Wp/mos/Lakalaka

From Wikimedia Incubator
< Wp‎ | mos
Wp > mos > Lakalaka

Lalaka (kẽn sẽn yaa kãsenga) yaa

lakalaka
type of dance
Subclass ofTongan dance Tekre
Country of originTonga Tekre
Intangible cultural heritage statusRepresentative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity, Masterpieces of the Oral and Intangible Heritage of Humanity Tekre
Described at URLhttps://ich.unesco.org/en/RL/00072, https://ich.unesco.org/fr/RL/00072, https://ich.unesco.org/es/RL/00072 Tekre

Tongan neb sẽn kiidã dans sẽn be zĩig sẽn zãag ne b nus bal n maand b sẽn maandã. B get-a lame t'a yaa Tonga wã dansã, la a yaa ninsaalb sẽn pa tar bũmb ning n tõe n yã wã pʋga. Yaa yɩɩl sẽn yaa sõma n na n zĩnd wakat ning b sẽn maand tɩ yaa sõma, wala rĩm rogem daarã wall wẽnd-doogã yikr wakate.

Kibaya[edit | edit source]

La lakalaka sẽn yaa rũndã-rũndã wã wõnda yaa wa pĩnd wẽndẽ meʻelaufola (kẽng sẽn tar nugã sẽn yaa kʋɩl-n-tɩrse), sẽn yaa bũmb nins b sẽn wilg tɩ b ra yãendẽ wã b sẽn yãtẽ wã. La misioneerbã gɩdg-a lame, bala a yaa "paand". Yaa rĩm a Tāufaʻāhau Tupou I sẽn gʋls yʋʋmd 1850 wã pʋgẽ la b wilg rẽ. Sẽn yɩɩd fãa, b pa gʋls sõsg a ye yʋʋmd 1862 wã pʋgẽ ye. La baa ne bõe, tõogã a yembr pa wilg vẽeneg bũmb ning sẽn da rat n yeel tɩ 'paandã dansã' ye. B wilgame tɩ b ra maanda yɩɩl wʋsg wakat kãnga, la b pa yãend tɩ b yõk-b ye. Yaa sɩd tɩ b pa le maand misioneer-dãmb sẽn deng n wa n yɩɩl ye.

Lalaka wã sẽn yaa wa b sẽn boond-a rũndã-rũndã wã, yaa sẽn da yaa to-to tɩ yaa nin-kãseng sẽn da yaa Metodist koe-moond a Takatamotonga n naan n naan yʋʋmd 1800 wã saabẽ. D sã n get tɩ b ra pa tol n zãmsd yɩɩlã ye, tõe n yɩɩ neer tɩ d yeel t'a kɩtame tɩ yɩɩlã lebg sõma. A Tuku ra tũnugda ne kom-bɩɩs yɩɩl nins misioneer dãmbã sẽn da yet tɩ b segd n yɩɩdã, la a paasda yel-bũnd-kãensã. [1]Nebã sakame, la b wa ne b meng saglsã, sẽn yaa wa me'elaufola sẽn pa yĩm-b ye. Woto, yɩɩl a ye n dogame, la a ket n tara a sẽn da yaa to-to wã, la misioneer-rãmbã ra sakame.

D sẽn maand yɩɩl[edit | edit source]

Lalaka yaa rãam yɩɩl sẽn wilgd tɩ b ket n maand yɩɩl daar fãa. Naoor wʋsgo, b sã n wa maan kibsã, punake (poɛt) n gʋlsd yɩɩl nins b sẽn na n wilg tɩ b na n yɩɩl n yɩɩl-a wã, n yaool n gʋlsd haka wã. La lakalaka kẽer lebga wʋsg tɩ b tõe n tũnug ne-ba wakat fãa. Bãmb sʋka, rĩm-poak a Sālote me n maan neb wʋsg wa Takafalu, Nailasikau, Sāngone, Otu langi, Tuaikaepau, la b taab.

Rãmba la pagbã dansã pa yembr ye. Naoor wʋsgo, pagbã maanda so-pakr bal n kẽng rɩtgo, la b nugã kẽnd yaa bilf la b pa maand woto ye. La b sẽn maand woto wã, b sã n wa maand woto, b sãnda b nugã yaa zãr ne yĩngã (laufola, nugã sẽn yaa b sẽn tʋg n zẽk n zẽk) n yɩɩd b sẽn maand ne māʻuluʻulu wã. B ra yaa nin-buiidã sẽn maand bũmb wʋsg n yɩɩd pĩnda. Sẽn paase, b sã n wa n maand yɛl bilf-bilf n kẽndẽ, b tõe n wẽnda b poorẽ, n zĩndi, wall b gãnegda. La baa ne b sẽn tõe n yã rẽ pipi wã, b sẽn tõe tɩ b haka wã yaa toor to-to wã, rapã la pagbã fãa togsa yɩɩl nins goamã, la b togsa rẽ ne makr sẽn yaa bũmb ning sẽn wõnd Tongan wã dansã.

Dẽnsa wã nebã yaa sull a yembr bɩ a taab sẽn pʋgd ne neb nins sẽn be be wã. A yiib sẽn yaa tus a yiib n yaa pʋga. Rãmba rɩtgo, pagba rɩtgo. B sẽn be b poorẽ wã yaa yɩɩl-kẽeng; lakalaka wã yaa yɩɩll sẽn ki, tɩ instrumentã pa tarẽ, wall yɩɩl-pʋʋs wʋsg ka be ye. Wakat ninga, lakalaka kẽer sʋka, b gʋlsda yɩɩl sẽn yaa toor ne a taabã, tɩ b boond tɩ sipa. B sẽn wa n maand a sipa wã, b ra yaa nin-buiidã n kẽnd n kẽng rɩtgo, tɩ pagb kẽng rɩtggo, tɩ b tũud taaba, hal tɩ b tõog n lebg n wa. B sẽn wa n wa n wa beẽ wã, b leb n leb n lebda b sẽn da tarã.

