos/Khene

From Wikimedia Incubator
< Wp‎ | mos
khene
Subclass offree reeds Tekre
Country of originLaos Tekre
Intangible cultural heritage statusRepresentative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity Tekre
Described at URLhttps://ich.unesco.org/en/RL/01296, https://ich.unesco.org/fr/RL/01296, https://ich.unesco.org/es/RL/01296 Tekre
Hornbostel-Sachs classification412.132 Tekre

Khaen (Lao: ແຄນ Thai: แคน, RTGS: khaen, pronounced [khɛ̄ːn]; Khmer: គែន - Ken; Vietnamese: khèn or kheng) yaa Lao no-rɩtg sẽn tar tãnsob-n-bõoneg sẽn maand ne bambõ, sẽn lagem ne gãag-n-bõoneg sẽn yaa gãag-n-bõoneg sẽn yaa gãag-n-bõoneg tɩ b rɩkd pemsem n kẽedẽ. Khene wã yaa Laos tẽnga ramba.[1][2] Khene yɩɩlã yaa bũmb sẽn be Lao tẽnga vɩɩm pʋgẽ, sẽn paasd zagsã la nin-buiidã lagem-n-taarã[3] la b gʋls-a-la yʋʋm 2017 UNESCO sẽn boond tɩ Intangible Cultural Heritage of Humanity wã.[4]B tũnugda ne-a Lao Isan la Tai buud a taab pʋsẽ, wala Tai dam sẽn be Vietnam rɩtgã la Lao nebã sẽn be Stung Treng provense wã pʋgẽ, la b tũnugd ne-a lakhon ken, Kambodža reem drama buud sẽn tar khene wã wa rẽnna.[5][6] Vietnã, b tũnugda ne-a Tai nebã la Muong nebã sʋka.

B sẽn boond tɩ khene wã, b rɩkda sãnem la wanzuri. A yaa wa wĩnto-sʋk tẽn-kɩrems nins sẽn boond tɩ harmonium, concertina, accordion, harmonica, la bandoneon wã sẽn sɩng n be yʋʋm kob-gĩnd 18 soabã pʋgẽ wã. Petersburg, Risi. [bãngr sẽn be sebre]

Kẽne wã tara lai a nu sẽn yaa toor-toore, bɩ sẽn yaa pentatonic, tɩ b sẽn boond tɩ drone wã yaa toor-toore, tɩ b sõd-a ne buud a yiib (thang san la thang yao). Tãg sãan zakã pʋgẽ, yaa lai sutsanaen (G A C D E), lai po sai (C D F G A), la lai soi (D E G A B), tɩ tãn yao zakã pʋgẽ, yaa lai yai (A C D E G) la lai noi (D F G A C). Lai po sai yaa buud ning sẽn yaa kʋd n yɩɩdã, la lai sutsanaen yaa "Lai Khaen ba wã". B tõe n yɩɩga khene wa a yembr (dio khene), wala sull sẽn naag taab (wa wong pong lang la khene wong), bɩ wa lagem-n-taar ne Lao bɩ Isan yɩɩl-yende (mor lam). Naoor wʋsgo, b sã n wa wẽed-a, b paasda luɛt sẽn boond tɩ phin.

Yaa yɩɩl-gʋlsdb nins sẽn gʋls yɩɩl-bɛdã n gʋls-a wã n boond tɩ 'Annea Lockwood, Christopher Adler, David Loeb la Vera Ivanova.

B sẽn na n maan to-to[edit | edit source]

Kẽne wã tara koees a yopoe, tɩ b sẽn boond tɩ "Western diatonic natural A" wã yaa: A, B, C, D, E, F, la G. B tõe n maana khene ne bũmb sẽn yaa toor-toore, la b pa tõe n maan-a tɩ yɩ sõma, sã n mik tɩ b rɩka kamdã la b kaoo koom-koglgã ye.

