Wp/mos/Hıdırellez

From Wikimedia Incubator
< Wp‎ | mos
Wp > mos > Hıdırellez
Hıdırellez
holiday
Named afterKhidr Tekre
CountryTurkey, Moldova, Azerbaijan, Republic of Crimea, North Macedonia Tekre
Country of originNorth Macedonia, Turkey Tekre
Intangible cultural heritage statusRepresentative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity Tekre
Described at URLhttps://ich.unesco.org/en/RL/01284, https://ich.unesco.org/fr/RL/01284, https://ich.unesco.org/es/RL/01284 Tekre

Hıdırellez bɩ Hıdrellez (turk: Hıdırellez bɩ Hıdrellez; azerbayãan: Xıdır İlyas bɩ Xıdır Nəbi; Crimean Tatar: Hıdırlez; Romani language: Ederlezi) yaa nin-buiid kibs b sẽn maand daar ning no-rɛɛsdb a Al-Khidr (Hızır) la a Eli (İlyas) sẽn seg taab tẽng zugã.[1] Hıdırellez sɩnga sigr kiuug rasem a 5 yʋngo n na n baas sigr kiuug rasem a 6 Gregori kalendɛɛrã pʋgẽ. A Zʋrg raarã yaa kiris-nebã yĩnga) ne a Zuliyus kalendɛɛrã. B maand-a-la Turke, Crime, Gagauzia, Siri, Irã, Kavkaz la Balkans la b maand-a lame n dat n wilg tɩ sig-noyã taame.[2]

Khidr (Araab: ٱلْخَضِر, romanized: al-Khaḍir), b leb n gʋls-a lame tɩ al-Khadir, Khader, Khizr, al-Khidr, Khazer, Khadr, Khedher, Khizir, la Khizar, yaa ned b sẽn bilg la b pa gom a yʋʋr zug Quran pʋgẽ wa Wẽnnaam sõgen sẽn yaa nin-tɩrga sẽn tar yam kãseng bɩ bãngr sẽn yaa yel-solemde. Zĩis a taab sẽn yaa Islãm rãmbã la sẽn pa Islãm rãmbã pʋsẽ, b bilga a Khidr wa ned sẽn yaa koe-moonda, no-rɛɛsa, ned sẽn yaa ned a to zu-soaba, yamb bɩ malɛk sẽn get mogrã yelle, n zãmsd nebã yel-soalmã, la a sõngd neb nins sẽn be toog pʋgẽ wã. A sẽn yaa malɛk ning sẽn kogend nebã yĩnga, a yaa malɛk ning sẽn kogend Islãm nin-sõngã a Ibn Arabi wã. A Al-Kidri ra yaa nin-kẽem a ye. Yʋʋmd 2017 soabã pʋgẽ, b gʋls-a-la UNESCO sẽn boond tɩ Patrimoine culturel immatériel wã pʋgẽ.[3]

Kibar bilf sẽn wilgd rẽ[edit | edit source]

B geta Hıdırellez wa kibs sẽn tar yõod n yɩɩd Turke la tẽns a taab sẽn be Moyen-Orient soolmẽ wã. B boond-a lame tɩ Hızır raare (Ruz-ı Hızır) Turke, la b maanda Hıdırellez wa daar ning no-rɛɛsdb a Hızır (Al-Khdir) la İlyas (Elijah) sẽn seg taab tẽngã zugu.[3] Gom-biis nins sẽn yaa Hızır la İlyas n naag taab n naan gom-bil ning sẽn be rũndã-rũndã wã. A Hıdırellez raarã taa sigr kiuug rasem a 6 ne Grigori kalendɛɛrã, la tʋʋl-nif kiuug rasem 23 ne Zuli kalendɛɛrã. Tẽns a taab pʋsẽ, yaa pagbã la a Zʋrg Zʋrgã tũudum la b ra nong n pʋt ne. [1]

Gom-noor sẽn yitẽ[edit | edit source]

