Wp/lzz/lat/Artʼaşeni
 Artʼaşeni (Ardeşen), Turkia
| |
|---|---|
 | |
 Pʼokʼutiş plato | |
| Çkinape | |
| İlçeşi nakʼonoba | 39.417[1] (2009) |
| Dixaşzoma | 743 kʼm² |
| Kʼoordinatʼepe | |
| Pʼostʼaşi kʼodi | 53400 |
| Noğaşi pʼlakʼa kʼodi | 53 |
| Oktala | |
| Coğrafuri Kʼorta | Uçazoğa Kʼorta |
| Noğa | Rizini |
Artʼaşenişi (Turkulot: Ardeşen) dixaşzoma ren 743 kʼm². Yulva muşis Vi3ʼe, gulva muşis Otena, omjore muşis Kʼaçʼkʼarişi germape do oçildre muşis Uçazoğaten goi3ʼkʼonden. Zoğapʼicişi ginzʼenoba uğun nançʼinerot 10 kʼm. Letʼape muşi nunçʼuşun zoğapʼicişen 50 kʼilometʼre doloxeşa. Akonaşis izʼiren Uçazoğaşi germapeş gençʼuşobape do rakʼanepe. Abja Furtʼuna, oruba Dolana do abja Yeniyol ren Artʼaşenişi 3ʼkʼarepe. Artʼaşenis uğun endra-gendra dixa. 3ʼkʼarepek Uçazoğa kʼala na okʼuikʼaten armtʼkʼo vadiş gale, var uğun zeni dixape.
Tarixi
[edit | edit source]Urumuri dinastʼoni Tʼamtʼraşi Oxen3ale, Mexmedi majuranişkʼelen 1461 3ʼanas Osmanuri dobadonas ikʼatinuşi, am dinastʼiaşi oktalaş sinorepes doloxe na rtʼu Artʼaşenikti okʼuiçinu Osmanuri oktala kʼala; emus aqu avtʼonomiati mkʼule oraten. Osmanuri oktalaşi vaxtis Artʼaşeni rtʼu Otenaşi ilçeş ar semtʼi, namuk na rtʼu mekʼireli vilayeti Tʼamtʼraşi sancakʼişa. Respʼublikʼaşi pʼeriodis “Pazari” na geodves Otenaşi, bucağiş şkaguroni na rtʼu Artʼaşeni, 1 Mirkʼani 1953 tarixis ilçe iqu. 1916 3ʼanas, Çarobaşi Rusiaşkʼelen xe na geidvinu Artʼaşenişi oxoşkvobaş dğa yado 10 Mirkʼani ikʼabulinen. Emuşeniti am tarixi nixvamen 3eremoniapeten kʼarta 3ʼanas.
Coğrafiya do Tʼaroni
[edit | edit source]Artʼaşenişi omjoreş kʼele na nutragups germape kʼala artot, oçildre do oçildreyulvaş kʼele na geladgin 3.000 metʼre mağaloboni Kʼavkʼasiaşi germapek 3ʼopxupan menkʼileri ar çʼitʼa tʼaronoba, oçildreş kʼeleni ixepeşen na çumers onçʼunobaten. Otxo droti tʼibu uğun. Mçʼimoni tʼaronoba muşi ren subtʼropʼikʼuli. 3ʼanuri nançʼinerot 2.300 mm mçʼimoni, oşis 77 tʼeni do dğas oşkaloni 4 saatʼi do 14 deikʼe mjoroni oraten Artʼaşeni ren, Turkiaşi irişen tʼenoni do uomjoroni semtʼepeşen ar teri. Uçazoğaşi tʼeritʼorias na izʼiren tʼaronoba Artʼaşenisti izʼiren. Zoğapʼicuri semtʼepe renan tʼibu do opşa mçʼimoni. Doloxeni semtʼepes tʼaroni içetinen. Nançʼinerot tʼu3anoba ren 14- 15 derece. Emtumani do endra-gendra dixape na uğun şeni do tʼaronobaşi onçʼonobaten, Artʼaşenişi mzgudaluri motvalak 3ʼopxups ncalepunape 700- 2.300 metʼre mağalobas generalurot. Artʼaşeni geladgin ar semtʼis, namus na uğun epto xampoba ncalepunapeten. Oşis 23,74-ten ncalepuna uğun Artʼaşenişi dixas, eti ren 17.635 hektʼari. Dixapeş oşiş 10,55-s ixaçken. Oşis 34,33-oni ar dixa ren tipepuna-oncvale do oşis 31,38-oni ar dixati ren xaçkaş gale.
