Wp/lus/Zoram hnuk chhat

From Wikimedia Incubator
< Wp‎ | lus
Wp > lus > Zoram hnuk chhat


Thuhmahruai[edit | edit source]

Mizoram hi zawhte angin nunna pasarih lai ka neihtîr a! A nunna pasarihte chu mi chi hrang hrang ten ni tin, zan tin chhut mih tumin an bei reng ṭhin niin ka hmu a. Chûng ang mite zîngah chuan nge i tela, hmangaih taka chhanhimtuah tih i lo inbihchiang dâwn nia.

Politics[edit | edit source]

April 5, 1952-a Mizo District Council inthlan hmasa ber aṭanga 1972 UT kan nih a, 1987-a state puitling kan lo nih thleng khân Zoram politics hian hun khirh tak leh hmasâwnna tam tak a lo tawng tawh a. Democracy ram kan nih angin mipui aiawhte hi thlan tlin an ni a, thlan lal an ni lo. Tûna a lan dân chuan thlan lal emaw an inti a, Lalṭhutthlênga ṭhu ang maiin lal an hrawt a, mipuite hian kan intlawnsiak chamchi chu a nih hi. Mizorama political party hrang hrangte hian policy leh vision mumal tak an nei bawk hek lo. Mipui rawngbâwltu ropui tak tak Mahatma Gandhi leh Jawaharlal Nehru-te khân mipuite an tham ngai lova, an rawngbâwl hna thawh man hlawh an ngiatin an la ngai bawk hek lo. Mizorama sawrkâr hruaitute erawh chuan kum 1987 aṭang khân Minister leh MLA hlawh pun leh hamṭhatna dân siam pawh vawi 15 lai an siamṭha tawh a. Jeremy Thorpe chuan "Mahni politics hmâkhua atâna mahni ṭhiante pawh hlântu tluka hmangaihna nasa zâwk nei awm hek suh” a lo ti a. Kan party politics ruihchilh nasa lutukte hian ram hmangaihna a tidal a, hetiang mite hian ram hmasâwnna tûr an dâl tlat a, mahni sahmîm chauh ngaihtuahtute hi zawi zawia Zoram hnuk chhattute an ni. Politics chu sualna bu pui niin mi tinin kan ngaih nachhan chu a bilha a thawh tawh loh vâng a ni.

Economics[edit | edit source]

Economics-a intodelh ram apiangin thil an tithei a, zah an kai ṭhin. India ram economics pawh kum 1991-a liberalisation policy avangin kum zabi 21-a ram hmasâwn chak ber kan ni hial awm e. Economics-a hma kan sâwn theih nân leilet atâna siam theih ram leileta siamte, tui lâk awlsamna ram ṭha apiangah buh emaw thlai emaw chîn nân terrace siamte hi kan tih nghâl mai theih a ni. Têl siam theihna thlai – chhawhchhi, anṭam, nihawi pâr leh thlai dangte hi kan ramah a ṭha duh hle. Ramdang chhawhchhi chu 10 kg-ah têl 3 litre vêl a chhuak thei a, Mizorama chhawhchhi chu 5-6 litre a chhuak thei daih asin. Vety Department-in hmun dang aṭanga a lei ṭhin ran chaw (Vaimim) chu kan ramah a ṭha duh hle. Social Welfare Department-in Nutrition Programme atân phai lam aṭanga a lâk luh ṭhin milk powder aiah bawnghnute, high protein biscuit aiah bekang, bete, alu vaimim, châna leh thil dangte a ṭha êm êm. Têl, ran chaw leh nutrition programme atâna Mizoramin kum khata a sên ral zât chu Rs.7,00,00,000 a ni. Intodelh nân kawng hrang hrang a awm a, centrally/state sponsored schemes/projects pawh tam tak a awm. Intodelhna a thlen theih lohna chhan bulpui ber chu politician, sawrkâr hnathawk leh an thawhpui contractor/supplier-te hlêp tûr awm loh vang a ni. Kan ram humhalh tlâka siam duh lo tute hi intodelh duh tute tân hmêlma lian tak an ni a, ram hnuk chhattute an ni. Burma leh Bangladesh lam aṭanga chîmral aiin an hlauhawm daih zâwk.

Sakhua[edit | edit source]

Lalpa zawn chhuah ram kan inti a, harhna pawhin vawi nga lai (1906, 1913, 1919, 1935 leh 1985) Zoram pumpui a lo nuai tawh bawk. Kristian sakhaw rinna leh thil tum hi a nihna ang taka kalpui a nih chuan ringtute chu khua leh tui ṭhaah a chhuah ṭhin. Kan ramin hma a sâwn lohva kan nun a hlim loh chuan keimahni dik loh leh thiam loh a ni ang. Corruption a nasat êm êm nachhan chu Kristianna hian kan ni tin nunah ṭhatna min pêk tlêm vang a ni. A mawhphurtu berte chu sakhua/Kohhran hnârkaitute an ni. Khawvêl ropuina îtin an tlân ṭhin a, mi retheite aiin mi hausate an tlawh ngun zâwk a. Kohhrana hruaitu ni si, member-te nun kawng dika hruai lova, thlarau bo leh hum sual daite vei aia mahni nawmsakna veitute hi Zoram hnuk chhat mêktute an ni.

