Wp/lus/Chawngtinlerhi

Mizo thạwnthü
Chawngtinleri
lemziak tàrna
Langvète
Changtunû: Chawngtinleri Langvète: A nuṭa Lianchea, lasiho
Thawnthu kalhmang
Lasi leh mihring inngaihzàwnna

Chawngtinleri hi hmanlai Mizo thawnthu pakhat hming a ni.

A thawnthu

Hmanlai hian Seipui khuaah tleirawl hmel tha deuh mai Chawngtinleri an tih hi a awm a, a u hming chu Lianchea (Liana) a ni a. Nu leh pa an neih tawh loh avangin an unau chauhin an awm a. Unau inkawm ngeih leh inngaina deuh mai an ni a. Chawngtinleri chu a hmelthat em avangin Tan kham Lasi Lalpa Lalchungnunga chuan a ngaizawng em em a, nupuiah neih a duh ta hial a.

Tan kham Lalpa Lalchungnunga’n a ngaihzawn thu hi a tirah chuan miten an hre lem lo va, an lo hriat pun tak na chu, Lasi zawl thinte thusawi atangin a ni a. He tih hunlai hian pasalthate’n Lasi zawl an ching tan tawh a, an zawl thin zinga lar ber chu Tan kham lasi nula hmeltha leh zei Tinchhingi a ni a. A zawl tawhte chuan Tinchhingi hmel that leh duhawmzia hi ha hipin an sawi thin a, hlaah te chawiin an sa ler hle thin a ni. Tinchhingi an phuahna hla pakhat chu,

Tanah Tinchhingi’n mualhawih,

A ngenin a ngen e;

A ngen e, awiin awi e.

Tinchhingi zawltute ka atangin Tan kham huai Lalpa Lalchungnunga’n Chawngtinleri a ngaihzawn thu leh nupui atan a duh thu hi miten an lo hre lar ta a ni.

Hmelṭhatzia

Chawngtinleri chu a hmelthat chungnun em avangin tlangval zawng zawngin an ngaizawng ta em tih mai tur a ni a. Chawngtinleri’n a duh mahna tiin a lakah tlaktlum tumin an bei theuh a, he tih lai hian Lasiho chuan an lalpa nupui atan an lo hel ve bawk a, a u Liana chu a farnu, Tan kham huai lal Lalchungnunga neihtir phal turin kawng hrang hrangin an thlem thin a. Liana chu a mangangin awm dan pawh a thiam loh phah hle a.

Lasi ho chuan Chawngtinleri u, Lianchea chu a rilu hneh ngei tumin englai pawhin an zim buai reng a, a mumang lam thlengin an zar buai a. Lianchea chuan a farnu a hmangaih ngawih ngawih lasi lalpa han neihtir ngawt chu a remti thei si lo va. Lasiho lah chuan beidawng duh lovin kawng hrang hrangin an hel reng a. Liana rilru hneh tumin thil tha an neih hrang hrangte an tawk tarh a. Zan khat chu Lianchea mumangah lasi nula hmeltha Liansailovi an tih chu a inlar ta a. Liansailovi chu a hmelthain a zei si a, Liana chu a malchungah chawiin duat em em hian a chul heuh heuh reng a. Chutia a chawi vel pah chuan, “Liana, kan Tan kham lalpa Lalchungnunga nupui atan i farnu hi min pe la, i dam chhung hun nuam takin i hmang dawn nia, i farnu, Chawngtinleri pawh nuamsa takin a awm ang a, ramsa zawng zawngte lalnuah kan siam ang,” a ti a. Lianchea chuan Liansailovi chu thlahlel hle mah se, rem a ti hlei thei lo va. Lianchea muttui lai chu a mumang avang chuan a harh zawk a, mak a ti rilru hle a.