Gomd ning sẽn boond tɩ Hıdırellez wã yaa Hızır ne İlyas gom-biis sẽn naag taaba, tɩ b get-b wa neb a yiibu. Sã n yaa ne tũudmã sɛba, b gomda a Ilyas yell wʋsgo; la b pa gomd a Hızır yell bilf ye. B sẽn get a Hızır ne a İlyas wa neb sẽn yaa a ye wã, yaa sẽn tũ ne a İlyas sẽn yaa ned sẽn pa tar yõod wʋsg Tasavvuf (sufiism) la nin-buiid tẽebo, b sã n mak-a ne a Hızır, la kibay wʋsg n be a Hızır zugu, tɩ b yaool n pa mi a İlyas wʋsg ye. Sẽn paase, makams wʋsg n be Hızır zugu, la makams a wãn bal n be a İlyas yĩnga. A Ali sẽn yaa Kalif a naas soabã yaa wa a Hızır sẽn be Alevi-Bektaşi tẽeba pʋgẽ.

St. A George yaa ned ning sẽn zems ne Hızır kiris-nedemdã pʋgẽ. Sẽn paase, b ra tara zood ne a St. A George, Hızır la a İlyas Horasani, a St. A Teodore ne a St. A Sergios. St. B tẽedame t'a George yaa wa a Hızır, la b tẽedame t'a George me yaa wa nin-sõamy kẽer sẽn yaa zʋɩf-rãmba. A George yaa Torbalı Sultan la Cafer Baba sẽn be Tesali wã, Karaca Ahmet Sultan sẽn be Skopje wã, sẽn yaa kaset sẽn paasd a St. A George ne a Hızır kɩtame t'a St. A George raarã la a Hydrellez raarã.

B sẽn boond-a to-to[edit | edit source]

B boond-a lame me tɩ "Hıdrellez, Hızır-ilyas, Ederlez, Tepreş, Haftamal, Eğrice", la "Kakava"[4] Rom rãmb sẽn be Edirne la Kırklareli sʋka. Azerbaydjan, b boond-a lame tɩ Xızır Nəbi bayramı, tɩ Azeri rãmb sẽn be Zĩgɛɛrzi wã boond-a bal tɩ Xıdr Nabe. B leb n boond-a lame tɩ " Tepreş " ne Crimeen Tatars sẽn be Dobruja (Romani) rɩtgo. Dita e Shëngjergjit (Albani), Gergyovden (Bulgari), Djurdjevdan (Serbi) Shëngjergji, Gjurgjovden, Erdelezi, Agiu Giorgi, Hıderles (Nord Masedoan), Khider-Elyas (Irak), khidr-Elyas, Mar Elyas, Mar Georgeos (Siiri).

Kom-bɩɩs nins yell b sẽn gomã[edit | edit source]

