Wp/mos/Ghana(folk music)

From Wikimedia Incubator
< Wp‎ | mos
Wp > mos > Ghana(folk music)
music of Ghana
music by country or region, music genre
Subclass ofmusic of West Africa Tekre
Facet ofculture of Ghana Tekre
CountryGhana Tekre

Għana (/ˈɑːnə/ AH-nə) yaa malti nebã kibs buud a ye. Yaa sɩd tɩ gom-biig a ye yaa "gõon-n-taase". Pipi wã yaa arzɛk, arzɛk la arzɛk; a yiib-n-soabã yaa yɩɩl, yɩɩl, la yɩɩl sẽn yaa yɩɩl sẽn pa yɩlemdã. Yaa ne b sẽn tõe n welg-a n lebg sɛb sẽn yaa sɛb la sɛb sẽn pa sɛb ye. Gomdã yita Arab Gena bɩ Ghina غنى/غناء sẽn dat n yeel tɩ arzɛk bɩ yɩɩl/ yɩɩl/ goam, la b taab. Yaa woto la m segd n maane .[1]

Yɩɩn-gʋlsd sẽn be zĩ-kãngã pʋgẽ wã, b boond-a lame t'a "Għannej" (tõnd sẽn dat n yeel tɩ yɩɩn-gʋlgã).

Yaa ne noor tɩ pa yɩ sõma ye[edit | edit source]

A sẽn da be tẽngã pʋgẽ wã, a ra yaa rao ne pag fãa n getẽ tɩ b pa segd n maan bũmb a to ye. Yaa ne tigissã sẽn pa yɩll n wilg tɩ yɩɩlã tara yõod wʋsg ne Malt nebã vɩɩmã. A għana sɩngrẽ wã yaa tẽn-gãong rãmbã sẽn sɩng ne tẽn-gãongã. Ciantar (2000), a sẽn gʋls a sebr ning sẽn boond tɩ "Bars to the Stage" pʋgẽ, b sõsa ne tẽn-zẽms la Malt bãngdb wʋsg sẽn yeel tɩ b ra yetame tɩ "tõnd sẽn yaa tẽn-kɩtbã vɩɩm sẽn yaa pɛlɛ", la "tẽngã sẽn pa tar bũmb ning sẽn kɩt tɩ b vɩ zĩigã" to-to. A Ciantar yeelame tɩ a għana yẽgã bee Malt nebã vɩɩm manesem pʋgẽ, tɩ b fãa lebg taab yʋy. Wala makre, karen-biiga, Aquilina (1931), sẽn wilg tɩ b gomd woto wã wilgda nebã ne a għana sẽn be ne taab to-to wã:

Yaa noog wʋsgo, d sã n wʋmd gom-biis sẽn be tẽn-zẽng la sẽn pa beẽ wã sẽn be d tẽn-kɩtgã tãensã sʋka, wĩntoog sẽn be wĩntoogã pʋgẽ, tɩ b gãnegd bẽedã tomat tɩɩsã sʋka, n sãam yʋngo sĩndgã. A yɩɩl n na n kɩtame t'a sũurã puk n puk ye! aantar yetame tɩ yɩɩl-kãensã wilgda Maltẽ wã bẽnd la b sɛbã yẽgre, tɩ "Dun" Karm Psaila sẽn yaa Malte tẽnga seb-gʋlsdã me deegd rẽ. A Psaila sẽn gʋls sõsg sẽn gomd Maltẽ wã yɩɩl sɩngrẽ wã pʋgẽ, a leb n wilgame tɩ yaa sẽn pa tõe n maan bũmb ninsã la nebã sẽn dat n maan bũmb ningã.

Karen-biis a yiibã, a Aquilina ne a Psaila, yeelame tɩ b bee tẽn-kãng sẽn pa tar pãng wã pʋgẽ:

... yaa ne sũ-sãangã. ned tõe n kelgda għana yɩɩl, a sã n wa naag ne gilga, bɩ a sã n da wa ne karẽng, la pagb sẽn yɩɩl-b koom-koglgã pʋga, la b sã n wa maand kibs wa Lapsi (Wẽnnaam sẽn kiidã daarã). Kom-bɩɩsã ra yɩɩnda a għana nonglem yɩɩl ne b sẽn be zĩig ning b sẽn pa tõe n yã wã, bɩ b sẽn be so-koɛɛgã pʋgẽ, wall b sẽn be b roogẽ wakat ning b sẽn tʋmd tʋʋm wakatẽ, baa b sẽn be bar-rãmb wala "Viva iz-zejza".