Mang

A zan lehah chuan, Lianchea mumangah chuan lasi nula hmeltha Liansailovi chu a rawn inlar leh a, Lianchea chu a ran chawimu leh ta a, “Liana, Liana, i farnu chu kan lalpa nupui atan kan neih remti mai rawh khai, sa hrang mi hrang thatah kan siam ang che. Buh leh bal thlengin mal kan sawm dawn che a nia, i thlah te thlengin mi lu sa lu hawnah kan siam ang che, I dam lai hun nuamsa takin i hmang dawn nia,” a ti a. Lianchea chuan rem a ti thei chuang lo va. Zan thumnaah chuan lasiho chu an rawn thawk rip hle a, Lianchea rilru hneh ngei tumin a phe sauh sauh a. Lianchea mumangah chuan an inlar leh ta a, “Liana, Tan kham lalpa Lalchungnunga nupui atan, i farnu, Chawngtinleri hi min neihtir phal mai rawh khai, Chawngtinleri pawh nuamsa takin kan siam ang a, ramsa zawng zawngte lalnu atan kan siam dawn a sin. A man a tan i duh duh chhiar la kan pe ang che, Ramsa ruam khat, khat tawk kan pe ang che, kan vawkpa sut nghak Nghalphusen, a ngho ringawt pawh themtleng chen kan pe bawk ang che, chu bakah kan sechal lian ber kan pe bawk dawn che nia,” an ti a. Lasi ho vek chuan “ Lawmthu sawi nan Silai leh a mu hrai khat kan pe bawk ang che,” an la ti leh zel a. Lianchea chuan an ngaihtuah vel a, chutiang a tam sa han kah chu a chak ta hle mai a, chu a chhapah ramsa lian leh ropui kaptu nih chu a chak zual a, “Aw” a ti ta ngawt a.

A tuk zingah chuan a mumang kha a hre chhuak hmasa ber a, ring ang reng ring chiah ngam si lovin a thep a thep a, a chang leh ‘mumang mai mai te chu tak tak pawh va ni suh’ a’n ti vel thul, a mumanga ‘aw’ an ti ngawt mai te chu a inthiam lo hle a, inthiam lo rilru ang reng takin a awm a, a mumang chu a sawi chhuak ngam lo va. Chawngtinleri chu an lak mai hlau rilru tak chungin a veng ta zel a. A u in a ven tlat avangin lasi ho chuan Chawngtinleri chu an duh hunah an la thei bik mai lo va, lak ngei tumin an hel reng thin a.

Rûk bo

Tuk khat chu, an sumhmunah Chawngtinleri’n buh a deng a, Liana chu in chhungah a awm a, chutih lai chuan, Chawngtinleri’n ‘ Ka u Lian’ a tih ri leh suk han tlu ri bawl hi Liana chuan a hria a, rang takin pawnah a tlan chhuak nghal a. Pawn a chhuah pahin ‘Chawngtinler’ a ti zui nghal a. Chawngtinleri chu hmuh tur a lo awm ta hauh lo mai a. An sumah chuan silai leh a mu a lo awm teuh a, mak a ti hle a, Chawngtinleri zawng chuan beidawng takin a hawi a hawi ta ringawt a. A mumang chu a hre chhuak a, lasi hovin an la ta ngei a nih a ring nghet ta a. A lungleng awm ngaihna hre lo chu a van a van ta mai a!

Chawngtinleri hmuh leh beiseiin Lianchea chu a vak a vak a, a hmu thei reng reng si lo va. Ram a kalnaahte chuan sa chi hrang hrang hi kah rem tak takin an rawn in lar thin a, Lianchea chuan Chawngtinleri man a tana lasi ho pek a nih a rin avangin a kap duh thin lo va.

Vawi khat chu a thiante nen Ṭan tlanga ramvah zai an rel a, Tan ramah chuan an ram vak ta a, Lianchea chuan Chawngtinleri hmuh beiseiin Tan kham kar leh ngawpui, hmun biru lai apiang chu a fangin a nau chu a zawng a zawng a. Tan kham kar zawng zawng a fan zawh hnuah pawh a hmu zo chuang lo va. A beidawng chu lungpui toh lawhah a thu a, sapel zai pawh rel hlei thei lo vin, hnah a tum a, a zai ta veng veng a.

Suihlunglen ni takin zeitin lo awm che maw,

Ka kawm bawihluai Chawngi

tiin a ṭap zawih zawih a. Chutia lungleng taka a zai vel lai chu Chawngtinleri chuan a lo hria a, a u chu hla bawkin a raw chhang ve ta a.