Yaa neb wʋsg n miẽ tɩ buud toor-toor sẽn yaa Turke rãmb buud wʋsg sẽn be Ãsi sentraal soolmẽ wã maanda bũmb toor-toor sẽn na yɩl n wilg tɩ sig-noyã bɩ bõn-bɩʋʋngã taame. Hal sẽn ta zĩ-yɛng menga, d bãngame tɩ yakuts rãmbã sɩng n maanda bõn-kãense. B ra maanda rẽ n na n waoog Tengri (saasẽ b sẽn boond tɩ Wẽnnaam ning sẽn so ãndũniyã fãa). Tẽngã sẽn wa n lebg vãada, b ra tigimda taab tɩɩs tẽngre, n kʋ wiidi wall nag-bi n waoog Wẽnnaam, tɩ rẽ poor bɩ b tigim taab n naan kumis (sẽn yaa Azi yaanga la yaanga rãam b sẽn maand ne ko-moos bɩ yʋgemd b sẽn ning koomẽ wã - b leb n boond-a lame me tɩ koumiss). Kibs-kãensã yɩɩ yʋʋmd a 4 soabã pʋgẽ. Tungus nebã ra maanda maand-kãensã yʋʋmd a 5 soabã pʋgẽ, la wakat kãng tɩ b ra maand maand n kõt tẽngã la saasẽ wã wa b sẽn da maand bõn-pɩgsã. B miime tɩ mongol dãmba, kalmyks rãmbã la Buryat rãmbã ra maanda maand-n-taase, sigr kiuugã la sig-noy kiuugã sasa. B kell n tũuda rog-n-migs kãens hal sẽn na maan yʋʋm kobse. D tõe n yeelame tɩ sẽn deng tɩ b yik n kẽng Ẽnd soolmẽ wã (Turquie la Balkans), b ra mii bũmb wʋsg sẽn tɩ loe ne b tẽebo, b minim la b vɩɩm sẽn da yaa to-to Azi tẽn-sʋkẽ wã. B sẽn lebg zʋɩf-rãmbã poore, b kẽesa tigr ning b sẽn boond tɩ Zĩ-soabrã ne a Hızır sẽn yaa bõn-naandg ning b sẽn get wa bõn-naandg sẽn be yĩngri, n be ne pemsmã, tɩɩsã la koomã pʋgẽ wã. La yaa sõma tɩ d bãng tɩ Hıdırellez ka tar lagem-n-taar ne Islã ye, la yaa ninsabls tẽnsa tʋʋmde. B sẽn wa n kẽed Turke wã, b ra maanda kibs-kãsems sẽn da yit Anatolie tẽn-kʋdemdã pʋgẽ, b sẽn da maand yibeoog bɩ bõn-bɩʋʋng wakate, la b sẽn da tũud kiris-neb tũudmã. Bõn-kãensã sʋka, a St. A Zʋrgã tũudum, b sẽn da mi wʋsg kiris-nebã wakatẽ Turkii wã. Baa ne kiris-nedemdã sẽn da yaa tũudum ning sẽn da tar pãng n yɩɩd Turkii wã, b yeelame tɩ wẽn-tũudb wʋsg sẽn da be wakat kãnga ra yaa nin-sõamy, la b leb n yeelame tɩ kẽer yaa neb sẽn pa sɩd n da beẽ ye. Rẽ wɛɛngẽ, a St. A Zĩgzõ sẽn da tũud a Zeova wã kɩtame tɩ b tõog n lugl tũudum ning b sẽn boond tɩ Hızır wã Turke la Balkans soolmẽ wã. St. A Zorg kibsã, b sẽn da maand yʋʋmd fãa tʋʋl-nif kiuug rasem a 6-8 kiris-nebã sʋka, Turke, Moyen-Orient la Balkans tẽnsẽ wã, sẽn sɩng ne rẽ tɛka.

A Hıdırellez bɩ a St. A Zana e Çermenikës sẽn yaa we-rũngã la we-rũngã wẽn-poaka, la b sẽn boond tɩ Zana e Çermenikësã me reega a Dita Verës yʋʋr Albani. B maanda kibs-kãng tʋʋlg kiuug rasem 14 la a makda waoodã saab la sig-noyã la tʋʋlg sɩngre. La Albani tẽns a taab me pʋsẽ, b maanda tigr a ye n boond tɩ Dita e Shëngjergjit, St. A George Day sẽn yaa Mai rasem a 6 wã.

Hıdırellez yaa kibs sẽn tar pãng Siri tẽns wʋsg pʋsẽ, la sẽn yɩɩd fãa yaa tẽn-kɩremsã pʋsẽ. Tõnd tara kibay sẽn wilgd kibsã kibs sẽn sɩng hal pĩnd wẽndẽ wã yelle. B sẽn maand woto wã wilgdame tɩ b maanda kibsã n na n wilg tɩ sig-noy la tʋʋlg taame. Sẽn paase, b sẽn boond tɩ Al-Khidr no-rɛɛsã sẽn yaa bõn-vẽenem la sẽn wat wakat fãa wã makda bõn-vẽenem la vɩɩm vʋʋgre. Yʋʋmd fãa, b maand-a-la yʋʋmd fãa tʋʋl-nif kiuug rasem a 6 daare. Nebã, sẽn tũud-b zʋɩf-rãmbã la kiris-nebã, baa b tũudmã sẽn yaa to-to fãa, maand n waoogda Alhidr no-rɛɛs ning sẽn vɩ wã sẽn yaa a St. A George bɩ a Mar Georgeos. B ra maanda wẽnd-doog n waoogd a Zezi. A George paama pãn-tusdg Eid Alkhidr sẽn be Siri wã me zugu. B yʋy a yiibã zemsa taaba. Nebã kẽngda zĩ-kãsemsã n na n maan pikniiki, n maand kibsã kibsã, n yɩɩnd la b saood buud toor-toor yɩɩla. Wala makre, Zabadani soolmẽ wã, nebã ra tigimdame n gũbg tɩɩg sẽn tar yʋʋm 800 sẽn makd Alkhidr sẽn wat wakat fãa wã.