Buud toor-toor[edit | edit source]

Kene wã yaa buud toor-toore:

  • Khaen hok (แคนหก, hok sẽn dat n yeel tɩ "a yoobã") - yaa khaen-bil sẽn tar tãb-biis 12 n be sor a yiib pʋgẽ, tɩ b fãa yaa 6; b nong n tũnugda ne kamb bɩ neb nins sẽn sɩngd karengã, bɩ b koosd-a-a-la sãambã
  • Khaen jet (แคนเจ็ด, jet sẽn dat n yeel tɩ "sẽn yaa a yopoe") - yaa khaen sẽn tar pãng sẽn zems ne 14 sẽn be rũm a yopoe pʋgẽ
  • Khaen pet (แคนแปด, sẽn dat n yeel tɩ "a nii") - yaa khaen sẽn tar pãng sẽn zems la sẽn tar tãb 16 n be sor a yiib pʋgẽ; yaa buud ning b sẽn nong n tũnug ne n yɩɩdã
  • Khaen gao (แคนเก้า, gao sẽn dat n yeel tɩ "sembrã") - khaen sẽn tar tãb-biis 18 n be sor a yiibu; b nong n yaa wogdo
  • Khaen sip (แคนสิบ, sip sẽn dat n yeel tɩ "tʋʋm piigã") - yaa khaen paet "sẽn paasame"; b pa wae n tũnugd ne-a ye

Asɩa sẽn be goabg la rɩtg babgã[edit | edit source]

United States wã, khaenã karen-saam-kãseng yaa a Bounseung Synanonh sẽn yaa nin-zoang sẽn dog Laosã. A Master Synanonh sɩnga khaenã reem a sẽn wa n tar yʋʋm piig la a yiibu, la a sẽn wa n tar yʋʋm piig la a nu wã, a ra pa le tõe n yã ye. A Master Synanonh kẽnga Etazĩni wa nin-buiid yʋʋm 1980 wã sɩngrẽ.[7] Yʋʋmd 1987 wã, a maana taoor soab a Reagan waoogr yĩnga, White House wã. A leb n yɩɩla World Music Institute wã ne a Terry Miller, sẽn yaa buud-gomd bãngd sẽn tar yʋʋr dũniyã gill zugã. Yʋʋmd 2007, a yɩɩ Smithsonian Folklife Festival sẽn be Washington, D.C wã.[8]

Thailand, a Sombat Simla sẽn yaa nin-gɛt sẽn yaa zoangã yaa khaen yɩɩl-yende. Bãngd a Christopher Adler sẽn yaa San Diego University karen-saambã, sẽn leb n gʋlsd yɩɩl-bɛdã yĩnga. Bãngd a Clive Bell sẽn yaa Inglise (Rĩndã-rũndã: Clive Bell) sẽn yit UK. Bãngd a Randy Raine-Reusch sẽn be Vancouva (Canada) sẽn yɩɩll khaenã yɩɩll a Aerosmith sẽn boond tɩ Pump (1989), Cranberries sẽn boond tɩ To the Faithful Departed (1996), la Yes sẽn boond tɩ The Ladder (1999) pʋgẽ; la a Jaron Lanier (United States). Sẽn sɩng ne yʋʋm kob-gĩnd 21 soabã, a Jonny Olsen sẽn yit California wã sẽn yaa khaenã yɩɩl-gʋlsdã paamame tɩ b bãng-a Laos la Thaïland, a sẽn zĩnd Thaïland la Lao TV rãmb wʋsg pʋgẽ, la a sẽn yɩɩl tigs-kãsems Thaïland la U.S wã. A Olsen yaa tẽn-zẽng soab ning sẽn yɩ pipi n tõog n paam khaen kampiõne wã Khon Kaen, Thailand, yʋʋmd 2005. A Stephen Molyneux (United States) yɩɩ khaenã a yɩɩll nins sẽn yaa The Arbitrary State (2010), The Stars Are the Light Show (2012), Wings and Circles (2016), la a yɩɩl-yɩɩl kẽer pʋgẽ. A Molyneux ra tara khaen sẽn be Bangkok yʋʋmd 2010 wã, a sẽn wa n kẽed Laos la Thaïland n dat n bãng n bãng yɩɩlã.

Ges-y me[edit | edit source]

  • Koom-pʋʋga
  • Sompoton
  • Ploong
  • Sheng (bãngr-gomdã)
  • Lusheng
  • Bãag noor sull

Sebtiise[edit | edit source]

  1. https://culture360.asef.org/news-events/exhibition-voices-of-the-wind-traditional-instruments-in-laos/
  2. https://www.golaos.tours/laotian-traditional-music/
  3. https://laotiantimes.com/2018/04/14/laos-celebrates-khaen-music-unesco-world-intangible-cultural-heritage/
  4. https://ich.unesco.org/en/lists
  5. http://www.jiras.se/lakhaon2010/kraythong/info.html
  6. http://unesdoc.unesco.org/images/0013/001352/135258eb.pdf
  7. https://www.arts.gov/honors/heritage/bounxeung-synanonh
  8. https://www.actaonline.org/the-khene-a-quintessential-lao-instrument/