Dẽnsa sɩngda ne yɩɩl ning sẽn yaa pipi wã sẽn kẽed ne yɩɩla la yɩɩla, sẽn yaa waoogre Wẽnnaam, rĩm ne tẽngã taoor dãmb yĩnga. Sẽn pʋgdã, yɩɩl sɩngame. Pipi, a ra yaa sũ-bʋgsem la a ra yaa sik-m-meng soaba, la a ra wa n yaa wa a sẽn yaa kãsenga, la a sẽn yaa wa a raabã paasdẽ. Nebã fãa sũur yɩɩ noog wʋsgo, yɩɩlã taoor dãmb ne nebã fãa.

Dẽnnaandbã[edit | edit source]

The lakalaka from Kanokupolu for the 70th birthday of the king of Tonga. Princess Pilolevu Tuita as vāhenga

Neb nins sẽn be taoor-n-tɛgẽ wã sʋka, sẽn be pʋɩɩrã pʋga sʋka, b boond-b lame tɩ vāhenga (bãngdb sẽn be b sʋk). Yaa neb nins sẽn tar sull ning sẽn be taoor n yɩɩdã, tɩ b yaa rĩm-dãmb bɩ kom-bɩɩsã. Sẽn get-a t'a sɩd yaa a sẽn tar yõod n yɩɩd yaa rao bɩ pagã, a wata ne fu-vɩɩs sẽn yaa toor ne a taabã. Rẽ poore, b yeelga a taabã wala b sẽn yeelgd-b to-to wã. Sẽn paase, b yãkda sull a yiib-n-soabã sẽn be taoor-n-taagã, n na n kõ-b-la tʋʋm-kãsemse. Sẽn be-b a yiib-n-soabã, b boond-b lame tɩ ta'ofi vāhenga, la b yaa neb nins sẽn be taoor n be wã yĩnga. Sẽn yaa a tãab-n-soabã, b ningda karengã sẽn yaa a maan-kãsenga la a maan-ka-kãnga, tɩ yaa a Malie taha. Sẽn paase, b tõe n pidsa tʋʋm nins fãa sẽn yaa yɩɩl karen-saambã datem yĩnga.

Yaa waoogr n kõ yɩɩl sull tɩ naaba, la naaba, bɩ naaba, wall naaba na n naag n yɩɩ waahenga. Yaa wakat ning b sẽn na n wa maan rĩm ning sẽn yaa ned ning b sẽn bool tɩ b wa n bool tɩ b tɩ yã-a wã bal la b tõe n maan woto. Wala makre, a rog-n-taarã, a wẽnd-doogã yʋʋm kobs-gĩndẽ, la a taab a woto. Bala, Tongan nebã fãa sẽn kiidã, sẽn yɩɩd fãa sẽn yaa sõma wa lakalaka wã yaa waoogre. Tongan nebã yaa toor-toorã. Ned kam fãa tara a toore. Yaa rĩm-dãmbã n be yĩngri, yaa rĩm-dãmb n be tẽngre, la woto. Ned pa tõe n waoog ned sẽn pa tar a rangã ye. Woto yĩnga, neb nins sẽn tar b tʋʋma n yɩɩd ned ning b sẽn boond tɩ b zoeta wã pa tõe n ki ye. Rĩm bɩ rĩm-poak pa tõe n ki ye.

Téedo[edit | edit source]

Dãndbã futu yaa wa dansã. Naoor wʋsgo, yaa tupenu sẽn yaa pemsem bɩ sẽn yaa wĩnd ne fuug la ta'ovala loukeha, baa ne rẽ fãa sẽn tõe n yɩ a wʋsg ne sisi, tɩb sẽn yaa vãad la fuug sẽn tar yũ-noogo, la/ wall manafau, tɩb-bɩɩg sẽn yaa seb-bɩɩga. Sẽn paase, b me tara bĩng-rãmb, bĩngb la b gãnd-rãmb me. La yɩɩl-dãmb nins sẽn be Kanokupolu tẽngẽ wã, b yɩɩla b fola'osi wã sẽn yaa metr 2 n yɩɩd n yɩɩl ngatu wã. Tatakamotonga raansa rãmb sẽn nong n yɩɩd n pa le tarẽ wã, b sẽn yet tɩ b yaa sõma n yɩɩd taabã, b yeelga fu-wõndẽ, n yeelgdẽ tɩ b ket n yãbdda a Tuku'aho (Ges-y sẽn pʋgdã) ne a biig Tungī Mailefihi, sẽn yaa rĩm-poak a Salote Tupou III pʋg-kõorã.

Sẽn paase, b rɩtda tekiteki, n dɩkd piis piis n kẽed b samdã pʋgẽ. Pagbã yĩnga, b sã n nong n gãd-a-la ne tãmb-biis a ye bɩ a yiib sẽn wilgd n kẽng yĩngri, tɩ rapã yĩnga, yaa tɩbg sẽn yaa maleng n gãd n tãagẽ. Sẽn yɩɩd fãa, pagbã tekiteki wã paasda b yĩn-kãnga sẽn yaa bilfã, t'a tekidg wakat n paame. B geta tekɩ sẽn yaa sõma wã wa bũmb sẽn tar yõod wʋsg n na n kɩt tɩ b lebg dansã soab sẽn yaa sõma.

Sebtiisi[edit | edit source]
  1. https://atenisi.edu.to/documents/otuhaka.4.5.6.7.8.9.pdf?