So3ialuri skidala
[edit | edit source]2009 3ʼanas xveneri generaluri nakʼonobaş 3xunaten, mtel nakʼonoba ren 39.417. Şkaguronis nakʼonoba ren 27.330 do oputʼuri nakʼonobati ren 12.087. Xalkʼiş nakʼonobaş monzʼinu ren oşis 4,71, ar kʼm²-s na ançʼen nakʼonoba ren 78 şuri do simaduri gale oxicretuşi nispetʼi ren vitoşis 38,6. Artʼaşenis 38 oputʼe do 17 maxale uğun. Okʼitxu-oçʼaruşi nispetʼi ren oşis 93. Artʼaşenişi n3ʼopulapeti aşo ren: 14 geçʼkʼapuroni n3ʼopula; 5 lise do muşi steri n3ʼopula. Kʼulani mamgurepeşi nakʼonoba: 2.794 (geçʼkʼapuroni n3ʼopulapes), 771 (lise do muşi steri n3ʼopulapes). Biçʼi mamgurepeşi nakʼonoba: 2.995 (geçʼkʼapuroni n3ʼopulapes), 844 (lise do muşi steri n3ʼopulapes). Mağalidoguroniti na uğun Artʼaşenis ixandeps jur stʼamba, ar svaloni gazeta, ar radio do ar tʼeleviziaşi kʼompʼaniak. Artʼaşenis ar spʼortʼuli spero do arti spʼortʼuli saloni uğun.
Dulya do oxanduşi skidala
[edit | edit source]Dixaşi xali do emuşen na yeçkindutʼu m3ika oçanobaşi sebebiten Artʼaşenurepek ulurtʼes kʼurbetişa Kianuri Maartani Limaş 3ʼoxle, Çarobaşi Rusiaş doloxe na gedgitʼu noğapeşa. Kianuri Maartani Limaş ukʼaçxeti kogeçʼkʼes oxtimuşa, dobargu şeni Turkiaşi didi noğapeşa. 1950-oni 3ʼanape kʼala, çaişi xaçka geçʼkʼuşi namtinepek koguiktes Artʼaşenişa. Çaişi xaçkaş 3ʼoxle, Artʼaşenis endra-gendra dixa na uğutʼu do dixapeşi udobağinobaş sebebiten Artʼaşenurepek mzoğaroba, makʼidaloba, mafurnoba steri dulyapes oxvenu şeni mendaxterenan, Turkiaş doloxe varna gale oxanduşa. Çaişi xaçka do çʼitʼa industʼriaşi onçʼobaten makʼurbetoba im3ikanutina, ekʼonomiuri meçʼirelobaşi sebebiten var gonduneren mtelot. İptinerot çai na ixaçkinu 1938 3ʼanaş kʼule, na niçinu mxuciten kʼapʼinerot na dirdu çaişi xaçka do çaişi industʼria ren Artʼaşenişi irişen beciti dulya. Lazutʼi, xaci, dixaşmarkvali, luqu, kivi, txiri do mandarina ren xaçkaşi maxsulepe. Maskindinoba ixvenen ocağuri ukʼorsoba şeni. Dulyapeşen ar teriti ren mabutʼkʼucoba. Nançʼinerot 10.000 fenuri do 500 pʼrimitʼivi şuroni butʼkʼucişi bogina izʼiren Artʼaşenis. Nançʼinerot 165 tʼoni topuri do 1.500 kʼiloti mçiri imralinen. Zoğapʼicuri mençxomoba na izʼiren Artʼaşenis var ixvenen alarguri mençxomoba, didi çamli do kʼompʼaniape na va ren şeni. Çodina 3ʼanapes irden kʼultʼuruli mençxomoba. 12 kʼonari kʼarmaxaş omraluşi kʼidala koren Artʼaşenis. Kʼapʼasitʼe muşi ren nançʼinerot 100 tʼoni/3ʼana. Artʼaşenişi zoğas na içʼopinen çxomi ren didopeten kapçia. Amuşen çkva laxo do skʼavritʼiti içʼopinen.
