Wp/kus/Wa

From Wikimedia Incubator
< Wp‎ | kus
Wp > kus > Wa
Upper West Region
region of Ghana
ContinentAfrica Dɛmisim gbɛlima
CountryGhana Dɛmisim gbɛlima
CapitalWa Dɛmisim gbɛlima
Located in the administrative territorial entityGhana Dɛmisim gbɛlima
Coordinate location10°20′0″N 2°15′0″W Dɛmisim gbɛlima
Shares border withUpper East Region, North East Region, Savannah Region Dɛmisim gbɛlima
Map

Wa anɛ teŋpʋtita'ar tis Wa Municipal nɛ Upper West Region nɛ Ghana ya-datiʋŋ[1]. Di pɛ'ɛs Minisipalitinam piinɛ yinne nɛ District kani pɛ'ɛsi an Upper West Region la[2]. Di Municipal Assembly la anɛ Mɛtirɔpɔlitannam 261 la, Minisipal nɛ and Disitirik Asambili bɛ Ghana[3].

Yʋʋm 2021 nidib nɛ ya' kanl la bɛ munisipaliti la bigis ye ba mɔr nidib 200,672 dinɛ ka dab an 98,493 ka pʋ'ab mɛn an 102,179[4]. Zamina banɛ bɛ ani anɛ Asɔri dɔɔd nɛ Masalanki bɛdigʋ, Wa-Na Na'ayir, St. Andrew Catholic pʋ'ʋsʋm dɔɔg, University for Development Studies (UDS), la'avɛnla dɔɔg, piis suakzi'is dinɛ bɛ Wicheau (di bɛnɛ Wa-West disitirik), tampiig kani nwɛnnɛ guur kani bɛ Jirapa nɛ salinsa'as zuor dinɛ bɛ Nanvielle. Wa geography zi'ig kani ka Ombo Zuor bɛ, dinɛ bɛ Kaleo fʋ ya'a zi'e Wa teŋpʋʋgʋn ka yitidi sʋŋa. Teŋpʋʋs kani mɛn teŋ la ni anɛ Naaha nɛ Ga.

Teŋpʋʋg la anɛ suotʋʋr babar bɛ Upper West region, ka mɔr pal bɛda wa'ae Hamile ya-datiʋŋ, nɛ ya-datiʋŋ tis Tumu nɛ Upper East Region. Na'asaasilʋg pak bil mɛn bɛ Wa.

Di pin'ilʋg

Wa bɛllim yʋma zulum hali kpikpinkpinibi da zi'en Wa ye ba pɛ'ɛs trans-Saharan kpiisʋg la ni. Wa mɛn anɛ zi'ikani ka Babatu, onɛ faad nidib la'ad ka nidib bɛdigʋ mi' o ye o anɛ na'ayiig bɛ Upper West region 19th century pin'ilʋg nɛ di naar. Wa da an teŋtita'ar tis Wala teŋgbaʋŋ.

Yʋʋm 1892 nii, G. E. Ferguson, onɛ an Fante daʋ kani sʋ'ʋg Asante Empire nɛ di zi'ibibis wʋsa ti paae ya-datiʋŋ ka di yinɛ Gold Coast Colony gɔmma nam la nɔɔr, labaar da kɛna ye ninbani bɛ Wa la gat ninbani bu Accra. Ferguson da nam pʋ paae Wa o ken la nii, amaa o da keŋ teŋpʋsiaba ka di anɛ Gonjanam la da tis suor.

April 1897 nii, paŋ dim bani yit Nigeria ya-dagɔbʋg ka Henderson da bɔɔd ye o faae Bouna, Ivory Coast Samory Toure's Wassoulou Empire amaa ba da nyaŋi ba bɛ Dokita, amaa ka yʋolim zi'en ka nyaŋi sʋ'ʋg ka bas Henders ka sʋ'ʋg Wa[5].

Dinɛ nɔk 1930s pin'ilʋg ni, Ahmadiyya pin'il proselytise bɛ Wa. Nɛ' kɛya ka Sunni Mɔɔm la tʋ'ʋs taaba teŋpʋʋg la ni, kas-kas anɛ bani na pʋ'ʋs pʋ'ʋsʋm dɔɔg la ni. Yʋʋm 1951 la nii zaba du'oe ya ka Wala nidib la ye di anɛ teŋ zaba.

Zaba da du'oe bɛ yʋʋm 1978 la ni, Ahmadiyya nɛ Sunni la da tʋ'ʋs taaba. Yʋʋm 1980 la nii zabtita'ar da bɛnɛ tuon gatib J. N. MomoriYakubu Seidu ba wʋsa da tiebnɛ ba zabidib, bɔɔd ye ba di'e Sidiki Bomi nɔba zug di'e Wa Na. Momori yʋ'ʋn da di'e Wa Na yʋʋm 1985 la ni nɛ di yʋ'ʋri an Wa Na Momori Bondiri II.



Gbanvɛɛnsa

  1. https://www.graphic.com.gh/news/general-news/campaign-on-effective-handling-of-food-items-held-in-wa.html?template=graphictv&is_preview=on
  2. https://mofa.gov.gh/site/directorates/district-directorates/upper-west-region/278-wa-municipal
  3. https://www.ghanadistricts.com/Home/District/168
  4. https://www.ghanadistricts.com/Home/District/168
  5. https://archive.org/details/lalmamisamoritou00fofa/page/16/mode/2up