Tẽeb la kibs-rãmbã[edit | edit source]

B sẽn yeel tɩ Hızır la Hıdırellez yita zĩig ningã wɛɛngẽ, b tara tags-bɛd toor-toore. Neb n da maand wẽnd-naands toɛy-toɛyã la b maand maand-b bũmb toor-toore, b sã n wa yã tɩ bõn-bɩʋʋng bɩ bõn-bɩʋʋng watame, Mezopotami, Anatole, Irã la Mediterane tẽns a taab pʋsẽ hal pĩnd wẽndẽ.

Neb wʋsg tẽedame t'a Hızır sẽn yũ vɩɩm koomã, a paama vɩɩm sẽn pa satã. A nong n kẽnda tẽngã zugu, sẽn yɩɩd fãa sigr kiuugã sasa, n sõngd neb nins sẽn be toog pʋgẽ wã. Nebã getame t'a yaa kũun la laafɩ yẽgre, bala kibsã maanda sig-noyẽ wã, sẽn yaa vɩɩm paalgã wakate. Hal tɩ ta masã, b maanda bũmb toor-toore n waoogd sig-noyã bɩ bõn-vɩɩsã fãa sẽn watẽ wã, sẽn dat n yeel tɩ b tẽegd tɩ bõn-vɩɩsã fãa vʋʋgame bɩ tɩ waoodã saame. Zĩ-likr makda kũum, tɩ sig-noy makd vʋʋgre, bɩ vɩɩmã lebgr. Woto, daar ning sẽn pid ne saagre, laafɩ, sũ-noogo, la tõogre taame. Woto yĩnga, Hıdırellez daarã tara yõod wʋsgo, bala b tẽedame t'a yaa daar ning a Hızır ne a İlyas sẽn seg taab tẽngã zugã, tɩ b sak n deeg tɩ yaa bõn-bɩʋʋng bɩ bõn-bɩʋʋng waoongo.

Tʋrk soolmẽ wã, b tẽedame tɩ Hızır yaa no-rɛɛs ning sẽn na n wa kɩt tɩ ninsaal rog n pa le tar bi-beesã, n lebgd tẽngã zugu. Sẽn na yɩl n pids b tʋʋm kẽer, no-rɛɛsdbã yiiba kẽnda tẽngã ne ko-kãsengã pʋgẽ yʋʋmd fãa, n tigim taab yʋʋmd fãa, t'a maan maan maan-kẽem kiuug rasem a 6 wã. Yaa tẽn-kãnga la koom sẽn na n naag taab n naag taabã.

Rũndã-rũndã, b maanda tʋʋm nins sẽn na yɩl n maan Hıdırellezã ne b sũy fãa, sẽn yɩɩd fãa tẽn-bɛdse, wall tẽn-bɛdã pʋsẽ. B maanda b sẽn na n maan n na n maan kibsã, n manegd b roogã la b futã, n yeelgd b mens ne b teedã, n dɩtẽ la b yũuda, la b ra baooda rɩɩb n na n tɩ tɩ rɩ-kãnga. B ra segd n kɩtame tɩ b roogã pʋgẽ la b sẽn be yɩngã yɩ yɩlemde, bala b tẽedame tɩ Hızır na n gesa roogã daarã. Sẽn yɩɩd fãa, fu-rãmba, fu-bɩɩs a taab la rɩɩb la yũudum yaa Hıdırellez waoogrã sẽn yaa bũmb sẽn yaa to-to wã. Yaa b sẽn maand bũmb nins fãa sẽn na yɩl n maan tɩ b tõog n kẽ kãadem wã n yaa bũmb sẽn pakd bi-bɩɩsã wʋsgo.