Suihlunglen ni takin zeitin ka awm lo ve,

Lurhpui leh Tan darah nitin tah zai ka rel e,

tiin. Hlaa inchhang e ti lo chuan, Lianchea chuan a hmu thei reng reng lo va. Lianchea chu lunghnur takin a haw leh ta a. An ramsa pek reng reng Lianchea’n a kah duh tak loh avangin lasiho chu an mangang ta hle a. Lianchea mumangah Chawngtinleri chu an inlar tir ta ngawt mai a, Chawngtinleri chuan, “ Ka u Lian, ramsate hi lo kap thin rawh khai, enga ti nge i lungnih loh viau ni, I phalna ngeia kal ka ni a lawm,” tiin mittui sur zung zung chungin a sawi a. Chuta tang chuan Lianchea chuan sate chu a kap duh leh tan ta a. Lianchea mumangah vek chuan lasiho chuan a nau chu ngaihtuah lutuk lo turin, “ I nau chu Lurh leh Tan tlang lalnu, zu leh sa chenna hna pawh thawk lo va awm a ni alawm,” tiin an hrilh thin a. Lianchea’n a nau a ngaihtuahnate chu a reh hret hret a, ramsa te pawh a kap duh leh ta a. Ramsa a kah duh tak atang chuan a hlim leh ta a, a sa kah turte pawh chu Chawngtinleri’n a rawn khalh sak fo va, ‘a thlah te thlenga sa kap thei leh kut hmui bik turin an tiam ta hial a.

Lasite malsawmna

Lianchea chuan sa a kap thei hle a, sa chi hrang hrang hi ni tin pahnih pathum a kap ziah a, an inah chuan sa ruang a lut dawt zut reng mai a. Lasiho chuan an lo thiam tawh angin Chawngtinleri man a tan, Nghalphusen pek an tum ta a. Zan khat chu, Lianchea mumangah lasi ho chuan, “Kan vawkpa sut nghak kan pe tawh ang che,” an ti a. A lo channa hmun turte nen lam an hrilh a. A tuk khua a lo var chuan Lianchea chu Nghalphusen kap tur chuan ramah a kal ta a, a mumang lama lasi hovin an lo hrilh lawk ang ngeiin dai bul maiah thing bul tan chhanin Nghalphusen chu a lo chang ta a.

Lasiho chuan thatho leh phur takin Nghalphusen chu an rawn khalh ta a, “Kal rawh, kal rawh Lianchea thang tin chhuah nan,” an ti a, a thenin a mawngah an nam tang tang a. Lianchea chuan an thawm chu a lo ngaithla reng a, a hlim rilru hle mai a, lasi thenkhat chu an zai a, an lam dah dah hlawm a,

Nghalpa ha tha ram tin fang,

A khaltu Chawngtinleri;

A khalhtu Chawngtinleri,

Lianchea runah thanghlei tlung e,

an ti a.

Nghalphusen chàn

Nakin deuhah chuan Lianchea chuan Nghalphusen chu a hmu thei ta a, Nghalphusen chu a lam panin muangchangin a rawn kal ta buk buk a, a len em avangin a rawn khat phei mup mup mai a, a nghote chu a sei thain themtleng chen zet tur hi a ni a. Chutiang ang sa ropui leh hmingthang kaptu han nih nawm dan tur te, miten an sawi dan tur zawng zawngte chu a’n dawn khawm a, a lawm lutuk chu a nui ta mai a, chu ve leh Nghalphusen chuan, ‘hawk’ a ti a, kah phak lohah a tlan sawn ta daih a.

Lianchea chuan a ui hle mai a, a ṭap lo chauh a. Lasiho chuan, “ I ha lo tilang tawh reng reng suh ang che, kan han khalh leh poh a ni ang chu,” an ti a. Nghalphusen lah chu a kal tha duh lo hle mai leh nghal a. Lasi ho chuan an um dan pangngai te bawkin, ‘Kal rawh, kal rawh, Lianchea thang tin chhuah nan; kal rawh kal rawh’ an ti a. Nghalphusen kal tha duh lo chung chung chu a thenin a hnung lamah an nawr a, a thenin a bengah an pawt a.

Nakinah chuan Lianchea lo channa bul chu an rawn khalh thleng leh ta hram a. Lianchea’n a’n hmu chu lawmna sa lohvin a lawm leh ta a, chutiang ang sa ropui kaptu nih nawm dan turte chu a suangtuah a, kah tuma a silai an chawi chiah chu a insum zo leh ta ngang lo va, a nui leh ta a. Chu veleh a hma ang chiah bawkin ‘hawk’ a ti dut a, rang mang khengin kawng thlang lamah a per bo leh ta daih a, chu mi tum chuan sa dang pawh kap loin a haw ta a. Lianchea mumangah lasiho chu an rawn inlar leh ta a, “Naktukah lo chang leh la kan vawkpa sut nghak chu kan rawn khalh leh a nge, i ha lo ti lang tawh reng reng suh ang che. Tun tuma i kah loh chuan kan khalh sak thei tawh lo vang che,” an ti a. A tuk khua a lo var a, Lianchea chu Nghalphusen kah ngei tumin dai thlang lamah chuan a kal leh ta a. Thingbul behchhanin Nghalphusen khanah chuan a lo chang leh ta khiau a. Lasi ho chuan a hma ang bawkin an vawkpa lian chu an rawn khalh leh ta a. Lasi ho zai thawm leh Nghalphusen thawm ri hruam hruam te pawh a hre leh thei ta a. A hlim lutuk chuan a ha a ti lang palh leh ang tih a hlau va, a insum tang tang a.