The għajn tal-ħasselin at Msida

Msida Għana ra yaa sor n na n dɩk wakat n na n maan yɩɩg n tɩ maan zak tʋʋmde. Sẽn yɩɩd fãa, pagbã sẽn yɩɩl b roog zugu, wall b sẽn da zãad b toogã, n boondẽ t'a għajn tal-ħasselin ("tʋʋm-tʋʋm-tʋmdbã kibsã") n da maand għana. B ra maanda ko-koglg sẽn yaa zĩig sẽn yaa toor-toorã n gũbg tẽn-kãng. Wala buud toor-toorã, rao wã ra yaa tʋm-tʋmdba, la pagbã ra maanda b zakã sõngr. Pagbã ra gomda ne taab yɩɩl sẽn yaa sõma. B ra maanda b tʋʋmã n pa tar sẽk ye. B sã n wa kos b futã, b ra gãda a to wã n kõ-a-la a sẽn yaa Malte roogã roog sẽn yaa yɩlemdã. D sã n be roog a ye zugẽ, d tõe n yãame, la d tõe n yɩɩne. Woto yĩnga, sẽn yaa tɩlae wã, b ra tara tẽn-tẽng sẽn yaa bĩngdẽ, tɩ b ra getẽ tɩ yaa tẽn-tẽnga sẽn yaa bẽngdẽ wã, tɩ pagb ra kẽeda ne b sẽn pa tũud-b ye.

Yaa ne noor[edit | edit source]

Yaa buud a tãab n be: fil-Għoli, tal-Fatt la Spirtu Pront. Yaa a sẽn da boond tɩ a sẽn boond tɩ a yaa a sẽn boond t'a yaa a sẽn da nong a sẽn boond a yʋʋr tɩ a yaa Burmla. B sẽn na n yɩɩl yɩɩl sẽn boond tɩ Bormliża wã, b segd n maana yɩɩl sẽn yaa sõma n pa tõe n kẽ falseto wã pʋgẽ ye. Yaa b sẽn da nong n yɩɩl ne pagb n yaool n pa mi b sẽn na n yɩɩl n kõ-ba. Yaa sɩd tɩ a maana woto. B sẽn maand yɩɩl-kãnga, b gomda bũmb sẽn yaa sõma ne tẽngã nebã, yɛl sẽn maan-b la b sẽn maan-bã yelle. A Spirtu pront lebgda woto: "tũud sẽn yaa tao-tao", la a yita "tũudu" sẽn pa yɩll ne b sẽn boond tɩ yɩɩlã pʋgẽ. A taab yaa: bil-Qasma la Makjetta.

Spirtu Pront[edit | edit source]

Spirtu Pront tigissã sasa, b lagemda għannejja (dãmb sẽn yɩɩldã) a yiib bɩ a yiib n kẽes b toog yɩɩlã pʋgẽ, n wilg b bãngrã sẽn yaa to-to ne yɛl wʋsg sẽn kẽed ne taabã wɛɛngẽ, la b sẽn mi Malt buud-gomdã sõma. Yaa wakat sẽn na n kaoos wakat sẽn na ta lɛɛr a ye, la yaa wakat sẽn na yɩl tɩ ned fãa maan yɩɩl sõma. A għannejja wã yaa Malt buud-gomdã seb-gʋlsdb sẽn vɩ-bã, n yɩɩnd ne b sẽn gomd ne b sũy fãa, la b sẽn maand yɩɩl ne b sẽn pa tar pãng ye. B sẽn da maand yɩɩl-n-tɩrsã, b sẽn da maandã, b ra rɩkda Arabi wã sẽn tar pãng n paasã n kõt-b-la pãnga. Baa ne a sẽn yaa bũmb sẽn pa tar yõod wʋsg ne nebã, a pa yɩ bũmb ning sẽn pakd nebã ye.[2]