Hıdrellez waoogrã maanda tẽn-tẽnsã pʋsẽ, tẽn-tẽns la tẽn-bɛs pʋsẽ, tɩ b sẽn tõe n maanẽ wã yaa ko-kẽeng, ko-zĩis bɩ koom sẽn yit zĩig a to. Sẽn yɩɩd fãa, b sẽn be tãensã zugu wã, b be n na n gesa b rãmbã. Sẽn yaa a soab ne a sẽn yaa a soab n get a yellã, b yãkda a Hıdırlıks-bã n na n maan a Hıdırellez kibsã.

B tẽedame tɩ Hızır yaa bãas-maandg soaba, tɩ kɩt tɩ b tõe n yãame tɩ b maanda bũmb kẽer sẽn yaa bãas yell ne a Hıdırellez daarã. Daar kãng, b maanda rɩɩb sẽn naag ne pe-bilã namsg n dɩ. B tẽedame tɩ Hıdırellez daarã, bõn-vɩɩs la tɩɩs buud fãa vʋʋgdame, tɩ b tagsdẽ tɩ b rɩtga pe-bil sẽn be tẽng ning Hızır sẽn kẽndã n dɩtẽ wã, n kõt-b laafɩ la sũ-noogo. Sẽn paase, b maanda rɩɩb kẽer sẽn yaa toor ne pe-bil rɩɩb daarã.

B sẽn maand tɩ b paam laafɩ la b maag b yĩng n wa wã, b leb n maanda wa b sẽn maand tɩ bugum sã n wa wa wa n kʋ bɩ b tigimd-a. Nebã sã n pʋʋsdẽ la b gomd b sẽn tõe n bãng bũmb ningã, b sã n wa lʋɩ bugumã zug naoor a tãab bɩ. B boond bugmã t'a Hıdırellez bugmã, tɩ yaa rẽ n kɩt tɩ b tẽed tɩ b gɩdgda bãadã fãa yʋʋmd fãa. Bãag a to sẽn yaa sõma tɩ b paam laafɩ Hıdırellez daarã wɛɛngẽ yaa b sẽn na n tɩ loee koom sẽn yit zĩ-sõamyã pʋsẽ n tɩ looe.

B tẽedame tɩ raab nins fãa la b pʋʋsgã fãa pidsda Hıdırellez waoongo. Ned sã n dat n paam paoong wʋsgo, a maanda a sẽn na n tall-a wã model bilf sẽn pa tar pãng n ning a zẽedã la a Hıdırlık wã zugu. Wakat ninga, b gʋlsda b sẽn datã wall b pʋʋsgã sebre, n lobd-b roz tɩɩsã tẽngẽ wã. [1]

Sẽn paase, a Hıdırellez waoogrã sẽn be Turki wã la tẽns nins b sẽn gomdã pʋgẽ wã pʋgẽ, b tõe n yãa bũmb kẽer sẽn tɩ loe ne sũ-noog la sũ-noog baoobã. Yaa yel-kãensã sʋka, a yembr yaa "mantufar, martifal, la a taab" sẽn boond tɩ maan-sõngo. Yʋʋmd 5 soabã, kom-bɩɩsã la pagb nins sẽn baood n na n paam sũ-noog bɩ sũ-noog wall ned sẽn zems b kãadmã yĩnga, b ningda b sõor-rãmba, b tʋb-rãmba la a taab b sẽn na n dɩk n kõ-ba. Rẽ poore, b sã n wa ning koom koglgã pʋgẽ, b sulda-a lame. Rẽ poore, b basda b potã roz tɩɩgẽ yʋngo, la vẽkembeoogo, pagbã gãda potã neb kʋʋngã sʋka, n yiis b teedã, tɩ b wa karemd mâni (Turk gom-biis sẽn yaa b sẽn karemdã).

Ges-y me[edit | edit source]

  • Kakava
  • Đurđevdan

Sebtiise[edit | edit source]

  1. 1.0 1.1 https://islamansiklopedisi.org.tr/hidrellez
  2. https://islamansiklopedisi.org.tr/hidrellez
  3. 3.0 3.1 https://ich.unesco.org/en/RL/spring-celebration-hdrellez-01284
  4. https://www.academia.edu/6987191