Lasi ho thawm chu a rawn hnai zel a, ‘Kal rawh, kal rawh, Lianchea thang tin chhuah nan,’ an tih ri te pawh a fiah deuh deuh a, an hla sak-

Nghalpa ha tha ram tin fang,

A khalhtu Chawngtinleri,

A khalhtu Chawngtinleri,

Lianchea runah thanghlei tlung,

an tihte chu lo zawmpui theih tur khawpin a chiang tawh a. Nghalphusen pawh chu kawng khat tlatin a rawn kal leh ta ngut ngut mai a. Lianchea chuan tun tum chu ka kap hman ngei tawh ang ti rilru chungin a silai chu thingbul beh chhan meuhin a tin ta a, a cheng te chu a han kau a, a hmeh per dawn lai tak chuan a thinlung lawm leh hlim lutuk chu a insum zo leh ta lo va, a then sak a, a ha uingho chu tlem a lang palh leh ta hlauh mai a, chu veleh Nghalphusen chuan ‘hawk’ a ti a, hmuh hman loh khawpa rangin a zuang per bo leh ta daih a. Lianchea chuan a ui lutuk a, a zuang per bo na laite chu chilthli far zawih zawih chungin a thlir ta vawng vawng a. Lasi ho chuan, “Lianchea, i chan tur a ni lo a ni ang, tunah chuan khalh leh ngaihna a awm ta lo,” an ti a.

Lianchea kah tak loh Nghalhphusen chuan tlatna hmun a sawn ta daih a. Lasi ho pawh chuan an khalh peih ta lo va, Nghalphusen chu Ṭawizoah a lut a, a len that chungchuan bik em avangin a sulhnu te pawh chu a pe hen hun zel a, a chanchin an sawi zelah chuan pasaltha hmingthang Khualtungamtawna (Hualtungam- tawna) thattu kha niin an sawi.

Lasiho inlar lehna

Nikhat chu Lianchea mumangah Lasi ho chu an rawn inlar leh ta a, “Naktuk chu kan sechal lian leh tha ber, a ki pawh ropui ber kan pe dawn che a, nui hauh suh ang che, i nuih chuan i kap thei lo vang,” an rawn ti leh ta a. A tuk zingah chuan hlim leh engthawl takin, lasi hovin lo chang rawh an tihna hmun kawr ruam rai zawl lam chu a pan leh ta a. A duh tawka remin sa khanah, sa lo channa turte chu a siam a, tumpang chal chu a lo chang kiau a. Lasiho chuan tumpangchal chu an rawn khalh ta a, a kal tha duh lo hle mai a, a hnung lam atangte chuan an rawn nam laih laih a, “ Kal rawh, kal rawh, Lianchea thang tin chhuah nan, Lianchea thang tin chhuah nan, kal rawh kal rawh,” an rawn ti laih laih a. Hla an sa a, an zai dal dal reng bawk a,

Muchhip chhuak tlangval,

Phelraw chawisa sa tin leng kap e.”

tiin. An zai thawm leh aw ri te chu Lianchea chuan a lo ngaithla khiau a, a lawm lutuk chu a nui lo chauh hi a ni ngawt a. Nakin deuha chuan an thawm mai ni lo, anmahni pawh chu a hmu thei ta a. Tumpangchal chu a lian thain a ropui hle mai a, a lo sungtuah phak bak aia ropui a ni a. A ki te lah chu a mawiin a zar dur mai bawk a, a ki fim nalh dangdai dante chu sawifiah hleih theih pawh hi a ni meuh lo va, far fim ai pawhin a fim hnum mawi zawk a. A ki leh ki inkarah te chuan chhimbal hi a zam kual raih a, zun a nei alawm tih mai tur hian a ki ropuina chuan mi a hip bet tlat a, a chal chuar nung mai leh a ir fual duai mai hmuhnawmzia chu sawi hian a siak lo a ni ber mai e.