Zirna[edit | edit source]

Pu Buanga leh Sap Upa ten kum 1894-ah A AW B min siamsak a, Sikul an din nghâl bawk a. Chuta ṭang chuan zirna chuan hmasâwn zêlin 1903-ah Lower Primary School, 1906-ah Middle School, 1944-ah High School leh Theological College, 1958-ah College chu Aizâwlah din a ni leh bawk. Kum 1910-ah Pu Lêta’n matric a pass a, 1924-ah Pu Hrawva’n BA a pass a, 1939-ah Khawtinkhûma’n MA a pass leh bawk. Shakespeare-a thawnthu, Wordsworth-a hlate leh sâp thu leh hlate chauh kan tuipui reng chhûng chuan mahni nun leh ziaa chianna leh nghehna kan nei har mai thei. Kan hnam thawnthu leh hlate kan zir uar a ṭûl. Mizoram Governor AR Kohli khân “I call Mizoram teachers cheaters” a lo ti a. Department Administration leh Inspection lamah pawh ‘efficiency’ leh ‘quality’ nei thei tûrin Department chhûng luhchilhin eirûkna leh mi sawi sep kai zawng zawngte hai chhuak ṭhin se. Tûnah CCE kan ti a, a ṭhat tûr leh ṭhat loh tûr chu hunin a la hril ang chu. Kan Governor kal chhuak tawh sawi ang khân cheaters-te hi kan lo vulh thau lutuk palh ang e, ram hnuk chhattute an ni si a.

Ṭawng[edit | edit source]

Mizo ṭawng hi Sino-Tibetan (Chinese-Tibetan) aṭanga lo chhuak, Tibeto-Burman hlâwm a mi a ni. Ṭawng hi a kum têlin a ṭhang zêl a, a piang zêl a, a lo hausa tulh tulh ṭhin. Tûnlai changkânnain a ken tel Chanchinbu, Radio leh TV (public media)-ah te hian ṭawng hman dik loh a tam hle. Tûnlai ṭawng thar lo piang ve zêl hi ṭawng hausakna kawng khat chu a ni ngei mai, amaherawhchu ṭawng ril leh belhchian dâwl awmsa a tihdala a tihbo chuan ṭawng thar ṭhatna lam aiin a suih tê ṭhin. Mizoram official language chu Mizoṭawng leh English a ni a. Mizoṭawng aia English kan hmang nasa hi kan tihsual lian tak a ni. Office lehkha rêng rêng Mizoṭawnga ziah theih reng pawh sâpṭawngin kan ziak deuh zêla, a pawi hle. State dang tam berte chuan anmahni ṭawng an hmang lui tlat ṭhin. Mizoṭawng kan hmang tam lo hi state hranga kan awm chhan pawimawh tak pakhat awmze nei lova siamna a ni. Ṭawng hi pumkhata min siamtu a ni a, sapṭawng kan hman nasat chuan a thiam ve lote nên kan inkar a zau tulh tulh thei. Hetianga Mizoṭawng tilâr lova a aiah sapṭawng kan hman tam tulh tulh chuan eng tikah emaw Mizoṭawng hi a la ral ngei ang. Chuvangin Mizoṭawng hi Office hrang hrangah leh thil tihna kawng tinrêngah uar lehzualin i hmang ang u. Mizoṭawng mausama intih changkân nâna sapṭawng hmang lui tlatte hian Mizote danglamna Mizoṭawng hnuk hi an chhat tial tial a ni.

Environment[edit | edit source]

Kum 1854-a Red Indian ho mingo hovin an beih ṭum khân an lalpain America President Franklin Pierce-a hnênah heti hian lehkha a thawn a, “Thil zawng zawng hi chhûngkhat thisena inzawm ang hian a inzawm tlat a, mihring hian nunna zai khat pawh a tah lova nunna zai khat lo awm ve chauh a ni. Chu thil zawmna chu a tihbuai zawh poh leh a buai ve a ni mai” tiin. Khawvêla kan thlai chîn 75% leh pangpar 90% inthlah chhâwntîrtute chu sava, bâk, khuai leh phêngphehlepte a ni. Khawizu ½ kg siam tûr pawh hian khuai hian pangpâr maktaduai 2 a tlawh a ngai. Changpâtte hian leia bawlhhlawhte eiin thlai tâna ṭul êm êm lei ṭha chi hrang hrang a e chhuak leh a, lo neitute ṭhian an ti hial rêng a ni.