Pukrikʼa-Gimuaşi pʼeriodis, sezonuri dulya na meçaps çaişi xaçkas ixandepan didopeten oxorcalepek; am nispetʼi ren oşis 77. Maxande kimolepekti ixandepan didopeten çaişi xaçka do majura speropes. Artʼaşenis var izʼiren oxorişi meçʼireloba. Nançʼinerot oşis 80-ten xalkʼis uğun oxori noğaşi şkaguronis. Monçʼinoras, oputʼepes do qinorasti noğaşi şkaguronis na geladgin oxori mutepeşis skidunan. Majura noğapes no3ʼkʼedaşi oxorepeşi kira epto m3ika ren Artʼaşenis.
Artʼaşenişi Oxen3aluri Oxzabune goin3ʼkʼeren 50 oncireten, 2000 3ʼanaşi Gimua tutas. Dido zabuni na aqven şeni ukʼors pʼolikʼlinikʼaşi bina astaxolo. Oxzabunek nuxizmetʼups jur ameliyatxane, ar dorinuş saloni, aciluri odulyobaşi laboratʼuvari, rontgenişi unite do jur ambulansiten. Artʼaşenis izʼiren 4 sağobaşocaği do 12 sağobaşoxori. Artʼaşenis; Çaykur, Akfa, Karaca, Huzur, Lider, Akdere, Armağan, Karaoğlu coxoni ovro çaiş fabrikʼa gedgin. Sezonuri madulyepek ixandepan am fabrikʼapes. Artʼaşenis pi3arişi do mobilyaşi dulyapeti ren çʼitʼa zomobas.
Otiroba (Gzapeşi xali)
[edit | edit source]Artʼaşeniş gomorgvaşa ninçʼişinen dixagzaten. Artʼaşeni ren 48 kʼm mendralas Rizinişi şkaguronişen. Artʼaşenişi şkaguronişen Rizini-Xopaşi dixagza golulun. Oputʼepeşi gzalepek umkʼitaps artikartoba do odulyoba. Pʼeci mçʼimoni do endra-gendra dixak munzʼinaps odulyobaşi pasis do nusebebups okʼoxvobapes udodginu. Amukti iroras gzalepeş on3ʼuranu noçʼiraps. Noğas uğun sum gza. Ortaalanişi gza, namtini sotepes ren betʼoni geberi do majura sotepesti stʼabilize merçeri. Tuncaşi gza ren stʼabilize merçeri. Arm3ika burme muşiti ren betʼoni geberi. Duyguluşi gzaş ar burme geluzʼin Çamlixemşiniş oxen3aluri dixagzas. Majura burmepe muşiti arm3ika betʼoni geberi do arm3ikati ren stʼabilize merçeri. Arti şkaguronis do vitoar oputʼepes, 12 tʼilifoniş santʼraliten odulyoba niçinen Artʼaşenis. 12.649 xatʼi kʼapʼasitʼoni am santʼralepes 10.915 abone uğun.
Tʼurizmi
[edit | edit source]Çodina 3ʼanapes kogeçʼkʼu germa do golaş tʼurizmişi odulyoba Artʼaşeni do muşi gomorgvas. Furtʼunaşi vadis na ixvenen raftʼingişi spʼortʼi; Altiparmakişi germapes na i3ʼopxinen Sirt Yayla do Golazena Yaylaşi şenobape şeni mulunan tʼuristʼepek semtʼişa. Furtʼunaşi vadepes kʼideri ren vitepeten mcveşuri kvaş xincepe. Abja Furtʼunaşi havza ignapinu situri spero 1998 3ʼanas, ar kʼorta muşi ğormoturoni, ar kʼorta arkeologiuri.