Chutianga sechal khirh mawi dang dai tak chu Lianchea chuan la hmu ngai hek lo, silai a tin a, kahna chang pawh hre lo vin, ka ho hian a thlir reng ringawt mai a. Tumpangchal ropuina chuan a bual a hi a ni ber mai, hmuhnawm tih leh hlauh, kawp chungin ti deuh dukin a lo thlir a. Chutiang sa kaptu nih ropui dan turte chu a dawn vel a, a thinlung chhungah chuan a inthum rawn dup dup reng a. Tumpangchal chuan a zawn a rawn thlen chuan kah nachang pawh hre lovin, chilthli tla dawnin a lo thlir liam ta ringawt a. An harhchhuak a, kah an tum leh meuh chuan a lo kal liam dawn ruai tawh a. Kap lovin a thlir liam ta ringawt a. Lasi ho chuan, ‘A khalh chhuah a harsat vei nen’ tiin an hau laih laih a.

Lasi ho chuan an rawn khalh let leh a, “ Kal rawh, kal rawh, Lianchea thang tin chhuah nan, Lianchea thang tin chhuah nan, kal rawn, kal rawh,” an rawn ti leh ta tham tham a.

Muchhip chhuak tlangval

Phelraw chawisa sa tin leng kap e,

tih hla sain an zai dal dal bawk a. Lianchea bul chu an rawn thleng dawn hnai ta a. An che vel pawh a hmuh theih tawh a. Lianchea chuan ngun takin a lo en kiau a, kah ngei tumin a lo tin ran a, tumpangchal chu a kal that duh loh em avangin lasi ho chuan a hnung lam atangte chuan an rawn nam leh laih laih a. Lianchea bul hnai an rawn thlen dawn chuan thahnemngai deuh mai hian lasi zinga tar ber chuan tumpangchal chu a nam sai ngar ngar mai a, a tang nasa lutuk chu a tang vawih ta tuuar a, Lianchea insum zo lo chu a nui ta hawk mai a, chu ve leh lasi pitar chuan Tumpangchal khelah chuan a beng a, Tumpangchal chu a tlan bo ta daih a. Tunhmaa a chenna ngai loh chhim lam hla takah a kal ta daih a, Lianchea chuan a kap thei ta lo a ni. (Pi pute chuan ramsa lian, ramsial leh nghalchang hnu chhuinaah chuan hnung lam hawi zel lo va tawng leh nuih te hi an duh ngai lo, mal a sawm lo ve an ti thin zu nia) Lasiho leh Lianchea te chhung chu an inti thadeuh deuh a, Lianchea chuan an lo tiam ang ngeiin Nghalphusen leh Tumpangchal chu kap ta lo mah se, sa dang chu a kap a kap a, Chawngtinleri pawh chu an inlamah te chuan len vel pawh an remtih sak bawk a, an inlamah chuan a leng a leng ve thin a ni. Chawngtinleri chuan a nau awm lai chu a kalsan dawn reng rengin, “ Ka nau hi lo en miah suh ang che u,” a ti ziah thin a. Vawikhat chu, “ Lo en miah suh u,” a tih ziah avangin an ensak chak ta tlat mai a, Chawngtinleri zun ram thiar lawk hlanin a nau chu an lo en ruk sak ta a.

Chawngtinleri fa

Chawngtinleri nau lu chu kel lu ang hi a ni a, a taksa erawh mihring taksa ang hi a ni thung a, mak an ti ta hle mai a. Chutia Chawngtinleri nau an lo en ruk sak avang chuan lasi ho chu Chawngtinleri chungah chuan an lungni ta lo va, “Chawngtinleri’n kan pianzia a pho lang zo dawn e,” an ti a, a len pawh chu an remtih sak ta lo va. An in lama a len theih tak lovah chuan Chawngtinleri chu a lungleng thei em em mai a, a lungleng chuan awm ngaihna pawh hi a hre thin lo va. Rei tak an kawl hnuah pawh mihring a ngaihna a reh theih tak loh avangin lasi ho chuan Chawngtinleri mit chu an her tun sak ta a, tichuan mihring a ngaihna pawh chu zawi zawin a lo reh ve ta a ni.

Chawngtinleri chu ramsa zawng zawng lalnuah a awm ta a, Lurh leh Tan inkarah hian puan a tah thin a, Vamur leh Penglengten a puan an ban sak thin a ni, an ti. Lasi ho chu an thutiam a rinawma an ngaih avangin Chhakchhuak ho chuan Lurh leh Tan hi an biak phah ta a. Pipute ngaihdanah chuan ramsa zawng zawngte lalnu chu Chawngtinleri a ni a, ramsa zawng zawng hi a siam leh enkawlah an ngai ta hial a, Sanghal phei chu Chawngtinleri vawkah an ngai ta tlat a ni an ti.

Thulâkna

• Lalhmachhuana Zofa, Mizo Thawnthu Vol. I