Sẽn na n wa sɩng tigissã, a għannejja segd n zĩnda a tʋʋmdã pʋgẽ wakat fãa, la yɩɩl-gʋlsda pa tõe n kẽ-a ye. Yaa ne gom-bi-bãmb n sɩng gom-biis nins sẽn wilgd ned ning sẽn na n zĩnd tigsgã pʋgẽ wã. Sõng-kãngã yaa sor n na n sõng-b tɩ b tõog n tõog n tõog b mens n tõog n zab ne taaba, la yaa sẽn pa kaoos la b tũnug ne-a n bãng b sẽn na n maan bũmb ninsã. Rẽ poore, b sɩngame n sõsda ne b tẽed-n-taas yellã zugu. Yaa b sẽn na n deng n yãk rẽ, wall b na n yãka rẽ tɩ yɩ sõma, wa b sẽn na yɩl n sõs ne ned a ye. A Għana pa tũnugd ne yɩɩl-gʋlsdb sẽn pa zemsd b toorẽ noore, wall b sẽn pa wʋmd b toor-toor ye.Yɩɩllã pʋgẽ, b gomda yɛl sẽn yaa to-to wã yelle, baa b sã n gomd ne yam-yãkrã. B tõe n yɩɩ ned mengã waoogr, tags-kãsems sẽn wilgd tɩ yaa sõma bɩ pa sõma (Fsadni, 1993). Sẽn yɩɩl-bã segd n wilga b sẽn mi bũmb ning b sẽn yetã, la b tũ ne bũmb kẽer sẽn yaa tɩlae ne-b tɩ b maan yɩɩlã. Wala makre, b segd n goma b sẽn pa maand b sẽn dat n maan bũmb ningã yelle, b segdame n yeel tɩ b gʋlsda gom-biis a 8, a 7, a 8, a 7 wã, la yɩɩl-gʋlsdb segd n goma goam sẽn tar pãng wʋsgo. Pa buud-gomd ning b sẽn gomd wakat fãa wã ye. A tũnugda ne yam-yãkr la a sẽn tar pãng wʋsg n maand a woto, la a rɩkda Malte gom-biis wʋsg la a gom-bi-bũn wʋsg n dɩk b togs-n-taare. Malt buud-gomdã yaa buud-gomd sẽn pa sɩng n be rũndã-rũndã, la a sã n mak ne Anglais-dã, a pa tar sõn-vɩɩs wʋsg bɩ sõn-dãmb wʋsg ye. Sẽn yɩɩd fãa, yʋʋm kobs-gĩnd pʋsẽ, Malt nebã ra tara sɛb wʋsg sẽn tar taab n tõe n wilg-b tɩ b yaa ãnda. Wakat ninga, ne sẽn yaa to-to wã, goam nins b sẽn gomdã yaa b sẽn pa mi b mens sõma ye. Sẽn paase, b sẽn maand woto wã kɩtame tɩ b pa le tõe n maan b toor ye. Sẽn yɩɩd fãa, b na n maana b sẽn datã n wilg tɩ b sẽn yetã yaa tɩ b na n zaba, la b pa rat n maan bũmb sẽn sãam b sũuri.

B yɩɩla ne gitaar a tãabo, tɩ b sẽn boond tɩ tonikã yaa sẽn yaa to-to ne Zĩ-Wedẽ wã. Woto kɩtame tɩ b wʋmd a għana sẽn pa wõnd b sẽn nongã, tɩ pa yit Eastern ye, la pa yit Western ye. B sẽn yɩɩl yɩɩl sʋka, b kõ-a lame wakat n na n leok a bɛɛbã sẽn yeelã, la a prim (paalgã) gilgã meebda yɩɩl sẽn yaa sigl-n-taag sẽn yit a għana wã pʋgẽ. A A A Gyana gita wã yaa sẽn dɩkd a sẽn boond tɩ Spaansã gita wã n naan yɩ a Marcia Herndon sẽn yeel tɩ:

yaa ne sũ-sãangã b sẽn boond tɩ "tũudã" yaa instrument sẽn yaa minim sẽn tar metall la b sẽn wẽed n wẽed n dat n maan bũmbã, metall la sẽn yaa toor-toorã. A sã n yaa wa a sẽn yaa to-to wã, a yaa wa a yaa to-kãseng a yiib bal n yaa toor ne a sẽn yaa a to wã. A sã n yaa a yembr, a sãnda sãnda yaa bilf n yɩɩd instrument nins sẽn naag ne-a wã. Woto ne b sẽn maand to-to wã wilgdame tɩ yaa kiitar lagem-n-taar a ye n be Malta, la a sẽn da kolg n sa zĩig a to Mediterane wã. B sã n wa yɩɩl gilg-n-taarã, b sã n wa pukd-a bɩ b pa pukd-ba.

D sēn maan būmb ning[edit | edit source]

A spirtu pront wakate, "prima" sɩngda n maand b sẽn yãkd bũmb ning sẽn kɩtd tɩ b maand b sẽn datã n maan b sẽn dat n maan bũmb ningã. B boondã tɩ prejamã. Yaa sẽn pa nong-b bal n nong-b ye, la yaa Malt nebã fãa sẽn mi-b sõma, b sẽn pa be a Zeova Kaset rãmbã sʋkã. A sɩngda ne gom-bi-kãsems sẽn wilgd b sẽn na n maan to-to wã. A sẽn wa n na n maan a sẽn na n maan bũmb n pa tõe n maan bũmbã, a naagda a taabã n na n yɩɩnd a sẽn na yɩl n tõog n tõog n yɩɩl sõma. Sõng-kãngã sẽn sɩng ne sõs-kãngã wã tʋʋmd yaa n wilg tɩ yaa sõma tɩ b sõs ne taab n paas n paas b sẽn na n wa n wa n maan to-to. Tõnd sã n yaa sõma, d tõe n paama sũ-noog n yɩɩl sõma. Sẽn yɩɩd fãa, b sã n dat n paas 'La' (akkumpanjament fuq il-La), b na n deng n deng n paas 'E A d g b' la b ningd-a-la a yiib-n-soabã, b na n yɩɩg-a-a-ta-biiga n paas a tãab-n-ta-soaba, sã n pa tũ ne a sẽn be tẽng zug wã: 'E F# B e g# c#'. A Ciantar (1997) wilgame tɩ yɩɩr-kãensã sẽn yaa sõma wã yaa "b sẽn yaa sõma wʋsgo, la b sẽn tar basse sẽn pa sõma". Woto kɩtame tɩ b tõog n tõog n sõng-b tɩ b tõog tɩ b tõogd n tall b toor-toor n tõog n tõogd n tõog n tall b mens n tall b meng n tall b sẽn da yaa kãsmã. Sẽn sɩng ne gom-zugã pʋgẽ, b naan n maana sõor sẽn yaa sõma la sẽn yaa sõma. Sẽn paase, b leb n leoka gom-zug a yiib-n-soabã pʋgẽ, tɩ Ghanajja wã ne a taoor-lʋɩtgã me leoke. Wala makre, b sẽn tũnugd ne sigopã la b sẽn maand yɩɩl sẽn sigd n sigdẽ wã wʋsg yaa yɩɩl ning b sẽn boond tɩ spirtu prontã la instrumental solo wã sẽn naan yɩlẽ n paasã.

Yaa a Zeova Kaset rãmbã n na n sõng-b tɩ b bãngẽ[edit | edit source]

Monument to Mikiel Abela il-Bambinu in Żejtun

Sebtiise[edit | edit source]

  1. http://melitensiawth.com/incoming/Index/Scientia%20(Malta)/Scientia.%2022(1956)2(Apr.-Jun.)/03.pdf
  2. http://melitensiawth.com/incoming/Index/L-Imnara/L-Imnara.%2001(1978)1=1/07s.pdf
  3. https://web.archive.org/web/20161217233408/http://www.bdlbooks.com/maltese-folklore/2285-imriezaq-ta-mohhi-ghana-ta-frans-baldacchino-il-budaj.html
  4. http://melitensiawth.com/incoming/Index/L-Imnara/L-Imnara.%2005(1997)4=21/05s.pdf

Zems-n-taase[edit | edit source]

  • B sẽn yi barẽ wã n wa n be reemẽ wã