Ramngaw, thing leh maute hi boruak thianghlim min petu a ni a, thing pangngai kum 50-a upa hian oxygen chêng nuai 5.5 man hû vêl a pe chhuak thei. Thing puitling pangngai 30-50 ft. hian air conditioner 5 vêl hena chhût a ni bawk. Mizoramah ramngaw chhah ṭha tih tlâk 3158.57 sqkm (14.98%) leh ngaw pangngai 2628 sqkm (12.46%) chauh kan nei tawh. Ramngaw ṭhiah leh hâl vangin Mizoramah lei chunglâng hâng ṭha kum tin ton 10-20 luang ral zêl ang a ni. Ramngaw hi mihringte nun nân a pawimawhzia hriain kumin 2011 hi UN chuan International Year of Forestry-ah a puang. Kan Constitution Article 48 A leh Article 51 A (g)-ah pawh mimal leh state tinin environment leh ramngaw humhalh tûra mawhphurhna (duty) kan neih thu a chuang. Motor lirthei aṭanga khu chhuak hi Central Motor Vehicles Act hmanga khap theih a ni. June 1999 khân Mizoramah pawh Air Pollution Control Board din a ni a, mahse an hnathaw erawh hriat tûr avang hle.

Ṭhenawm state Tripura chuan ramngaw ṭha tak tak a nei a, mahse ramngawte khu siam chawp vek zuk nia! Mizoram ramngaw te erawh chu leilung pian ken a ni. Ram dangah te chuan khaw lum avangin mi tam tak an thi ṭhin a, kan ramah erawh natural air conditioner ṭha tak, ramngaw kan nei a, uluk taka enkawlin i tipung zêl ang u. Red Indian Cree thufing lâr tak hi zeh tel hrâm ka duh “Kan thingkûng neih chhun a thih hunah, kan lui neih chhun tûra kan tihbawlhhlawh hunah leh sangha awm chhun man zawh a nih hunah chauh sum hi ei theih a ni lo tih kan hrechhuak ang.” Hetiang dinhmun chhe taka min hruai thlengtute chu Zoram hnuk chhattute tiin ṭhang leh tharten an la dem ngei ang.

Khawtlâng nun[edit | edit source]

Tûnlai kan khawtlâng nun chu sualin min ei chhe mek a, ṭhalaite nun a dahlo a, naupangten thuawihna nun an nei tawh bawk hek lo. Nu leh pa, pitar leh putar thlengin nun hi a khawlo nasa tawh hle. Chu dinhmun chu hrechiangin CYMA pawhin kum puan thupuiah “Khawtlâng nun siam ṭhat” tih a hmang rêng a. A tê ber aṭanga a lian ber thlengin mawh kan phur ṭheuh a, Mizo kan nihnaah hian lungawi ngawt a tâwk ta lo. Kan Mizona hian kan khawtlâng nunah ṭhatna a thlen tlêm ta hle mai. Mahni leh chhungkua aṭangin bul kan ṭan ṭhat leh a ngai a ni. Khawtlâng tana mi hnawksak, mite tâna harsatna leh buaina siam a, râlmuanna hnawt ṭiauva, ralṭitna hmuna min hnûk lûttute hian kan ram hi awmchhan nei loah an siam a ni. India ram state dangte laka inchhuang ṭhin kha ram hrehawm takah a lo chang ang a, “Mizo kan ni, kan hmêl a ṭha, kan tum a sâng bawk si” tih hla te, “Mizo ka ni hi ka va lâwm êm!” tia lawmthu kan sawi châmchi ṭhinte khân hmanlai a chang tawh ang. Khawtlâng nun tichhia a, tihmêlhemtute hi ram hmêlma, dim dawina tel miah lova Zoram hnuk chhattute an ni.

Tlangkawmna[edit | edit source]

Invawn thianghlimna lama chêng khat kan sên hian chêng kua kan hlêp a ni tiin mithiamte’n an sawi ṭhin. Thianghlimna hi dam reina kawng khat a ni phawt mai. He ram zîmte ti ṭawpa tibâltute hian a nunna zahsak lovin thihna kut vâwt an mantîr a ni. Khawvêl pum puia Mizoram len zâwng chu 0.004% chauh a ni. Chîmral leh hneh chhuhte chu kan va awl dâwn tak êm! Chuvangin hmangaihna, ṭhahnemngaihna, taimakna, tih tak takna leh rinawmna nên he kan ram zîmte hi i chhan chhuak ang u.

Thu lâknate[edit | edit source]

  1. Chhuanvawra, C., ‘Zo Khawthlir’, 2010
  2. Herman, C., ‘Zoram Politics Thli Tleh Dan’ Vol. I & II, 1999.
  3. Keivom, L., ‘Zoram Khawvel’, 1991 & Vol. 4, 1997.
  4. Lalmanzuala, M., ‘Zoram Kalsiam – 2’, 1999.
  5. Lalthangliana, B., ‘Zotui – Studies in Mizo Literature, Language, Cultures, History and Criticism’, 2006.
  6. Mizo Academy of Letters, ‘Zo Kalsiam’, 1997.
  7. Thangmawia, R., ‘Zoram – Zoram pian ṭo dan leh kalhmang tlangpui’, 2011.
  8. Universal Law Publishing Co. Pvt. Ltd. ‘The Constitution of India’, 2011.
  9. Vanlalsiama, RK., ‘Environment Humhalh a Ṭulnate’, 2011. Paper presentation.